Ժամանակ առ ժամանակ կոնկրետ դեպքով կալանքի կիրառման արդարացիության առնչությամբ կրքերը խիստ բորբոքվում են, ինչն անթաքույց ցույց է տալիս, որ այս հարցում դեռեւս չլուծված խնդիրներ ու վստահության պակաս կան: Իշխանությունները եւս հավաստում են, որ դրանց անդրադառնալու անհրաժեշտությունը հրատապ է: Հակառակ կողմը պնդում է, որ այն պատիժ է, որին հաջորդում է հետագայում մեկ այլ պատիժը: Նկատի ունենալով, որ խնդիրը, նախ եւ առաջ, սահմանադրաիրավական ուղղվածություն ունի, դիմեցինք ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի սահմանադրական իրավունքի ամբիոնի վարիչ, Սահմանադրական դատարանի խորհրդական, «Սահմանադրական իրավունքի կենտրոն» խորհրդի նախագահ, իրավագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Գեւորգ Դանիելյանին:
-Պարոն Դանիելյան, կարո՞ղ ենք, արդյոք, կալանքի կիրառման առնչությամբ ծագած խնդիրների բացատրությունը փնտրել գործող օրենսդրության անկատարության մեջ, չկա՞ն այլ գործոններ:
-Իրավակիրառ պրակտիկայում տարաբնույթ շեղումները, ոչ իրավաչափ ու խնդրահարույց երեւույթները չի կարելի բացատրել բացառապես ազգային օրենսդրության անկատարությամբ, ավելին, այս գործոնը բազմաթիվ դեպքերում վճռորոշ դեր չունի: Ուստի առնվազն տեղին չէ, այդ թվում՝ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի կողմից արձանագրվող խախտումներն անվերապահորեն բացատրել ներպետական օրենսդրության թերություններով: Թերեւս, հիմնավորված են այն պատասխանատուների բացատրությունները, որոնք այն փոխկապակցում են կարծրատիպերի հետ:
Վերջին հաշվով, Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի համաձայն, ազգային իրավական համակարգի «բաղկացուցիչ մասն են» կազմում նաեւ միջազգային պայմանագրերը, իսկ վավերացված միջազգային պայմանագրերը գերակայում են օրենքների նկատմամբ, ասել կուզի, որ դրանց միջեւ հակասության դեպքում անարգել պետք է կիրառվեն միջազգային պայմանագրերի նորմերը:
Կարդացեք նաև
Խնդիրն ինքնին բարդ է. հավասարապես անընդունելի է ինչպես անհիմն խափանման միջոցի կիրառման, այնպես էլ անհրաժեշտ հիմքերի առկայության դեպքում այդպիսի իրավական լծակից ձեռնպահ մնալու եւ արդյունքում արդար դատաքննության սկզբունքը վտանգելու պրակտիկան: Իհարկե, ակնհայտ է, որ ազգային օրենսդրությամբ նախատեսված խափանման միջոցի ինստիտուտը չի համապատասխանում միջազգային իրավունքի սկզբունքներին ու չափանիշներին, այն համահունչ չէ Սահմանադրության առնվազն 3-րդ, 6-րդ եւ 16-րդ հոդվածներով ամրագրված հիմնադրույթներին, ինչին համարժեք անդրադարձ կա նաեւ 2009թ. հուլիսին հրապարակված ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳ-ի «Դատավարությունների դիտարկում» զեկույցում: Սակայն իրավակիրառ պրակտիկայում առկա խութերը բացատրվում են նաեւ մի շարք այնպիսի փաստարկներով, ինչպիսիք են դեռեւս խոցելի պրոֆեսիոնալիզմը, խորհրդային իրավական մշակույթի հաղթահարման բարդույթները, հասարակական ինքնագիտակցության մեջ խափանման միջոցի էության նկատմամբ աղճատված պատկերացումները եւ այլն: Խիստ մտահոգող է առանձին դատավարական փաստաթղթերի ոչ միայն զուտ իրավական որակը, այլեւ մայրենի լեզվի եւ իրավական եզրույթների առնչությամբ լուրջ աղերսները. առանձին դեպքերում տպավորությունն այն է, որ այն կազմվել է կենցաղային մակարդակով իրավագիտությանը ծանոթ անձի կողմից: Ընդ որում, գիտակցելով խնդրի էությունը, հաճախ փորձ է արվում այն հաղթահարել «ստանդարտ» ձեւակերպումներով, ինչն էլ ավելի է բարդացնում իրավիճակը, քանի որ յուրաքանչյուր դեպքում հարկ է հենց այդ իրավիճակից բխող փաստարկներ ներկայացնել, ոչ թե տարվել «ստանդարտ» ձեւակերպումներով: Ի դեպ, ակնհայտ միատեսակ ձեւակերպումների առկայությունը չէր վրիպել նաեւ ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳ փորձագետների ուշադրությունից, ինչը եւս վերջիններիս կողմից քննադատության էր արժանացել:
-Այս կամ այն անձի նկատմամբ կալանքի կիրառման իրավաչափության առնչությամբ խույս չեն տալիս կարծիք հայտնել, ինչպես պրակտիկ իրավաբանները, այնպես էլ մասնագիտական պատրաստվածություն չունեցող անձինք, համարելով, որ այն զուտ իրավական խնդիր չէ: Այս իրարամերժ տեսակետների հորձանուտում չափազանց դժվար է սպառիչ պատասխաններ ակնկալել:
-Նախ, կարծում եմ, կոնկրետ գործերով պրակտիկ պատասխանատու իրավաբանների կողմից նախապես կարծիք հայտնելն այնքան էլ հիմնավորված չէ, քանի որ հարկ է հնարավորինս ձեռնպահ մնալ դատարանի անկախությունն ու ինքնուրունությունը կաշկանդելուն հանգեցնող քայլերից: Ինչ վերաբերում է հասարակական կարծիքին, ապա այս հարցում որոշ հանդուրժողականություն ունենալով հանդերձ, ակնկալում եմ, որ դատողություններ անելու համար անհրաժեշտ է նվազագույնը ծանոթ լինել գործի այն նյութերին, որոնք կանխորոշում են խափանման միջոցի իրավաչափությունը: Իսկ հրապարակային ելույթներից միանշանակ բխում է, որ դրանք հիմնականում զգացմունքային են: Անգամ մոտավոր պատկերացում չկա այն մասին, թե որ պաշտոնյան է իրավասու վերանայելու խափանման միջոցը, ինչի արդյունքում հրապարակայնորեն դիմում են բացարձակապես այդպիսի իրավասություն չունեցող պաշտոնատար անձի:
Առավել անընդունելի է այն, երբ խափանման միջոցի մասին դատողությունների հիմքում դրվում են այնպիսի փաստարկներ կամ անձին բնութագրող ընդհանուր հատկանիշներ, որոնք անմիջական աղերս չունեն տվյալ խնդրի հետ: Մասնավորապես, հարիր չէ ոչ միայն կալանքի, այլեւ ցանկացած այլ տեսակի խափանման միջոցի հիմքում դնել լոկ հանցագործության ծանրության աստիճանը: Նույն կերպ խափանման միջոցի ընտրությունը չի կարող թելադրված լինել անձի հանրային վարկանիշով:
-Ի դեպ, կարո՞ղ է խափանման միջոցը փոխվել:
-Խափանման միջոցը կարող է փոխել նաեւ քրեական հետապնդում իրականացնող մարմինը, դրա համար պարտադիր չէ, որպեսզի կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին դատարանի որոշումը բեկանվի: Պարզապես անհրաժեշտ է, որպեսզի փոխվի իրավիճակը եւ դադարեն այն հիմքերը, որոնք ժամանակին կանխորոշել են խափանման միջոցի կիրառման անհրաժեշտությունը, օրինակ՝ ի հայտ են եկել հավաստի տվյալներ, որ մեղադրյալն այլեւս չի խուսափի քննությունից, չի խոչընդոտի դրա բնականոն ընթացքը եւ այլն:
-Պարոն Դանիելյան, այդ դեպքում, ի՞նչ չափանիշներով է կանխորոշվում խափանման միջոցի ընտրությունը, ի՞նչ նկատառումներով հայրենական իրավակիրառ պրակտիկան չի համապատասխանում միջազգային իրավունքի չափանիշներին:
-Այդ չափանիշները հստակ ամրագրված են Սահմանադրության 16-րդ եւ Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածներով: Դրանց էությունը սպառիչ բացահայտված է ինչպես ՄԻԵԴ-ի նախադեպային վճիռներով, այնպես էլ ԵԽ Նախարարների կոմիտեի բանաձեւերով, եզրակացություններով ու բազմաթիվ այլ միջազգային իրավական փաստաթղթերով: Այսպես, իր թիվ Rec(2006)13 բացատրական հուշագրում ԵԽ Նախարարների կոմիտեն արձանագրել է, որ կալանքը կարող է նշանակվել, երբ «առկա է հետեւյալ պայմանների ամբողջությունը». «ա) ողջամիտ կասկած առ այն, որ անձը կատարել է հանցանքը, բ) հիմնավոր պատճառներ կան ենթադրելու, որ եթե անձն ազատ արձակվի, ապա կթաքնվի, կամ կկատարի լուրջ հանցանք, կամ կմիջամտի արդարադատության իրականացման գործընթացին, կամ լուրջ սպառնալիք կհանդիսանա հասարակական կարգի համար, գ) անհնար է բավարարել «բ» կետում նշված մտահոգությունները՝ կիրառելով այլընտրանքային միջոցներ եւ դ) այդ քայլը հանդիսանում է քրեական արդարադատության համակարգում իրականացվող վարույթի մաս»:
Թերեւս, լրացուցիչ պարզաբանման կարիք ունի «լուրջ սպառնալիք կհանդիսանա հասարակական կարգի համար» արտահայտությունը: Այս դեպքում նկատի է ունեցվում այն, որ կասկածյալի ազատության մեջ գտնվելը կարող է հասարակական անկարգությունների, զանգվածային վրեժխնդրության (օրինակ՝ առկա է տուժողների ազգականների կողմից լայնածավալ շրջանակներով վրեժխնդիր լինելու իրական սպառնալիք) եւ նմանաբնույթ բացասական երեւույթների առիթ հանդիսանալ:
Ինչեւէ, վերը նշված բնույթի փաստարկներն են հիմք տվել Մարդու իրավունքների կոմիտեին հանգելու այն միանշանակ եզրակացությանը, ըստ որի. «Կալանավորումը համարվում է ամենախիստ խափանման միջոցը, որը պետք է կիրառվի միայն որպես ծայրահեղ միջոց, եւ այն դեպքերում, երբ առավել մեղմ խափանման միջոցներով հնարավոր չէ ապահովել ամբաստանյալի պատշաճ վարքագիծը եւ արդարադատության իրականացումը: Մինչդատական վարույթում կալանքը պետք է ոչ միայն օրինական լինի, այլեւ անհրաժեշտ եւ տվյալ հանգամանքներում` ողջամիտ»:
-Եկեք խնդիրը դիտարկենք նաեւ բարոյականության, հանրության մեջ ձեւավորված իրավագիտակցության տեսանկյունից: Որքանո՞վ կարող է արդարացի համարվել կասկածյալի ազատության մեջ մնալը, երբ ակնհայտ են նրա կողմից կատարված արարքի ծանր հետեւանքները: Ի՞նչ ենք շահում այդպիսի դեպքերում կասկածյալի նկատմամբ կալանք չկիրառելով, թեկուզ եւ կան հավաստի հիմքեր առ այն, որ վերջինս միանշանակ խույս չի տա քննությունից ու պատասխանատվությունից, չի խոչընդոտի քննությանը եւ այլն:
-Խափանման միջոցի կիրառումից, իհարկե, բավարար հիմքերի առկայության դեպքում, ձեռնպահ մնալու գերխնդիրը պաշտպանության արդյունավետ կազմակերպումն է, ինչն իր հերթին արդար դատաքննության լուրջ երաշխիք է: Ինքնին հասկանալի է, որ մինչդատական վարույթի ընթացքում ազատության մեջ մնալը տալիս է հավուր պատշաճի քննություն, ինչպես նաեւ մատչելի պաշտպանություն իրականացնելու հնարավորություն, ինչում պակաս շահագրգռված չեն նաեւ տուժողները: Վերջիններս եւս հետաքրքրված են գործի բոլոր հանգամանքների համակողմանի բացահայտմամբ: Իհարկե, ձեւավորված է այն մտայնությունը, որ կալանք չկիրառելը, ըստ էության, ներողամտություն է, իսկ կալանքի կիրառումը յուրատեսակ կերպով «հագուրդ է տալիս» տուժողներին, ընկալվում է, որպես պատժի անխուսափելիության երաշխիք, ինչի հետ, կամա, թե ակամա, հաշվի են նստում պրակտիկ իրավաբանները:
Ի դեպ, այն սխալ մտայնությունն է տիրում, թե իբր ստորագրություն չհեռանալու մասին խափանման միջոց կիրառելու դեպքում գրեթե անխուսափելի ու անկանխելի է դառնում անձի հնարավոր փախուստը: Հաճախ կարելի է լսել, օրինակ, որ այդ դեպքում կասկածյալը կարող է անարգել հատել սահմանը եւ դիմել փախուստի: Գործող օրենսդրությունն այդչափ «անճարակ» չէ. Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 3-րդ կետի հիման վրա այդպիսի փորձ կատարող անձին կարելի է անհապաղ ձերբակալել, քանզի ազատությունից զրկելու հիմք է հանդիսանում նաեւ «օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումը» ապահովելը:
-Զուտ գործնական տեսանկյունից. ինչպես կարող է քրեական հետապնդում իրականացնող մարմինը «կռահել», որ կասկածյալը կարող է խուսափել քննությունից, խոչընդոտել, արդյոք դա անմեղության կանխավարկածի խախտում չէ:
-Դրա համար անհրաժեշտ են քննության մեթոդաբանության եւ քննչական տակտիկայի անհրաժեշտ գիտելիքներ ու փորձ: Մասնավորապես, այդպիսի հիմքերի առկայության մասին կարող են վկայել այնպիսի հանգամանքներ, ինչպիսիք են դեպքի վայրից փախուստի փորձը, արարքը կատարելուց հետո հետքերը թաքցնելուն ուղղված գործողությունները, վկաների, տուժողների հետ հանդիպումները եւ դեպքի հանգամանքների վերաբերյալ ուղղորդված քննարկումները, փախուստի համար իրականացված նախապատրաստական քայլերը եւ այլն:
-Ընդհանրապես ի՞նչ խնդիրներ եք տեսնում գործող օրենսդրությունում, եղե՞լ են փորձեր:
-Դեռեւս 2009թ. մշակվել եւ շրջանառության մեջ է դրվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում (հատկապես, 135-րդ եւ 137-րդ հոդվածներում) լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին օրինագիծ, այնուհետեւ՝ նախապատվությունը տրվեց դրանց առավել համակարգված՝ արդեն նշված օրենսգրքի նոր նախագծում անդրադառնալու տարբերակին, ինչն էլ այս պահին արվել է:
Խնդիրներից, թերեւս, անդրադառնամ առավել առանցքայիններին. նախ, հարկ է վերանայել ինչպես գրավի չափին, այնպես էլ դրա իրավական հիմքերին, նշանակման ու կիրառման ընթացակարգերին վերաբերող նորմերը: Առանձին դեպքերում գրավի զգալի չափը կարող է կանխարգելիչ նշանակություն ունենալ եւ ազատել օպերատիվ-հետախուզական մարմիններին չնախատեսված ծախսերից: Անհրաժեշտ է հստակ ամրագրել, որ խափանման միջոցի ժամկետը երկարացնելիս, չի կարելի բավարարվել արդեն իսկ նախկինում ներկայացված փաստարկներով, որ հարկ է դրանք դարձնել առավել ընդգրկուն ու խիստ:
Պակաս կարեւոր չէ նաեւ հոգեբուժարաններում, ըստ էության, անազատության մեջ պահվող եւ հարկադիր ստացիոնար բուժման մեջ գտնվող անձանց խնդիրը. հարկ է պարբերաբար, առնվազն 6 ամիսը մեկ, անդրադառնալ նրանց առողջական վիճակին եւ հարկադիր բուժման ժամկետը երկարացնել միայն համապատասխան բժշկական հանձնաժողովի եզրակացության հիման վրա կայացված դատարանի որոշմամբ եւ այլն:
Հարցազրույցը՝ ՌՈՒԶԱՆ ՄԻՆԱՍՅԱՆԻ
«Առավոտ» օրաթերթ
