«Առավոտ» թերթի 23.03.2013թ.-ի համարում տպագրվել է Նշան Որբերեանի «Հիմնավորումներ դասական ուղղագրության վերականգնման գործընթացն ավարտին հասցնելու համար» հոդվածը: Կարևորելով ավանդական ուղղագրության վերականգնման հեղինակի հիմնավորումները, հարկ է նշել, որ դասական ուղղագրության վերականգնումը առաջին հերթին քաղաքական խնդիր է, որն ընդամենն ունի լեզվագիտական բաղադրամաս:
Ընդհանրապես, համաշխարհային լեզվագիտական տեսությունները միշտ զարգացել են հասարակական-քաղաքական մտքի և գաղափարախությունների հետ շաղկապված և լեզվագիտությունը միշտ արձագանքել է հասարակական-քաղաքական զարգացումներին: Նիկողայոս Մարրի «լեզուների ծագման հաբեթական տեսությունը» կամ Յոհաննես Վայսգերբերգերի «կելթական լեզվաբանությունը» գաղափարական լեզվագիտության օրինակներն են: Լեզվաբաններն էլ, իրենց հերթին, լրջագույն ազդեցություն են ունեցել հասարակական-քաղաքական մտքի զարգացման վրա /օրինակ, Նաոմ Չոմսկին/:
Լինելով ազգային ինքնաիդենտիֆիկացման կարևոր բաղադրիչ, լեզվի զարգացումը, շատ դեպքերում արհեստականորեն նոր լեզվի ստեղծումը, նորաստեղծ պետությունների առաջնահերթ խնդիրներից է: 20-րդ դարասկզբին ստեղծվեցին նորվեգերենն ու ադրբեջաներենը: Վերջին 20 տարվա ընթացքում, մեր աչքերի առջև, սերբո-խորվաթական լեզուն տրոհվեց սերբերենի, խորվաթերենի, բոսնիերենի և մոնտենեգրերենի:
Առանձին խնդիր է այբուբենը: Քանի որ սեփական այբուբեն ունենալու պերճանքը տրված չէ բոլոր ազգերին, այբուբենի ընտրությունը հնագույն ժամանակներից ունեցել է կարևորագույն, այդ թվում գեոպոլիտիկ, նշանակություն: Պատահական չէ, որ Հայոց Կաթողիկոսը այբուբեններ է պատվիրում ոչ միայն հայերի, այլ Հայ առաքելական դավանանքն այն ժամանակ դավանող վրացիների և այլոց համար: Պատահական չէ, որ Ռումինիայի գահը ստանալուց հետո, Հոհենցոլերնների առաջին գործերից մեկն եղավ ռումիներենի անցումը լատինական այբուբենի: Օսմանականության գաղափարախոսությունից հրաժարումը Աթաթուրքը ամբողջականացրեց թուրքերենը դարձնելով լատինատառ, չնայած ուժեղ դիմադրությանը: Հարավսլավիա պետության ցեմենտողն էր սերբո-խորվաթերեն լեզուն՝ իր 2 այբուբենով: Այժմ Մոնտենեգրոյի քաղաքական բանավեճի կիզակետում այբուբենի ընտրությունն է:
Կարդացեք նաև
Հենց քաղաքական նպատակներով է առաջնորդվել խորհրդային իշխանությունը, երբ որոշել է «բարեփոխել» հպատակ ժողովրդների լեզուները: Իրականացված ռեֆորմների արդյունքում որոշ լեզուներ դարձան կյուրեղատառ /օրինակ, ուզբեկերենը/, որոշ դեպքերում ստեղծվեցին նոր լեզուներ /օրինակ, ադրբեջաներեն, տաջիկերեն, ավելի ուշ՝ մոլդովերեն/: Հայերենի դեպքում, այբուբենը փոխելու ծրագիրը չիրականացավ /երևի, հաշվի առան, որ աշխարհի 14 կենդանի այբուբեններից մեկն է/, արդյունքում 1922-1940թթ. ընթացքում իրականացվեց հայերենի ուղղագրության 2 ռեֆորմ՝ նախ աբեղյանականը, ապա սևակյանը, սակայն ավանդական ուղղագրությունը այդպես էլ չվերականգնվեց:
Այսպիսով, հայերենի ուղղագրության ռեֆորմները որևէ լեզվագիտական նպատակ չեն ունեցել, նպատակը զուտ քաղաքական էր: Ավանդակական ուղղագրության վերականգնումը նույնպես պետք է հանդիսանա քաղաքական որոշման արդյունք:
Բնական կլիներ, որ անկախության վերականգնումից հետո Հայաստանը հենց քաղաքական նպատակահարմարությունից ելնելով, ձեռնամուխ լիներ ավանդական ուղղագրության վերականգնմանը: Սակայն, իշխանությունները խնդիրը տեղափոխեցին լեզվագիտական դաշտ և, հանդիպելով գիտական շրջանակների դիմադրությանը /երջանկահիշատակ ակադեմիկոս Գևորգ Ջահուկյանի գլխավորությամբ/, տեղի տվեցին: Այնինչ, 1990-ականներին ավանդական ուղղագրության վերականգնման համար առկա էին իդեալական պայմաններ. անկախության վերականգնման էյֆորիա, իշխանությունների վստահության մեծ վարկ, դպրոցների մեծ մասը ռուսական էր և պետք էր ստեղծել նոր հայկական դպրոցներ, հայերենի որպես պետական և պաշտոնական լեզվի օգտագործման մակարդակը ցածր էր, վերադարձել էր հայերեն գրել չիմացող Բաքվի հայությունը: Սակայն, ինչ-ինչ պատճառներով իշխանությունը այն ժամանակ չունեցավ քաղաքական այդ կամքը և ի տարբերություն Ադրբեջանի, Ուզբեկստանի, Մոլդովայի և Թուրքմենստանի չիրականացրեց ուղղագրական բարեփոխումը:
Իհարկե, դասական ուղղագրության խնդիրը Հայաստանի առջև ծառացած հիմնական խնդիրներից չէ, այդուհանդերձ, հարկ է նշել, որ ավանդական ուղղագրության վերականգնումը պետք է լուծել հետևյալ քաղաքական նպատակներից ելնելով.
– ավանդական ուղղագրության վերականգնումը հսկայական խորհրդանշական նշանակություն ունի Հայաստանի անկախության և ինքնիշխանության վերականգման առումով.
– ավանդական ուղղագրության վերականգնումն անհրաժեշտ քայլ է Հայաստան – Սփյուռք մերձեցման առումով: Իհարկե, դա չի լուծելու 2 գրական լեզվի խնդիրը, բայց կարևոր քայլ կլինի Սփյուռքին ընդառաջ:
– կարևոր է, որ մենք կարողանանք մեր ժառանգության հետ հաղորդակցվել բնագրով.
Շատերն անցումն ավանդական ուղղագրության պատկերացնում են իբրև մեկօրյա գործողություն: Այնինչ, անցումը կարելի է իրականացնել անցնցում, ասենք, 3 տարվա ընթացքում: Օրինակ, առաջին տարվանից սկսած ավագ դպրոցներում և բուհերում դասավանդել ուղղագրական կանոնները և սկսել միայն ավանդականով հրատարակել ավանդականով գրվածը՝ Յովհաննէս Թումանեանին վերջապես վերադարձնել հայ ժողովրդին: Երկրորդ տարվանից՝ ավանդական ուղղագրությամբ լրացնել բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերը՝ անձնագրերը, պետական վկայագրերը, և այլն: Վերջիվերջո, գրագիտության առումով ավանդականի անցնելու խնդիրը ոչ թե կարդալն է /հայերեն վարժ կարդացող ցանկացած ուղղագրությամբ վարժ կկարդա/, այլ անսխալ գրելն է: Մեր սերնդին այսքան սխալների մեջ այդ մեկն էլ, կարծում եմ, կներվի: Միթե՞ Ադրբեջանն ու Մոլդովան ուժ գտան փոխել այբուբենը, իսկ մենք կամք չունենք վերականգնելու ուղղագրությունը:
Քանի դեռ հայերենին չենք վերադարձրել ավանդական ուղղագրությունը, խորհրդային լեզվական փորձարարության արգելանոցը գոյատևում է ոչ միայն կյուրեղատառ ֆարսիյով, այլև աղավաղված ուղղագրությամբ հայերենով:
Արման ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Ինքներդ հավաստում եք, որ ավանդական ուղղագրության վերականգնումը խորհրդանշական նշանակություն ունի` այսինքն ոչ մի նշանակություն չունի և, բացի այդ, ինչ խնդիր եք առաջ քաշում Սփյուռքի և Հայաստանանի մերձեցում, երբ նման հիմնահարց գոյություն չունի, ոչ մի անջրպետ չկա… ԵՎ գլխավորը` ինչ ուղղագրությամբ էին գրում մեր հերոսական նախնիները դարեր շարունակ, որոնք իրենց ինքնահավանությամբ, սնապարծությամբ չկարողացան կասեցնել ինչպես ցեղասպանությունը, այնպես էլ դրանից առաջ օտարազգիների կողմից իրականացված բազմաթիվ արհավիրքներ… Լեզուն պետք է հեշտ լինի, գրավոր և բանավոր լեզուները պետք է հնարավորինս մոտ լինեն իրար… Կա մի ճշմարտություն` որքան լեզուն հեշտ լինի, այնքան ավելի շատ տաղանդներ կունենա ազգը, որովհետև լեզուն պետք է միջոց լինի այլ գիտություններ ուսումնասիրելու և յուացնելու համար: Իսկ եթե լեզուն այնքան բարդ է, որ այն վերածվում է գիտության, ապա մարդկանց ուղեղը ծանրաբեռնելով և հոգնեցնելով` էլ ”տեղ” չի մնում նոր գիտություններ յուրացնելու համար… Վերցնենք հենց Անգլերենը, որ գրեթե ոչ մի բառ չի արտասանվում այնպես, ինչպես կարդացվում է, չկան համապարփակ կանոններ, և մարդ պարզապես պետք է անգիր հիշի, թե ինչպես է գրվում այս կամ այն բառը.. Բառը լսում ես, բայց չգիտես` ինչպես է գրվում… Պետք է խնդրես, որ տառետառ ասեն անունը կամ հասցեն կամ մի անշանոթ բառ, որը լսել ես և ուզում ես բառարանում կարդաս դրա իմաստը… Ես հարյուրավոր ամերիկացիների եմ հարցրել` արդյոք նրանց դուր է գալիս այս խառնաշփոթը: Նրանք բոլորն էլ հուսահատորեն ուսերն են թոթվում` պարզապես հասկացնելով, որ իրենք անուժ են դրա դեմ: Բայց մի բան գոնես ասում են` It is crazy… Մենք էլ մեր լեզուն crazy դարձնենք…
Եթէ լեզուի հեշտութեամբ առաջնորդուենք՝ պիտի ամէն գաւառ իր սեփական գրական լեզուն ունենայ, որ երեխայի համար հեշտ լինի․․․ Արցախցի երեխայի համար արարատեան դաշտի գրական կոչեցեալ բարբառը նոյնքան «դժուար» է որքան հնամեայ Գրաբարը։ Հեշտութեամբ չենք կարող եւ չպիտի առաջնորդուենք․ թէ ֆիզիկական թե հոգեւոր իմաստով երկիրը կառուցելու եւ պահպանելու գործում։
Ես գտնում եմ այդ այսպես կոչված «դասական ուղղագրության վերականգնման գործընթացն ավարտին հասցնելը» անկարևոր ու ՍԽԱԼ: Ժամանակակից/արևելյան հայերենը,լեզվաբանական-ֆոնետիկ տեսակետից, դասական /արևմտյան հայերենից ՇԱՏ ԱՎԵԼԻ ճկուն ու պրակտիկ է: Մեզ պետք չէ հին և հնացած «դասական հայերենին» վերադարձ: Եթե անգլերեն,արաբերեն ու X- երեն են կարողանում սովորել,ապա շատ հեշտությամբ արևելահայերեն էլ կսովորեն:
Առաջարկությունը միանգամայն անընդունելի է; մեկ-երկու սերնդի, ընդ որում, կրթված մարդկանց կանգնեցնել անհեթեթ փաստի առաջ, ինչ է թե արևմտահայերենին տիրապետողները կարողանան իրենց կարերիաները անել նաև արևելահայերենով ապրող ու աշխատող Հայաստանում: Ավելի նպատակասլաց ու հաստատակամ անձինք, թող իրենք հաղթահարեն այդ խոչընդոտը, ոչ թե փորձեն մի քանի սերնդի վերածել անգրագետների:
Դասական ուղղագրության վերադարձը հայ մանուկներին կազատի անգրագիտության ճիրաններից:
…իսկ հետո կսկսեք տեղաշարժվել էշերով ու ջորիներով: Դա ավելի կմոտեցնի փառավոր նախնիներին: Ինչ վերաբերվում է արեւմտահայերին, ավելի լավ է նրանք սովորեն այբուբենը ճիշտ արտասանել. ոչ թե այփ փեն քիմ, այլ՝ այբ, բեն գիմ…. Կամ միանգամից Հայաստանում էլ սկսեք այդպես սովորեցնել… սույնով կհասնեք ձեր բաղձալի երազանքին՝ մեկ ազգ, մեկ լեզու, մեկ ուղղագրություն, մեկ արտասանություն եւ մեկ ընդհանուր անգրագիտություն: Երբ բոլորը դառնան անգրագետ, գրագիտության շուրջ վեճերն էլ կվերանան:
Իմ կարծիքով, այս թեմայի շուրջը թեր և կողմ փաստարկներ բերելիս պետք է նաև հաշվի առնել, որ եթե ի մի բերենք ամբողջ հայ պատմության ընթացքում դասական ուղղագրությամբ գրված բոլոր գրքերն ու պահպանելու ենթակա այլևայլ փաստաթղթերը, ապա այդ ամենը միասին վերցրած շատ ավելի փոքր ծավալ կներկայացնեն, քան արդի ուղղագրությամբ 1960-ականներին մեկ տարում գրված պահպանելու արժանի գրքերն ու փաստաթղթերը:
Ինչ վերաբերվում է Հայաստանաբնակների ու Սփյուռքի մերձեցմանը, սեպ իսկապես կա, սակայն այն ուղղագրությամբ չէ պայմանավորված, այլ ավելի խորը մշակությաին տարբերություններով: Սփյուռքի բացարձակ մեծամասնությունը հայերեն չի գրում ու կարդում: Նրանց համար ուղղագրութունը նշանակություն չունի:
Դասական ուղղագրությունը սփյուռքում արժևուրվում է միայն մի փոքր խումբ նարցիսիստ մտավորականների կողմից:
Ինչ վերաբերվում է Թումանյանին ու այլոց դասական ուղղագրությամբ տպագրելուն, դա հիմա էլ կարելի է անել՝ հավանաբար առավել սահմանափակ տիրաժով: Վստահ եմ, որ շատերը դա կգնեն իրենց հավաքածուները լրացնելու նպատակով:
Իսկ ինչ վերաբերվում էմեր ժառանգության հետ բնագրով հաղորդակցվելուն, մենք բոլորս հիմա գրաբար սովորենք, որ միջնադարի մեր ժառանգությանը հաղորդակցվենք, եբրայերեն ու հին հունարեն, որ Աստվածաշունչը բնագրո՞վ կարդանք, գերմաներեն, որ Գյոթե՞ կարդանք բնագրով, Ֆրանսերեն, որ Քամյու՞ կարդանք, ու աստված գիտի, թե ինչերեն, որ Շեքսպի՞ր կարդանք:
Եթե ամեն ինչ բնագրով կարդալու լինեինք, հավանաբար դրա հետևանքը ոչինչ չկարդալը կլիներ:
համարյա բօլօրըտ էլ անկապ խօսում էք: խի պըտի սէնց հարցը քըննարկվի, որ մի հատ էլ առանց հասկանալու բանէր ասէք: հը, ոնց ա, հէշտ հայէրէնօվ էմ գըրում, լավ չի՞, էս էք չէ ուզում, վօր լէզուն պարզ լինի, հէշտ գըրէք.. դէ գըրէք սենց, խի էք ձէր գըրածների կէսը դասական ուղղագըրուցյամբ գըրում…խօսում էք մի բանից, վօրից գաղափար չունէք: բօլշէվիկնէրը չըհասցրին փոխեն հայէրէնի ուղղագըրուցյան բաղաձայնական համակարքը, իսկ ձայնավօրնէրինը քանդեցին: ու խէլօք մարթիկ ընթամէնը ուզում էն, վօր ձայնավօրնէրի համակարքը վէրականգնըվի…ինչ էք խառնըվէլ ու առանց հասկանալու խօսում…ձէր ուզածը սէնց գրէլն ա, յէթէ ասէնք յէրէվանցի էս ու օսէնքօվ գրէլն ա, յէթե քյվառցի էս….հը՞, լավ ա՞…իսկ վօր էլ ավէլի պարզացվի լէզուն, էկէք լատինատառ գըրէնք, մանավանթ, վօր էսէմէս, մէյլ ու տէնց լիքը բանէր համարյա սաղ լատինատառ էն գըրում: դէ պատկէրացրէք, յէթէ բօլշէվիկնէրին հաջօղվէր մէր տառէրը դարցընէլ ռուսատառ կամ լատինատառ ու էսօր վօմանք կօչ անէին վէրադառնալ մէսրօպյան տառէրին…էհէէէէ, ի՞նչ կանէյիք
աաաաաա::))))))))) S -ն այս մեկնաբանութեամբ պատասխանեց դասական ուղղագրութեանը դէմ բոլոր անկապ խօսողներին: : Ապրես S ջան, մտքովս չէր անցել այս մէկը:)))))))))
https://www.western-armenia.eu/stat.gov.wa/arm/2013/Tasagan_oughaqrutyan_nakhaqidz-01.04.2013.pdf
Յօդուածագրին շնորհակալութիւն եմ յայտնում: Մեր հասարակութեանը երբեմն-երբեմն պէտք է յիշեցնել իր պարտքը ազգային սրբութիւնների հանդէպ: Իսկ մեկնաբանութիւններից մի քանիսը ցաւով ընթերցեցի, որովհետեւ վերջնականապէս համոզուեցի, որ մարդիկ դեռ լեզուն ու ուղղագրութիւնը միմեանցից չեն տարբերում, դասական կամ մեսրոպեան կամ աւանդական ուղղագրութիւնը ընկալում են իբրեւ գրաբարի վերադարձ կամ, չգիտես ինչու, կարծում են, թէ պիտի սկսեն արեւմտահայերէն խօսել: Յարգելիներս, ես հիմա գրում եմ աշխարհաբարի արեւելահայերէն տարբերակով, բայց գործածում եմ դասական ուղղագրութիւն: Երեւի տեսնում էք, որ դա շատ հնարաւոր է: Մաշտոց վարդապպետը այնպիսի ճկուն ուղղագրական համակարգ է ստեղծել, որը դիւրին կերպով յարմարւում է ե՛ւ գրաբարին, ե՛ւ միջին հայերէնին, ե՛ւ աշխարհաբարի երկու տարբերակներին՝ արեւելահայերէնին ու արեւմտահայերէնին: Խորհրդային ուղղագրական փոփոխութեան հետեւանքով զարհուրելի վնաս է հասցուել արեւելահայերէնին:Ես ասածս օրինակներով հաւաստող գրութիւն էի ուղարկել այս նոյն Առաւօտ-ին, սակայն մերժեցին տպագրել: Այդ յօդուածը հրատարակուել է ԱՄՆ-ի հայկական թերթերից մէկում, որ, սակայն, համացանցում կայքէջ չունի:Եթէ կարիք լինի, կարող եմ տեղադրել համացանցում, կարդացէք: Չի կարելի մնալ այսքան անտեղեակ, երբ խօսքը վերաբերում է ազգային արժէքներին:Կարեւորագո՛յն արժէքներին: Ի դէպ, վաղուց հասկացել ենք, որ այս հարցը վիճաբանութիւն է ծնում, եւ կռուելով ոչինչ չի ստացուի, պէտք է ուսուցանելով տարածել պարզապէս: Ազգային ուղղագրութեան մի խումբ պաշտպաններով ֆեյսբուքում նոյնիսկ խումբ ունենք եւ ուսուցանում ենք մեր ուղղագրութիւնը:Եթէ ուզում էք, միացէք, սովորէք, համոզուէք՝ որքան ճշմարիտ է, հարազատ է, գեղեցիկ է մեր ուղղագրութիւնը: