ԼԻԼԻԹ ԳԱԼՍՏՅԱՆ
Ոչ հեռավոր 90-ականների սկզբին, երբ արդեն եղել էր Սումգայիթը, երբ մեր ինքնության ու անկախության ճանապարհն Օպերայի հրապարակով էր անցնում, երբ ամեն օր, մինչեւ ուշ գիշեր այնտեղ էի՝ համոզված, որ իմ վտիտ ներկայությամբ չպիտի պակասի մեր համառ հավաքականությունը, երբ պարետային ժամ էր ու ռուսական տանկերն օղակելով հրապարակը՝ պտույտներ էին գործում հրապարակի շուրջն ու պողպատե թրթուրների սառը, մահաձայն աղմուկով փորձում էին ահաբեկել ցերեկները «Լենին-պարտիա-Գորբաչով» վանկարկող, իսկ գիշերները հրապարակի ներսում՝ ասֆալտի վրա խարույկի շուրջ խմբված ինձ պես ոչ քչերին, երբ հայրս արդեն տասը օր գնում էր փոքր օդակայան՝ Արցախից ուղղաթիռով բերվող զոհվածների ու վիրավորների մեջ փնտրելու Գետաշենի մարտերից հետո կորած հորաքրոջս 22 տարեկան որդուն, հայացքս կանգ առավ շարունակ ռուսական ալիքի վրա մնացող հեռուստացույցի էկրանին։ Այն ժամանակ մենք՝ միամիտներս, Կրեմլից, Վաշինգտոնից կամ Եվրոպայից արդարություն ու համակրանք էինք սպասում։
Էկրանին իմ սիրելիներն էին՝ Չինգիզ Այթմատովն ու Մարկ Զախարովը. զրուցում էին խառն ու փսորած ժամանակների, պատերազմի, կորսված մարդու ու փլուզվող խորհրդային միության մասին։ «Բոլորի Աստվածը մեկն է, ու Աստծո դեմքով ստեղծված մարդկային կյանքն անգնահատելի, ինչպես կարելի է սահմանի կամ հողի համար արյուն հեղել, մարդ սպանել». բարձրաձայն մտածում էր Այթմատովն, ու նրա խոսքերը մեր ազատության հրապարակն օղակող ռուսական տանկի պողպատե թրթուրների մահաբեր սառնությամբ իջնում էին հոգուս։
Ես դատարկ եմ, դավաճանված, ու մի ակնթարթում կորցրած սիրելիի պես ինձ խորթ են դառնում իմ ու նրա գրականությունը՝ «Կառափնարանը», «Սպիտակ շոգեկառքը», նույնիսկ «Եվ դարից երկար ձգվում է օրը» վեպը՝ իր հետ տանելով նաեւ Նարեկացու բնաբանը։ Ես երկար ժամանակ չեմ նայում նաեւ Զախարովի ֆիլմերը։
Կարդացեք նաև
Առաջին անգամ Արցախում եմ Շուշիի ազատագրումից երեք-չորս օր հետո. ծխացող Լաչինի, ճանապարհների երկայնքով ու բլուրների արանքներում լքված, անկենդան, մեռած ու այրված հրասայլերի, մեզ ընդառաջ եկող, խանձված ու ազնիվ դեմքերով ֆիդայի-զինվորներով կքված բեռնատարների, Ստեփանակերտի նկուղներում պատսպարվող նիհար, մահ տեսած աչքերով երեխաների, ճաքած ու գրադից ցեցոտած պատերով հիվանդանոցներում ապաքինվող անտարբեր հայացքով զինվորների, պատերազմի աղմուկը դեռ չմարած, անխաչ Ղազանչեցոց եկեղեցու ու գրեթե ամայի ու մշուշաթաղ Շուշիի դեմքով հանդիպեցի պատերազմին։
«Աստծո դեմքով ստեղծված մարդկային կյանքն անգնահատելի է»՝ տրոփում էր Այթմատովի խոսքը, իսկ ժամանակը հաստատում է «Հողը արյունով են պահում» ցեղիս բանաձեւը։
Ու պատերազմը շարունակվում էր՝ դառնալով սովորական, չփակվող վերքի պես անբաժան լինելով մեր ամենօրյա գոյությունից։
90-ականների վերջին պիտի սովորեմ Եվրախորհրդի քաղաքական հետազոտությունների դպրոցում։ Մեզանից՝ հայերից բացի, նույն խմբում երիտասարդ քաղաքական գործիչներ են լինելու Ռուսաստանից, Վրաստանից ու Ադրբեջանից։
Ես անհամբեր եմ, մի քիչ էլ անհանգիստ։ Վերջին ադրբեջանցին, որ տեսել-շփվել եմ Ծածկած շուկայում, հսկայական պարկից ադիբուդի վաճառող, խոշորամարմին, ծաղկավոր ծոպքերով գլխաշորով բաջին էր, որ քսան կոպեկի մի բանկա ու մի բուռ համով, աղի ադիբուդի էր լցնում Սովետական Հայաստան թերթից պատրաստած փաթեթի մեջ։
Մենք ու ադրբեջանցիները կամաց-կամաց ուսումնասիրում ենք միմյանց, դասընթացների ժամանակ դառնում անտանելի, գրեթե «մորթում» միմյանց ինքնորոշման, տարածքային ամբողջականության, ստալինյան դավադիր պակտերի ու միջազգային համաձայնագրերի այս կամ այն կետի իմացությամբ, իսկ երեկոները հյուրանոցի ճեմասրահում լսում մեր մանկությունից եկած խորհրդային երգեր, հին բարեկամի պես զրուցում մեզ հավասարապես ծանոթ գրականության ու ֆիլմերի մասին, նույնիսկ անեկդոտներ հիշում։ Ադրբեջանցի x-ը, որ քննարկումների ժամանակ, ի թիվս այլ մեղադրանքների, իբրեւ դատավճիռ հնչեցնում է նաեւ «դաշնակ» բառը, նախաճաշին ու ընթրիքին միշտ նստում է կողքս, զրուցում մշակույթից ու նույնիսկ հրավիրում պարի։ Ես գիտեմ, որ x-ը հայր Ալիեւի խորհրդականն է ու աննկարագրելի սարսուռ է իջնում վրաս, երբ իմանում եմ, որ այն ժամանակ՝ 88-ին եղել է Սումգայիթի դատախազը։
«Աստծո դեմքով ստեղծված մարդու կյանքն անգնահատելի է»՝ տրոփում է Այթմատովի խոսքը, իսկ ժամանակը համառորեն հաստատում է «Հողը արյունով են պահում» ցեղիս բանաձեւը։ Դասընթացի ավարտին X-ին ասում եմ՝ ես դաշնակցական եմ։ Գիտեմ, պատասխանում է նա ու իբրեւ հուշանվեր-հիշատակ մեկնում ադրբեջանական հարյուր մանաթանոցը։
Իսկ պատերազմը շարունակվում է՝ արդեն սովորական, չփակվող վերքի պես անբաժան լինելով մեր ամենօրյա գոյությունից։
Ադրբեջանցիների հետ հաջորդ հանդիպումս Բրյուսելում է՝ տարիներ անց. Եվրանեստ խորհրդարանական վեհաժողովի հիմնադիրների թվում հայ եւ ադրբեջանցի պատգամավորներ են։
Միմյանց ուսումնասիրելու կարիք չունենք, մենք դարձյալ անտանելի ենք, գրեթե «մորթում» ենք միմյանց ինքնորոշման, տարածքային ամբողջականության, ստալինյան դավադիր պակտերի ու միջազգային համաձայնագրերի իմացությամբ, իսկ երեկոները մասնակցում մեր պատվիրակությունների պատվին եվրոպական այս կամ այն կառույցի կողմից կազմակերպված ընթրիք-ընդունելություններին։ Քաղաքավարական բաժակ ենք խփում ու երբեմն անգամ հայերեն խոսում միմյանց հետ (ադրբեջանցիներից մեկ- երկուսը Հայաստանում են ծնվել)։ Իսկ եվրոպացիները, որ հավասարապես հոգնել-ձանձրացել են մեզանից, անկեղծանում են ու ասում՝ միմյանց հետ լեզու գտեք։
Ադրբեջանցիների հետ հերթական հանդիպումը Հայաստանում է։ Ես իսկապես ուրախ եմ, որ նրանք մասնակցում են Եվրանեստի երեւանյան նիստին ու ընթրիքի ժամանակ հին բարեկամի պես ինձ սեղանակից, մեջլիսի պատգամավոր Ռովշան Ռզաեւին (կարծեմ ազգային հերոս) ասում՝ վերջերս Շուշիում էի, չքնաղ էր Շուշին։ Ռովշանի աչքերում չթաքցվող արցունք եմ նկատում՝ Շուշիում եմ ծնվել, ասում է Ռովշանը, ու ես արդարանալու պես շարունակում եմ՝ Նախիջեւանում հայ չի մնացել։
Մեր հաջորդ հանդիպումը Բաքվում է։ Հայերը ֆաշիստ են, եվրապառլամենտի երկու հարյուրից ավելի պատվիրակների ներկայությամբ վեհաժողովին ուղղված խոսքում հայտարարում է Ալիեւը։ Ֆաշիզմի էությունն ու գինը լավ իմացող եվրոպացիները լռում են, ավելի շուտ մեզ մենակ թողնում ու վեհաժողովի նույն ամբիոնից ես եմ հակադարձում Ալիեւին. «Որեւէ մեկն՝ անկախ այս երկրում ունեցած իր դիրքից, իրավունք չունի մեզ ֆաշիստ անվանել…»։
Գրեթե անհամ ու անիմաստ դարձած վեհաժողովի դադարին ինձ են մոտենում պատերազմի եզրին ապրող, ու հաստատ ատելության թույնից զզված ադրբեջանցի գործընկերներս ու նրանցից մեկն արդարանալու պես ասում է՝ ամռանը Անթալիայում հանգստացող որդիս շնչակտուր մոտեցավ ինձ՝ բղավելով՝ հայրիկ, ծովափին հայեր կան։
Բաքվից վերադառնում եմ՝ Աստծո դեմքով ստեղծված մարդկային կյանքի անգնահատելիության ու արյունով պահվող հողի ճշմարտության մասին կռիվը մտքիս մեջ, հիշողությունիցս անբաժան։
Այս օրերին Բաքվում դարձյալ ատելության ու ֆաշիզմի մրրիկ է։ Ադրբեջանի ժողովրդական գրող Աքրամ Այլիսլին (Ագուլեցի) համարձակություն է ունեցել գրելու Աստծո դեմքով ստեղծված մարդու ու այդ մարդուն զոհ ու նահատակ դարձնող թուրք-ադրբեջանական իրականության մասին։
«Ձեռքերն արնոտ մարդասպանը», որ նաեւ «ընտրված» մեջլիս ու նախագահ ունի, եվրոպական ընտանիքի մաս է զգում իրեն, սեփական գրողի ականջի համար տասը հազար դոլար է խոստանում։
Ես ուզում եմ նայել մեզ ու ադրբեջանցիներին նույն նժարի վրա դնող եվրոպացիների աչքերին, ու Ալիեւի ելույթի ժամանակ խլացած նրանց ականջներին կարդալ Լեւոն Խեչոյանի «Քո դեմքով ու նմանությամբ» պատմվածքի այն հատվածը, երբ շրջափակման մեջ ընկած ադրբեջանցի զինվորին հայ հրամանատարը համոզում է չբացել նռնակի օղակը. «Մի հատ փորձիր հիշել ձեր գյուղի բուրմունքը, ջրափոսերը, ամեն մի ջրափոսի մեջ քո պատկերն էր, ամբողջ օրը վազել ես գառների ետեւից, տուն ես եկել քերծված ծնկներով, միայն ձեր գյուղում այդպես կլոպկտվեին ծնկներդ: Մի արա, օղը դիր տեղը»:
Երանի Այթմատովն էլ ողջ լիներ, ու ես կկարդայի Խեչոյանի պատմվածքի շարունակությունը՝ ազատամարտիկ Մակին լացում է նայելով կապկպված ադրբեջանցուն. «Ես այլեւս չեմ կարող, մի նրա խալը տեսեք, նա հորս շատ է նման»:
Իսկ պատերազմը շարունակվում է՝ արդեն սովորական, չփակվող վերքի պես անբաժան լինելով մեր ամենօրյա գոյությունից։
Երեկ ադրբեջանցին կրակում էր Չինարիի ուղղությամբ…
«Առավոտ» օրաթերթ
