Շատ ցավալի է, բայց այն, ինչ տեղի ունեցավ Հայաստանում պատերազմի ավարտից հետո, ինչ-որ չափով օրինաչափ էր ու կանխատեսելի։ Պատերազմներն ընդհանրապես վտանգավոր են ժողովրդավարության ու ժողովրդավարական ինստիտուտների համար։ Իսկ այնպիսի փխրուն, նորածին ինստիտուտների համար, ինչպիսին Հայաստանինն էին այդ ժամանակ, նրանք պարզապես կործանարար կարող են լինել։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև պատերազմները պարտադրում են արագ որոշումներ կայացնելու անհրաժեշտություն և գործադիր իշխանության համար հատկապես լայն լիազորություններ, իսկ դա տանում է իշխանության կենտրոնացման` ժողովրդավարության համար բավականին անցանկալի հետևանքներով։ Պատերազմների ժամանակ փոքրանում է հանդուրժողականությունը քաղաքացիական ազատությունների նկատմամբ, հատկապես՝ եթե հիմնավոր պատճառներ կան կասկածելու, որ որոշ խմբեր այդ ազատությունները շահագործում են քաղաքական հարցեր լուծելու համար՝ չխորշելով նույնիսկ սեփական երկրի դիվանագիտական ու ռազմական դիրքերը խաթարող գործողություններից։ Վտանգավոր կարող է լինել նաև պատերազմի հաղթական ավարտը, որովհետև այն անխուսափելիորեն ուժեղացնում է երկրի իշխանական համակարգում բանակի ու անվտանգության ուժերի դիրքերը, իսկ այդ ուժերը հազվադեպ են աչքի ընկնում ժողովրդավարական կառավարման ու ժողովրդավարական ինստիտուտների նկատմամբ ունեցած համակրանքով, և դա այդպես է ո՛չ միայն Հայաստանի դեպքում։
Հայաստանի ռազմական կաստան 1994 թ. զինադադարից հետո դարձավ ոչ միայն գերծանր քաշային կատեգորիայի բյուրոկրատական գործոն, այլև կազմակերպվեց որպես ինքնուրույն և բացեիբաց գործող քաղաքական ուժ՝ Երկրապահի տեսքով։ Երկրապահն, իհարկե, իշխող կուսակցության հետ դաշինքի մեջ էր և աջակցում էր գործող նախագահին, բայց արդեն 1995-ից պարզ էր, որ նրանք իսկապես ինքնուրույն գործոն են։ 1995-ից սկսած՝ նաև ակնհայտ էր, որ ռազմական կաստան սկսել էր խառնվել իր ոլորտից դուրս գործերի։ Վերջապես՝ այդ կաստայի բազմաթիվ կարկառուն գործիչների մոտ այն տարիներին ձևավորվեց այն մտայնությունը, որ պատերազմում մատուցած ծառայություններն իրենց հատուկ իրավունքներ ու արտոնություններ են վերապահում, որոնք սահմանափակված չեն ո՛չ օրենքներով, ո՛չ սահմանադրությամբ։
Ինչու՞ քաղաքականապես չվնասազերծվեց այս կաստան։ Պատճառներ շատ կային, բայց դրանցից գլխավորն այն է, որ նման փորձը կարող էր որոշակի կարճաժամկետ բացասական հետևանքներ ունենալ բանակի մարտունակության վրա և նույնիսկ վտանգել երկրի քաղաքական կայունությունը, ինչը չափազանց մեծ ռիսկ էր, քանի դեռ Ղարաբաղում եղածն ընդամենը զինադադար էր, ոչ թե խաղաղություն։ Իսկ 1998 թ. ռազմական կաստան իրեն պարզապես ապահովագրեց տեսանելի ապագայում նման վտանգի առջև կանգնելու հեռանկարից` ընդդիմանալով Ղարաբաղի խնդրի խաղաղ կարգավորման գործընթացին և այդ պատճառով ծագած քաղաքական ճգնաժամն օգտագործելով Տեր-Պետրոսյանին նախագահի պաշտոնից հեռացնելու համար։
Շատերը Հայաստանում արդարացիորեն զայրանում են, երբ քննադատում են «նախկիններին», որովհետև այդ քննադատությունը մեծամասամբ անարդար է ու կանխակալ։ Նրանց բնական պաշտպանական հակազդեցությունը պնդելն է, որ իրականում մինչև 1998 թ. ամեն բան լավ էր, և որ երկրի վիճակն սկսեց անդունդը գլորվել 1998 թ. հեղաշրջումից հետո։ Ես համարում եմ, որ սա թեև հասկանալի, բայց այնքան էլ ճիշտ դիրքորոշում չէ։ Երկրում իսկապես առկա էին խիստ անհանգստացնող գործընթացներ մինչև 1998 թ.։ Սակայն բանն այն է, որ դրանում «նախկինները» չէին մեղավոր, գոնե այն իմաստով, ինչ իմաստով ընդունված է հասկանալ «նախկիններ» եզրը։ 1995 թվականից սկսած՝ Հայաստանի ամենաճակատագրական ու կարևոր հակադրությունները եղել են իշխանության ու պետական ապարատի ներսում, ոչ թե իշխանության ու ընդդիմության միջև, և այդ հակադրությունները եղել են հենց «նախկինների» և քննարկածս ուժերի միջև։ Պաշտպանելով մինչև 1998 թ. ընկած ամեն ինչ՝ այսօրվա ընդդիմադիրներն ակամա պատասխանատվություն են ստանձնում նաև այդ ուժերի արածների համար, ինչն ստանձնելու կարիքը նրանք չունեն։ 1998 թվականից առաջ դատապարտելու արժանի շատ բաներ են եղել, բայց եթե «նախկինները» դրա համար պատասխանատվություն են կրում, ապա միայն վերը քննարկված ուժերին զսպել չկարողանալու, այլ ոչ թե նրանց գործած մեղքերի ու հանցանքների համար։ Հաճախ, իհարկե, այդ անկարողությունն օբյեկտիվ գործոններով էր պայմանավորված։
Կարդացեք նաև
Ինչ վերաբերում է այդ տարիների իշխանությունների պրոֆեսիոնալ քննադատներին, ապա ուշադրություն պետք է հրավիրեմ մի շատ կարևոր հանգամանքի վրա։ Նրանց թիրախները երբեք սամվել-բաբայանները չեն, որոնց իսկապես կարելի է շատ բաներում մեղադրել։ Նրանց թիրախը Վազգեն Սարգսյանը չի, ով անշուշտ մեծագույն ծառայություններ մատուցեց անկախ Հայաստանին, բայց ով նաև մեծագույն անձնական պատասխանատվություն է կրում նույն Հայաստանի ապագան խորտակող՝ վերը նկարագրած գործընթացները ոչ միայն չզսպելու, այլև հովանավորելու համար։ Քննադատների թիրախները սովորաբար մարդիկ են, ովքեր փորձում էին այդ գործընթացների դեմն առնել։ Այդ քննադատների թիրախը նաև 1990-ականների քաղաքական զարգացումների մասին սթափ ու ռացիոնալ բանավեճն է։ Այդ իսկ պատճառով նրանք ռազմական կաստայի ու վերապրոֆիլավորված նոմենկլատուրայի ներկայացուցիչների «պասով» արդեն 15 տարի առասպելներ են հյուսում «լափած մազութի», հոսանքը «հողանցում» անելու, Խորհրդային Միությունից ժառանգած ծաղկուն տնտեսությունը 1991-98 թթ. ոչնչացնելու ու թալանելու, Ղարաբաղը ծախելու, պարտվողական քաղաքականության ու այլ անհեթեթությունների մասին։ Այդ առասպելները պարզապես պղծել են մեր ընդհանուր հաղթանակներն ու մեր ժողովրդի կրած զրկանքները։ Բայց դա առասպելների հեղինակներին ու նրանց հովանավորներին առանձնապես չի մտահոգում, քանի որ դրանք տվել են անհրաժեշտ արդյունքը. այն է` մշուշով պատել 1990-ականներին գործված իրական մեղքերն ու դրանց մեղավորներին։
Արման ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ կարող եք կարդալ «Չորրորդ ինքնիշխանություն» թերթի այսօրվա համարում
