Սամվել Կարապետյանի հետ հարցազրույցի սկիզբը
Քննությունից կտրվեցի՝ մեկնեցի Արցախ
-Որքան գիտեմ՝ դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել եք բուհ եւ կիսատ թողել: Ու գնացել եք ձեր սիրած գործի հետեւից: Գուցե ճակատագրորե՞ն էր կանխորոշված ձեր ընտրությունը:
-Համալսարանի պատմության ֆակուլտետ դիմեցի մայրիկիս թելադրանքով ու ցանկությամբ: Լավ հիշում եմ՝ ասում էր՝ էն 2-րդ հարկի Արուսի աղջիկները երկուսն էլ ընդունվեցին, դու ինչ տղա ես, որ չես ուզում բուհ ընդունվել եւ այլն, ես էլ դիմեցի…
Կարդացեք նաև
Մայրս հատուկ կերպար է, արվեստի, երաժշտության սիրահար, ինքն էս երկրի մարդ չի, անսահման բարի, իր վերջին ունեցվածքը հարեւանին տվող, դյուրահավատ… Վերջապես իր հորդորներով դիմեցի համալսարանի պատմական ֆակուլտետ եւ կտրվեցի հենց պատմությունից: Տոմսի 3 հարցից մեկն եմ մտաբերում, որովհետեւ բանավեճ գնաց: Այն է՝ դեկտեմբերյան զինված ապստամբության վերաբերյալ Լենինի հատորների վերնագրերը: Հիշում եմ պատասխանս՝ տիրաժն էլ հարկավոր չի՞: Ասի ու դուրս եկա: Այդպես ստացվեց իմ բախտից, եւ հիմա բարձր չհնչի՝ մեր ազգի բախտից: Որովհետեւ եթե ես ուսանող լինեի եւ մի 4-5 տարի դասի գնայի, չէի անի այն կարեւոր գործը, որն արեցի հենց այդ տարիներին: 1978 թ. դպրոցն ավարտեցի, համալսարանից կտրվեցի եւ հենց այդ տարի առաջին անգամ Հայաստանի սահմաններից դուրս եկա: 3 օր անց ես Արցախի հայաբնակ գյուղերում էի: Գեղամա լեռներով ոտքով բարձրացել-իջել եմ, հետո Սեւանի ափով, հետո Զոդով, Քելբաջարի (Քարվաճառ) թուրք գյուղերի միջով, ապա՝ դրան հետեւել են իմ բազում ճամփորդությունները Արցախում: Մինչեւ 1983թ. ես Արցախում էի, ապա՝ 84-ից Կուրի ձախ ափն անցա եւ մինչեւ 1987 թիվն էլ Կուրի ձախափնյա գյուղերում անցկացրի: Ինձ պես համատարած Հյուսիսային Արցախի տարածքը ոչ ոք չի սանրել-անցել, ինչն աշխատանքիս մեջ էլ երեւում է: Էլի մի քանի հոգու գիտեմ՝ Բանանց գյուղում կամ Գետաշենում եղել են: Հյուսիսային Արցախից մեր համանուն հատորյակի մեջ 1500 լուսանկար է տպված, բայց ավելին են նկարները: Ի հավելումն՝ որքան կարողանում՝ չափագրում էի 1,5 մետրանոց սանտիմետրով: Իհարկե, ինձ ոչ ոք չէր ասել, թե պիտի չափագրես: Բայց Արցախում արդեն՝ 1978-ից սկսած չափագրումներ էի անում: Անշուշտ, պարզ հատակագծերն էի վերցնում: Այդ շրջանից, մանավանդ Կուրի ձախ ափից ոչ ոք լուսանկարներ չունի: Իսկ այսօր Ադրբեջանի վարած պետական քաղաքականության հետեւանք որպես՝ այդ տարածքներում արդեն քանդել են ամեն ինչ:
Հուշարձանների
փրկիչը…
-Փաստորեն, ստացվում է՝ այդ տարիներին՝ մեն-մենակ, անձնական նախաձեռնությամբ նկարելով եւ չափագրելով փաստագրեցիք եւ այդ կերպ կարողացաք սերունդներին փոխանցել մեր հուշարձանների մի զգալի հատված:
– Այդպես է ստացվում: 1978-87թթ. ինչ- որ նկարեցի, չափագրեցի՝ գոնե կարողացա թղթի վրա փրկել: 87-ից հետո մինչեւ 1989 թվականի նոյեմբերը Գետաշենում էի, իսկ 89-ից հետո ես սկսեցի նույն աշխատանքներն իրականացնել Վրաստանում, Ջավախքում, Կախեթում: Եվ դարձյալ անձնական նախաձեռնությամբ: Ի դեպ, 1980 թվականից ես հուշարձանների պահպանության վարչությունում էի, նախագծային գրասենյակում եւ մինչեւ 83 թվականը շատ լավ ճարտարապետական չափագրություն անել սովորեցի այստեղ: Բայց ինձ չէր բավարարում այդ բաժնի աշխատանքը, քանի որ տարվա մեջ ընդամենը 2-3 ամիս էի ճամփորդում: Սովորելու իմաստով լավ էր, սակայն ես տիտիկ անող չէի: Եվ երբ իմացա, որ այստեղ կա համահավաքի բաժին, ուր ավելի շատ են գործուղումների գնում, առաջարկեցի ինձ տեղափոխել այդ բաժին, մանավանդ հաճախ ինձ ուղարկում էին ՀՀ այն տարածքները, ուր ուրիշները զլանում էին գնալ, ասենք՝ Խոսրովի արգելոց եւ այլն: Այստեղից, ի դեպ, միայն ես մոտ 800 հուշարձան եմ վկայագրել: Հաճախ պայման էի դնում, թե՝ եթե 10 օր է գործուղումը, ինձ 15 օր տվեք: Ընդհանրապես, շատ «էժան» էի նստում գրասենյակի վրա, որովհետեւ խումբը 4-5 հոգի էր՝ ճարտարապետ, պատմաբան, լուսանկարիչ, վարորդ, իսկ ես մենակ էի գնում: Դրա համար էլ մի քիչ լեզուս երկար էր, ասում էի՝ 15 օր տվեք: Ըստ կարգի՝ ամիսը պիտի 10-12 վկայագիր հանձնեի, բայց եթե ես մի անգամ Խոսրովի արգելոց էի գնում, ողջ տարվա համար էի վկայագրեր բերում: Թեպետ միանգամից չէի հանձնում, քանի որ, միեւնույն է՝ չէին վճարում: Ես էլ ամիս-ամիս հանձնում էի, փոխարենը մյուս ամիսներին գործուղումը վերցնում էի, մի օր, միայն առաջին օրը գնում Վեդի՝ գործուղման թերթիկը կնքելու, իսկ հաջորդ օրն արդեն Բաքվի ավտոբուսում էի: Խոսրովի արգելոց չէի էլ մտնում, միայն Վեդի՝ գործուղումը կնքելու: Իհարկե տարբերությունը մեծ էր. Վեդիի ավտոբուսի տոմսը 70 կոպեկ էր, իսկ Բաքվի ավտոբուսինը՝ 10 ռուբլի, Ստեփանակերտինը՝ 8 ռուբլի: Բնականաբար, նորից ծախսերի առումով հազիվ ծայրը ծայրին էի հասցնում:
1983թ. նախագծային գրասենյակի տնօրենը ճարտարապետ Ռոբերտ Այդինյանն էր: Մեր խմբի ղեկավարը ճարտարապետ Մերի Դանիելյանն էր, իսկ խմբում 5 հոգի էինք, 4 տղա եւ ինքը: Մերին առաջարկեց, թե՝ միասին մտնենք տնօրենի մոտ՝ ասենք, որ դուք 4-ով գնում եք չափագրության եւ քանի որ այս գործը երեքով էլ հնարավոր է անել, ներքին պայմանավորվածությամբ, տնօրենի գիտությամբ Սամվելին «գործուղենք» Շամշադին, մինչդեռ իրականում նա մեր իմացությամբ թող գնա Ադրբեջանի ՍՍՀ. ինչ էլ բերի՝ մեր արխիվի համար օգտակար կլինի: Այս հարցն ամբողջ խմբով ներկայացրինք նրան, ի դեպ, խմբից միայն Հրաչ Քարտաշյանն է վախճանվել ավտովթարից (եզակի մարդ էր՝ նրանից շատ բան եմ սովորել), մյուսները կարող են վկայել:
Հարցը ներկայացրեց Մերին: Այդինյանը ողջ ընթացքում լսեց եւ մեզ ընդամենը մեկ նախադասությամբ ճամփու դրեց: Ասաց բառացիորեն հետեւյալը՝ «ես թուրք եմ, ես էդ բաները չեմ հասկանում, մյուս անգամ էդ բաներով ինձ մոտ չմտնեք»: Ռոբերտ Այդինյանին հետո, նորանկախ շրջանում մի անգամ եմ տեսել միայն, օպերայի հարթակից հայրենասիրական ճառեր էր ասում: Ահա այսպես…
-Նախորդ շրջանում ազգային բառի օգտագործումն իսկ նացիոնալիզմի դրսեւորում էր համարվում: Մանկապարտեզից սկսած՝ Լենին պապիկ էր քարոզվում: Այսօր երբ մենք ունենք անկախ պետություն, արդյոք իրապես կարեւորվա՞ծ է ազգային, հայապահպան գործունեությունը:
-Ես շատ դժգոհ եմ, քանի որ այն, ինչ կա, կոսմետիկ է, մի տեսակ՝ ձեւական: Անկախ պետականությունը բոլորովին այլ աշխատանք է ենթադրում: Մենք հիմա այնպես ենք աշխատում, ասես նորից Ռուսաստանի ձեռքի տակ ենք, բայց չէ՞ որ արդեն մեր գլխի տերն ենք: Ցավոք, սա չեմ զգում, մեր պահվածքը դա չի ցուցանում: Իհարկե, լավ բաներ կան, բայց անկախ պետականության պայմաններում այս գործը չպետք է հովանավորչությամբ լիներ:
Ընդ որում, մինչեւ նախագահ հասավ՝ մինչ այդ՝ նախարար, վարչապետ… եւ ի պատիվ նախագահի՝ մարդը հասկացավ գործի կարեւորությունը՝ աջակցեց, հովանավոր եղավ:
Մեր գործունեությունը դեռ որոշակի մասնագիտական շրջանակների մեջ է եւ հիմնականում նրանք, ովքեր մոտ են այդ ոլորտներին՝ պատմություն, ճարտարապետություն, մշակույթի տարբեր ճյուղեր, գիտեն, տեղյակ են մեր գործունեությանը:
-Համամի՞տ եք, թե պատմությունը կերտում են անհատները:
– Նժդեհը կերտե՛լ է պատմություն, պետություն է կերտե՛լ Կոմիտասը. մեկը փրկեց հայրենիքը, մյուսը՝ մշակույթը: Նրանք հենց ազգը փրկելու առաքելությամբ էին գործում եւ մեկը մշակույթ, մյուսը՝ հայրենիք ապահովեցին մեզ համար: Հետաքրքիր է, որ Առաքելական եկեղեցին մինչ օրս երկուսին էլ չի սրբադասել: Շատ օտարազգիների են սրբերի կարգը դասել, բայց այս երկու հզոր անհատներին՝ ավաղ…
ԱՆԱՀԻՏ ԵՍԱՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
