Շարունակում ենք զրույցը Ավստրիայում ՀՀ դեսպանորդ, գրականագետ, թարգմանիչ,
այսօր՝ պոետ-էսսեիստ, վաղը՝ նաեւ վիպասան Աշոտ Ալեքսանյանի հետ:
– Մարդկային ազատությունն այնտեղ է, ուր դու բոլորից տարբեր ինչ-որ գործ ես անում, մինչդեռ մարդկանց մեծամասնությունը միշտ նույն բանն է անում: Աշոտ, եթե նորից ապրեիր կյանքդ, կանեիր նույն բաներն, ինչ արել-անո՞ւմ ես:
– Ենթադրում եմ՝ այո, քանզի նորը տեսնելու բնավորություն ունեմ եւ կարող եմ նաեւ փոխել կյանքիս ուղղությունը: Նույնը վերաբերում է ընկերներիս: Տես, այսքան շփումների մեջ եմ, բայց երբ մտածում եմ ովքեր են համախոհներս, էլի համակուրսեցիներս են մնում, եւ ի վերջո, իրենք են հասկանում իմ բազմախոհ մտքերը, ես իրենց արժեքային համակարգից եմ: Ճիշտ է, ընդլայնվել է շփումներիս շրջանակը, բայց չի ավելացել: Ընդհանրապես մարդու գիտելիքը. ծավալային մակարդակում է ավելանում, իսկ որակական նոր մակարդակի հասնելու համար մարդը պիտի փոխվի:
Կարդացեք նաև
-Շարունակ գնում եւ վերադառնում ես, ի՞նչ է տալիս քեզ յուրաքանչյուր գնալն ու վերադառնալը, եւ ի՞նչ ես հայտնաբերում Երեւանում:
-Խորհրդածելու համար դրսից հայացք է պահանջվում, կարծում եմ՝ ինձ հաջողվում է դրսից հոգեբանորեն հասկանալ Հայաստանը, հային, այն շրջապատը, որի մեջ ապրում ենք: Դրսից ավելի տեսանելի է, այն, ինչ կատարվում է Հայաստանում, որովհետեւ դրսում ինքդ քո հետ ես հարաբերակցվում եւ խորհուրդներ հարցնելու կարիք չունես, ոչ էլ՝ բանավեճերի մեջ ես մտնում: Ի դեպ, միշտ չի, որ բանավեճի մեջ ճշմարտությունը ծնվում է, մեկ-մեկ էլ՝ մեռնում է: Դրսից ավելի լավ ես տեսնում ներսը, հետո նաեւ՝ այն արժեհամակարգը, որով ապրում են տվյալ ժողովուրդները եւ համեմատության մեջ դնելով մեր երկրի հետ՝ տեսնում ես նաեւ Հայաստանի համար առաջնահերթ բաները: Գործելով դրսում՝ այս համատեքստում փորձում եմ ազդել հասարակապետական շինարարության վրա, ի վերջո, փորձում եմ իմ գրքերի միջոցով խոսքս ավելի լսելի դարձնել:
-Երկու տասնամյակ տարբեր եվրոպական երկրներում ապրելով եւ գործելով, բնականաբար, բազմաթիվ առնչություններ ես ունեցել մշակութային տարբեր ոլորտների հետ: Այսօր շատ է քննադատվում, խոսվում, թե՝ Երեւանի դեմքը, կերպարը փոխվել է եւ այլն, եւ այլն, այս առումով ինչպիսի՞ն է քո գնահատականը:
-Գիտես, Երեւանի դիմագծի փոփոխությունը երկակի զգացողություն է առաջացնում: Ինձ մոտ տիրապետողը դրականն է, բայց ոչ՝ խոշոր պլանով, կարելի է ասել՝ 50-50: Այսինքն, ես տեսնում եմ շատ լավ բաներ, միաժամանակ՝ շատ վատ, բայց մեկ բան հաստատ է՝ դրսի ճարտարապետությունն էլ չի կարելի փառաբանել: Օրինակ, Վիեննան, ուր հիմա ապրում եմ եւ շատ սիրում, ինձ շատ է հիշեցնում Երեւանը: Այնտեղ էլ կանաչապատ տարածքներ կան, բայց հատվածներ կան, ուր հսկայական շենքերի լեռներ են: Նմանություններ կան, իհարկե: Ցավ եմ ապրում, որ Երեւանում շատ հուշարձաններ համարակալվեցին եւ անհետացան: «Հին Երեւան» ծրագիր է իրականացվելու: Ե՞րբ: Մեր ճարտարապետությունն այսօր մի քիչ էկլեկտիկ է, բայց հարազատությունը, ազգային հոգեբանությունը կա: Ես փորձում եմ լավը տեսնել: Գիտեք, եթե շուրջը լիություն լիներ, սոցիալական խնդիրը տիրապետող չլիներ, մարդիկ չէին ցանկանա հապշտապ կառուցապատումներ իրականացնել: Այն եվրոպական քաղաքները, որոնցով այսօր հիանում ենք, նույն Հռոմը, Լոնդոնն ու Փարիզը, հարստության մեջ են ծնվել, իսկ մենք այս անցումային վիճակում ուզում ենք սովետական կիսախարխուլ վայրերին ժամանակակից տեսք հաղորդել, քաղաքի վերածել: Ու երբ մի քիչ արագ ես ուզում, բնական է՝ ճաշակը կարող է տուժել:
-Այսօր աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունները, գործընթացները գալիս -անցնում են ստեղծագործություններիդ մեջ: Գեոպոլիտիկային բիոպոլիտիկան ես հակադրում, դա՞ էլ՝ մտածված…
-Իհարկե, մտածված է, քաղաքականությունն էլ մարդու զգացական դաշտի մասերից մեկն է, ինչպես սերը, կապվածությունը, ատելությունը եւ այլն: Մարդը քաղաքականացված է եւ իր անհատական զգացողությունները երբեմն ուզում է դրոշմել ավելի մեծ երեւույթների պատին, ինչպիսին քաղաքականությունն է: Եվ մարդն անընդհատ փոխհարաբերության մեջ է՝ գեոպոլիտիկա-բիոպոլիտիկա … Իհարկե, ինձ համար ցավալի է, որ աշխարհում այս գլոբալացումը տեղի է ունեցել, բայց Կովկասում դեռ 19-րդ դարն է, քանի որ այստեղ ազգերը, գործող անձինք դեռեւս չեն փոխվել, նաեւ՝ ազդեցություն բանեցնող երկրները շարունակում են միջամտել նույն վայրենի եւ հնացած մեթոդներով: Բիոպոլիտիկան մարդու գործոնն է քաղաքականության մեջ՝ ոչ միայն աշխարհաքաղաքականությունը, այլեւ կենսաքաղաքականությունն է, եւ այդ ծիրում են ազգերն ու կուսակցությունները, անհատ-առանձնյակները՝ մարդու տեսակը, որոնք միասին ստեղծում են այն բիոդաշտը, ուր ձեւավորվում է այդ քաղաքականությունը: Եթե մենք դատապարտված ենք ապրել մեր հարեւանների հետ նույն տարածաշրջանում, պիտի խթանենք մեր կենսաբանական գործոնը, որն է՝ Մարդը:
– Իսկապես այն կարծիքին ես, որ բանաստեղծներն այս աշխարհում ասելիք չունեն, ունեն անելիք, որը դեռ հստակ էլ չէ:
-Գիտես, պատմական դարաշրջաններ են լինում՝ երբ պոեզիան, հոգեւորը բարձրանում է, լինում է նաեւ, որ իջնում, անկում է ապրում: Խառնակ ժամանակներ են. Գրիգոր Մագիստրոսը կասեր՝ խուժադուժ, ամեն դեպքում՝ այդ անցումայնության կնիքը կա, ուր միշտ էլ նյութը տիրապետում է հոգու վրա: Բոլոր ժամանակներում այդպես է եղել: Եվ գրողների, եւ արվեստագետների, նաեւ՝ հասարակագիտական տարբեր դիսցիպլիններով զբաղվող մարդկանց խնդիը եղել է մարդու եւ հավերժի հետ հաղորդակցության ճշգրիտ նշաձողեր սահմանելը, որովհետեւ երբ մարդը կտրվում է հավերժությունից, սկսում է իր գործողությունները համադրել կողքինի արածի հետ եւ այդ հոգեւոր առնչակցությունը պակասում է: Բանաստեղծները մշտապես գոյություն են ունեցել՝ նախորդելով պետական կազմավորումներին: Գրականությունը հայոց պատմության մեջ ավելի երկար պատմություն ունի, քան՝ պետականությունը:
– Հետաքրքիր է, կա՞ դիվանագիտական առաքելության մեջ գտնվող մարդու համար երեւանյան հիվանդություն, այլ կերպ ասած՝ կարոտ, կարոտախտ…
-Իհարկե, այդ կարոտը կա, բայց գիտես, զարմանալի բան ասեմ, երբ Երեւանում եմ լինում, այնքան փակ եմ ապրում, ավելի քիչ եմ առնչակցվում քաղաքի հետ, իսկ երբ դրսում եմ, այնտեղից մշտապես հետեւում եմ Երեւանի զարգացման ընթացքին: Կարճ երթուդարձի ընթացքում մի տեսակ ավելի քաղաքի ու երկրի արտաքին հրապույրներին եմ տրվում: Մինչդեռ, տեւական ժամանակ մի տեղ մնալով կարծես ավելի ասկետական կյանք ես վարում, արդյունքում՝ հստակ տեսնելով, թե ինչն է առաջ գնում, նաեւ տխուր բաներն ես տեսնում:
-Ասում ես՝ մեր նախապապերն ապրում են ուրիշ տեղում, ուղղակի այլ արագություն եւ ժամանակ է պետք նրանց հասնելու համար: Արդ, որտեղ են ապրում մեր նախապապերը:
-Գիտես ինչ, դա սերունդների հերթափոխի հարցն է եւ ժամանակի մեջ տեղավորվելու խնդիրը, որն ինձ միշտ հուզել է: Ես միշտ հավատացել եմ եւ համոզված եմ, թե կյանքը հավերժ է. եթե ունի սկիզբ եւ վախճան, չի նշանակում՝ չունի շարունակություն, իսկ սկզբից առաջ՝ նախասկիզբ չի եղել: Մարդկանց հոգեբանության մեջ մտցրել են մի ժամացույցի պատկեր, 2 սլաք, որոնք անընդհատ մի ուղղությամբ պտտվում են: Դա այսերկրային ժամանակ կոչվածն է: Բայց եթե մարդիկ մի պահ մոռանան եւ չապրեն այդ ժամանակի զգացողությունը, կտեսնեն, որ ապրում են հավերժի մեջ: Մեր նախապապերն իրենց կենդանության օրոք եւ անցած ժամանակների մեր նախնիները անընդհատ մեզ ուղեկցում են, պարզապես, մենք չգիտենք՝ որ ուղղությամբ են գնում: Հաղորդակցության տարբեր շրջաններ են լինում, այսպես կոչված՝ գագաթնակետեր, երբ մենք հանդիպում ենք մեր նախնիներին, նրանց հոգեբանությանը, իմաստնությանը, նույնիսկ՝ դեմքերն ենք տեսնում, լսում, ականջալուր լինում նրանց խրատներին, քարոզներին: Այսինքն, մենք նրանց հետ անընդհատ առնչակցության մեջ ենք: Այնպես չի, որ նրանք անցյալ ժամանակների մեջ են տեղակայված, մենք ներկայում ենք եւ հետո էլ ինչ -որ բաներ պիտի լինի: Չկա այդպիսի բան: Ընդամենը ֆիզիկոսները եռաչափ աշխարհին գումարեցին 4-րդ չափումը՝ ժամանակը, ասելով, թե տեղափոխումը մի կետից մյուսը տեղի է ունենում ժամանակի մեջ՝ այդպիսով խեղելով հավերժության գաղափարը: Իսկ այն ժամանակից դուրս է…
– Պատմիր, խնդրեմ, նաեւ հոգու պարապի մասին՝ դա սե՞րն է, հո՞ւշն է, վերհո՞ւշը…
-Հոգին, շատերն ասում են զարգանալու հատկանիշ ունի՝ առաջընթաց, նոր ինֆորմացիա, տեղեկատվություն, աշխարհաճանաչողություն, բայց ոչ՝ հոգու հիմնական վիճակը պարապն է: Դրա մեջ մտնում է մարդու զգացական ամբողջ դաշտը, նաեւ՝ գիտակցական դաշտը, որովհետեւ գիտակցությունն ինձ համար ընդամենը զգացական դաշտի ինչ-որ հատկանիշներից մեկն է եւ առանց հուզականության ու զգացականության միտք ընդհանրապես գոյություն չունի: Հոգու պարապը հենց հավերժի հետ առնչակցությունն է: Դու քեզ միասնական, ամբողջական ես զգում միայն այն ժամանակ, երբ ինքդ քեզ հետ մենակ ես եւ միասնական՝ բոլորի հետ: Այսինքն, նույնիսկ մարդկանց հետ հարաբերությունների մեջ քո հոգին հարաբերակցվում է այն մյուսի պարապի հետ: Հայերենում «պարապ»-ը երկիմաստ բառ է՝ եւ նշանակում է ջանադիր աշխատել, եւ՝ տրվել ազատություններին, ոչինչ չանել: Բայց սրա մեջ միավորված է այդ ամեն ինչը, որովհետեւ այն ասկետները, որոնք նստած՝ շարունակ մեդիտացիայի մեջ են տիեզերքի հետ, թվում է նրանք հոգու պարապին են տրված, սակայն դա է նաեւ իրական կյանքը, քանզի մարդը հզոր է, երբ ինքն իր հետ հաշտ է, երբ հաղթահարել է իրեն ուրիշներին պարտադրելու ցանկությունը, երբ ապրում է իր կյանքով, բայց ուրիշները կան, որ իր հետ հաղորդակցության մեջ են, իսկ ինքը չի էլ մտածում, թե ինչ-որ մեկին պետք է: Մինչդեռ, պարզվում է՝ այդպես է: Իսկ նրանք, որոնք իրենց պարտադրում են ուրիշներին, արագ ձանձրացնում են, նաեւ՝ խորշանք է առաջանում նրանց նկատմամբ. Մարդն իր պարապի հետ առանձին պիտի ապրի…
-Այսինքն, մենք խոսում ենք հոգու ներդաշնակ վիճակի մասին…
-Այո, ներդաշնակությունը նույն հոգու պարապն է, որ բացակայում է աշխարհի մեծամասնության մոտ, որոնք իսկապես զբաղեցնում են իրենց հոգիները ինչով հնարավոր է, նույնիսկ բավական աղբ են լցնում այնտեղ՝ ինքզինքը ցուցանելու մոլուցքով…
-Աշոտ, Հայաստանը, քո խոսքով՝ «Հայկականք» դեպի ուր է գնում, ինչպիսի՞ն ես տեսնում հայության ապագան:
– Ավելի խառնակ, անհույս ժամանակներ ենք ունեցել, նույնիսկ պետությունն է վերացել, ժողովուրդն՝ արտագաղթել, բայց Հայաստանը հավերժական է, ընդ որում, սա շեշտում եմ ոչ նրա համար, որ լավատես եմ, բոլորս ենք լավատես, մեկը կարող է բառերով ասի, մեկը՝ հոգեբանորեն, մյուսը՝ ծանրախոհ դատողություններով… Տես, հին քաղաքակրթությունները, բոլոր այն ազգերը, որոնք մեր տարածաշրջանը զբաղեցրել են, այլեւս չկան, հնագույններից մնացել ենք միայն մենք եւ մի քիչ էլ կարող է՝ քրդերը, բայց նրանք որոշ չափով խառնակվել են ուրիշ ցեղախմբերի հետ, իրենց հավատի ուղղությունն են փոխել եւ այլն… Մենք միակն էինք հիմա՝ ժողովուրդ եւ ազգ, որն իսկապես իր պատմական տարածքի վրա, մի փոքր հատվածում ինքնորոշված դեռ մնացել է, բայց մեր հիշատակներն ընդգրկում են պատմական Հայաստանի ամբողջ տարածքը՝ Տիգրիս- Եփրատից սկսած՝ մինչեւ Ճորա պահակ, հյուսիսից հարավ, արեւելքից արեւմուտք… Մենք մեր պատմական հոգեբանության մեջ սոսկ հայաստանակենտրոն չենք, ավելի լայն հորիզոններ ենք ընդգրկում:
Ցավոք, հայերի ինքնագիտակցությունը տարբեր է: Մեզանում կա մի հոծ զանգված, որն անընդհատ հաղորդակցվում է իր պատմության հետ, կան նաեւ այնպիսիք, որոնք կտրել են աղերսները պատմության հետ եւ միայն այսօրվա հովերով են ապրում: Երեւանի փողոցներում զվռնող այս հայախոսներին կդժվարանամ հայ ասել, նրանք պարզապես ուղեկցորդներ են, եթե աղջիկ են՝ ուղեկցորդուհի… Իսկ հայությունը հոգեբանություն է: Ընդ որում, այսօր մեզանում հայությունն ավելացնողները շատ են, բայց նրանք մնում են թաքուն: Հետո՝ կարող է բացահայտվեն, իսկ այսօր՝ ներսուզված, ոչ բոլորն են իրենց արդյունքներն ի ցույց դնում: Ուզում եմ հավատալ, որ քննական, կրիտիկական այս ժամանակներում մարդիկ ավելի խորն են սկսում մտածել եւ՛ մարդու, եւ՛ իրենց ընտանիքի, եւ՛ ազգի մասին:
ԱՆԱՀԻՏ ԵՍԱՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
