Նախաբանի փոխարեն
Էս գիշեր քունս փախավ, գնացի-անցա քո ահնիձորյան-ծմակուտյան սար ու ձորերով։ Հովվաշներիդ փնտրեցի ու չգտա։ Քնած կամ փախած էին։ Կանաչ դաշտդ սեւ ու մութ ամպերով էր ծածկված՝ ոչ ձին կար, ոչ էլ գելը, որ քեզ հավասար ախպերություն էին արել։ Հայրդ հյուսնի իր կացինը ձեռքին խռով ու մտազբաղ էր։ Չճանաչեց։ Բարեւիս հազիվ պատասխանեց։ Կացինը ձեռքին այդպես խռով իր, մեր, թե Նոյի տապանն էր սարքում։ Մայրդ տանն էր։ Հին, մշուշոտ օրերի միջից կարմրաթուշ ու ժպտադեմ, թեւերը քշտած, թին ձեռքին հաց էր թխում տապանի համար։ Էդպես ժպտադեմ էլ դիմավորեց ու հացը թողնելով՝ վարդավառի բլիթ ¥ագդակ) գցեց արաժանով։
– Բա, Հրանտիս ընկերը գա ու առանց հաց ուտելու գնա՞ մեր տնից,- ասաց ու հորդ՝ Իգնատի սարքած նախշազարդ պահարանից հանեց սեղանին դրեց պանդայի լիտրանոցը։
Հայրդ կանաչ դաշտից ձայն տվեց մորդ։
Կարդացեք նաև
– Վեր կաց, աղչի, սելավը վերեւ է բարձրանում։ Տապանի դուռը փակում եմ։ Դու ես մնացել, Անուշավան բիձեն ու Հովհաննես Թումանյանը…
Տան կաղնե սյուները ճռռալով դողում էին։ Որդուդ՝ Դավթի հարսանքի աղբյուրի կողմից խելագար ջրերի ու սելավի շաչյուն էր գալիս ու գնում, անցնում էր Մարցաձորի միջով։ Հազարամյա կաղնիների տոհմն էր Արջաձորում անմռունչ կոտորվում, արմատները ու բները դեմ տված «մաքրության» հեղեղներին ու թավշեկանաչ տերեւներով մեղմ բառաչում էին. «Տե՜ր, բա մեր մեղքը ո՞րն էր»։ Կայծակը տվել ու էլի չէր տապալել կանաչ դաշտի կաղնին, բայց խանձահոտը բռնել էր չորս բոլորը։ Արդեն հեռու-հեռուներից հայրդ էր Նոյի ձայնով կանչում, ահազանգում՝ է՜- հե՜-հե՜-հե՜յ։ Կանչում ու ձայնը խեղդվում էր կանաչ դաշտի մատույցներում։
Եղբայրդ՝ Համոն, տապանից փախել, եկել էր ու աշխատասենյակիդ գրքերը «խեղդված» տեսել եւ Խորենացու պատմությունը («Ողբը») բռնած, հայացքը անց էր կացրել լեռների մեջ մխրճված երկինքը ու Շեքսպիրի բարբառային անգլերենով հարցնում էր լինել-չլինելու մասին։ Բայց հարցն այնքան անտարբեր էր, ողբն այնքան անժամանակ…
100-150 քայլ վերեւ կանաչ դաշտն այլեւս չկար։ Հեղեղը սրբել-տարել էր ամեն ինչ՝ Մարցագետի բերանը տված։ Տարել Դեբեդախառը, Քռախառը՝ վա՜շ-վո՜ւշ-վա՜շ-վո՜ւշ… գնացել-խառնվել էին օվկիանոսներին եւ տապանի հետքերն էին փնտրում իզուր։
Փոքրիկ հովիվը մոլոր նստել էր բաց որձաքարերի վերածված կանաչ դաշտում, պղնձե, թե պղնձագույն մեր արմատներին ու նրանց վրայի ցեխաջուրն ու ժանգն էր մաքրում, իր մեջ ձայն տալով, գոռում էր Խաչատուր Աբովյանի կամ գուցե կանաչ դաշտի քուռակի ձայնով. հեղեղի՞, թե՞ աներեւույթ թշնամու վրա։
Էհե՜յ, էդ ո՞ւմ վրա եք ձեռք բարձրացրել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում։ Գոռում, թե խրխնջում էր, բայց ձայնը խլանում էր, հեռվից տարածված քոչի շների վայրահաչի մեջ, բայց մեջդ էլի վրեժ չկար, Հրանտ։ Ու խիղճդ էլ, ցավոք, այնքան մեծ էր, որ խեղճության հետ էին շփոթում…
Վե՛ր կաց, Հրանտ, վե՛ր կաց։ Էնքան վրեժ չունեցար, որ ժայռաբեկորիդ, անապատից վարձակալած ավազաքամիներով ուզեցին լռեցնել։ Խիղճդ էնքան մեծ էր, որ ձիու քուռակին ու գայլի թուլին նույն սիրով գուրգուրեցիր։ Ու հիմա էդ թուլեքի վայրահաչից հոգնած, թե զզված (շան մա՞զ էիր կուլ տվել) քարանձավ ես մտել ու իրենց էլ թվում է, թե քարանձավում նիրհողիդ հառաչանքի արձագանքը իրենց վայրահաչն է ու գնալով ավելի են ոգեւորվում։ Վե՛ր կաց, Հրանտ, վե՛ր կաց։ Գռի, շան լափի, շնալյուրի սովորական կռիվ ու կաղկանձ է։ Վե՛ր կաց՝ ուսերդ ու յափնջիդ իրարով բեր։ Բա աշխարհում ուղտ լինես ու կուզեկուզ ման գա՞ս։
Բաց նամակի փոխարեն
Ինչո՞ւ չենք սիրում իրար, Հրանտ (մենք՝ հայերս)։ Ինչո՞ւ պետականորեն քրիստոնեության 1700-ամյակ ենք տոնում եւ եւս այդքան հեռանում պատվիրանների գլխավոր պատվիրանից՝ «Սիրեցեք զմիմեանս»։ Ինչո՞ւ ենք ասում Հայ դատ ու մեզանից տասնամյակներով հեռու վանում մշակույթի լծկաններին։ Ավելի մեծ Հայ դատ կա՞, քան մեր մշակույթը։ Ինչո՞ւ հայ եկեղեցին սեւ սքեմով է անջրպետվում, իսկ իշխանավորն էլ մեքենայի սեւ կամ մգեցված ապակիներով։ Ինչո՞ւ ուղիղ իրար աչքերի չենք նայում։ Ո՞րն է գադտնիքը, ու ո՞րը մեղքը։ Դո՛ւ զատիր ու բաժանիր իրարից դրանք, Հրանտ։ Դու եմ ասում, որ անջրպետ չլինի նաեւ իմ ու քո միջեւ, որ անջրպետը չլինի գաղտնիքի ու մեղքի նման։ Այդ անջրպետով երկիրը դատարկվում է, զավակներդ հաց հանապազօրյա վաստակելու հույսով փախստականի ցուպը ձեռքներին դեգերում են երկրե-երկիր՝ երեխա պահելու, ուսման տալու, բանակ ուղարկելու, ամուսնացնելու, տեսակդ պահպանելու երազանքով…
Ասում ենք՝ փորձություն է, պատվով տանենք ու տանում ենք, դու քոնը, ժողովուրդն էլ իրենը, դու նրա համար ես նեղվում, ջղաձգվում, տաք ու հով լինում, նա էլ՝ քեզ համար։ Նա մեկ-մեկ մռնչում է, մեկ-մեկ հեծկլտում քո անհարմար վիճակներից ու փորձում է այդ ամենը թաքուն անել եւ չգիտի՝ ստացվում է, թե ոչ։ Դու՝ նույնպես։ Նա հույս ուներ, որ դու բոլորին պիտի տեր կանգնես։ Երբեք չէր պատկերացնի, որ ներս ու դրսից մարմինդ կծվատեն։ Բայց էդպես է։ Ճակատագիր ասենք, թե պատմության անիվ։ Մեկ է՝ ոչինչ չի փոխվի նրա համար։ Փառք Բարձրյալին։ Ոչ աոաջինն ես, ոչ էլ վերջինը։ Բայց որ քո ձայնը, խոսքը, բառը միշտ վճռական պետք է լիներ, դրանում նա (ժողովուրդը) միշտ համոզված է եղել, որովհետեւ ի սկզբանե էր բանը, բառը։ Իսկ այդ բառը մեծերիցդ մեկ էլ Չարենցը պատվիրեց մեզ ու չընդունեցինք։ Հայտնություն արեց, բայց ժխտեցինք, որովհետեւ ամենադժվարը պիտի լիներ այդ սերնդի համար եւ ամենահեշտն ու երանելին՝ հաջորդ սերունդների։ Եվ այդ բառը միասնությունն ու միովբանիվն էր՝ հավաքական ուժը, որ պատմության քառուղիներում կորցրինք կամ էլ չունեցանք։ Կամ էլ չհամարձակվեցինք ունենալ, մտածելով, որ աշխարհը չի թողնի։ Մտածեցինք ու հավատացինք։ Հավատացինք ու հանգստացանք։ Մինչդեռ աշխարհը պիտի որ երազեր մի ցավոտ տեղ իր մարմնի վրա պակաս ունենալ։ Ուղեղի ցնցում կլիներ, ստամոքսի խոց, թե կույր աղիք։ Մեկ է, ցավ է, չէ՞։ Աշխարհը նույնիսկ եթե չերազեր էլ, կարելի էր այդ երազը հորինել, մանավանդ տխուր եւ դրամատիկ երազ էր, իսկը մեր հոգուն համահունչ։ Մի էդպիսի բան քո գլխով անցել է։ 1989-ի սկիզբն էր։ ԽԱՀՄ ժողովուրդների համագումարի շեմին, որպես մեծ հարգանք ու մեծ պատիվ, բոլոր ստեղծագործական միություններին համագումարի պատգամավորի 10-ական տեղ նվիրեցին։ Մի պայմանով, որ նրանք՝ ստեղծագործական միությունները, էդ 10 ընտրյալներին ժողովրդավարական սկզբունբով իրենց մեջ որոշեին ու ընտրեին։ Հայաստանը ԽԱՀՄ Գրողների միության պլենումին 10-15 պատվիրակով ներկայացավ։ Նրանցից 8-ը իրենք իրենց աոաջադրեցին կամ իրար։ Տիկին Կապուտիկյանին՝ ողորմած հոգի բանաստեղծ Միխայիլ Դուդինը, իսկ քեզ՝ այսինքն Հրանտ Մաթեւոսյանին, արձակագիր Թիմուր Պուլատովը։ Վերջինս նաեւ ընդմիջմանը մոտեցավ մերոնցից շատերին, առանձին-առանձին խնդրեց՝ ասելով, որ ոչ քրիստոնյա գրողները, առանց որոնց ձայնի առկայութ¬յան ոչ ոք չէր հավաքի պահանջվող 71 ձայնը առաջին փուլն անցնելու համար, հայերից կողմ կքվեարկեն միայն Մաթեւոսյան արձակագրի օգտին, հետեւաբար աոաջարկեց Հայաստանից թողնել հնարավորինս քիչ անուններ։ Անբնական էր, բայց խնդրանքը չլսեցին։ Բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը հավաքեց 43 կամ 34 ձայն, թվերը շփոթում եմ։ Մնացյալ 8-ը եւս այդքան միասին, մի քիչ ավել կամ պակաս, կարեւոր չէ։ Միխայիլ Դուդինը, որ հավաքել էր պահանջված ձայների քանակը, հուզումնալից, պոետին եւ քաղաքացուն վայել ելույթ ունեցավ։ Նա իր վիրավորվածությունը հայտնեց Գրողների միության պլենումին՝ գեղեցիկ սեռի միակ ներկայացուցչին այդ մարաթոնում պակաս ձայներ տալու համար եւ ջենթլմենաբար իր հավաքած 80-ից ավելի ձայները պատրաստակամություն հայտնեց սրտանց նրան հանձնել։ Հուզմունքը՝ հուզմունք, կանոնակարգը՝ կանոնակարգ, դրանից ոչինչ չփոխվեց։ Այսինքն փոխվեց, բայց մեր բարոյական հաղթանակների թվաքանակը։ Դու՝ արձակագիր Հրանտ Մաթեւոսյանդ, պակաս հավաքեցիր ընդամենը 2 ձայն։ Նախագահողը՝ հրապարակախոս Յուրի Չերնիչենկոն, ավելի ուշ Գրողների միության սրճարանում դառնորեն պիտի արձանագրեր. «Մեծարգո Հրանտ Իգնատիչ, ափսոսում եմ, բայց եթե հայրենակից գրչեղբայրներդ իրենց ձայնը քեզ տային՝ 77- 80 ձայն կհավաքեիր։ Ինչո՞ւ այսպես ստացվեց։ Իսկ դուք մեզանից նեղանում եք ղարաբաղյան հարցում հայամետ կողմնորոշում չունենալու համար…»։
Ապա, շատ շատերից հետո քեզ մոտեցան Վալենտին Ռասպուտինն ու Վասիլի Բելովը եւ մեղավոր ժպտացին։ «Իգնատիչ, մեր ձայներն էլ քոնն են։ Պոետ կամ սենտիմենտալ չենք, որ ամբիոնից ասենք։ Հավատա, մեր ձայները քոնն են, մեր սիրտը նույնպես։ Բայց ափսոս, որ Հայաստանի գրողների ձայները քոնը չէին…»։ Թուքդ, թե վիրավորանքդ՝ պատմության ու գրչեղբայրներիդ հանդեպ, դեմ էր առել կոկորդիդ ու ոչ էս կողմ էր գնում, ոչ էն։ Դեմքդ ընդգծված ջղաձգվում էր։ Մի ոտքից մյուսին էիր անցնում։ Մի խոսքով, տեղդ չէիր գտնում ու էդպես 5 րոպե, մինչեւ որ Բելովը՝ կարճահասակ ու հոգատար, գրկեց քեզ ու Ռասպուտինի թեւը մտնելով՝ ասաց նրան. «Իգնատիչին տանենք մեզ հետ, 60-ականներից մեր աղպերն է»։ Ու գնացիք։ Գնացիք ու հաջորդ օրն էլ Բուտիրկա եւ Մատրոսկայա Տիշինա, որի մասին նախօրոք էինք պայմանավորվել, չգնացինք, որ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների անունով 10-ական ռուբլի փոխանցես (ամենամսյա թույլատրված չափն էր)։ Հաջորդ օրը վերադարձել էիր Երեւան ու մի քանի օր անց տղերքին խոստացածը հեռագրով ուղարկեցիր։ Ինչպես կուլ տվեցիր կոկորդիդ կանգնածը, ինչպես կարողացար հաղթահարել։ Չգիտեմ, չեմ էլ հարցրել, իրավունք չեմ վերապահել վերքիդ աղ ցանելու, բայց ամեն անգամ, երբ հիշել եմ այն 5 րոպեն Ռասպուտինի ու Բելովի հետ, փլվել, կործանվել եմ։ Այն ժամանակ էլ, հիմա էլ, համոզված էի ու եմ, որ մասնակցությունդ, թեկուզ լուռ ներկայությունդ այդ շինծու թատրոնին, որ ԽՍՀՄ ժողովուրդների համագումար էր կոչվում՝ պիտի գոտեւորեր Հայաստանից ընտրված 53 եւ Արցախից ընտրված 5 պատգամավորների մեջ արվեստակից եղբայրներիդ, որոնք մի քիչ մոլորված էին, մի քիչ զայրացած, մի քիչ անզորացած համագումարի կողմից ղարաբաղյան հարցին անարդար մոտեցման համար։
Վերջաբանի փոխարեն
Չի կայանում, չի կայանում, չի ամբողջանում երկիրդ՝ Հրանտ։ Դարերի մեջ հերոսներիդ կեսը ճակատից է խփված, մյուս կեսը թիկունքից ու հիմա թիկունքից խփվածների միջով դավաճանության միջանցիկ քամին մեր միսն ու ոսկորն է սողոսկում, սվվում ու սարսուռ բերում։Դավաճան գնդակի ¥խոսքի, հայացքի) սարսուռն է դա։ Ազատիր մեզ այդ սարսուռից եւ դարերի մեջ ճանապարհ բացիր այն արքայազնի համար, որին տեսանք եւ ուրացանք։ Հետո բռնեցինք ամենադժվար, բայց հուսանք՝ ամենավերջին դաժան փորձության ճանապարհը անորոշության անդունդի եզրով։
Վե՛ր կաց Հրանտ, մի՛ վարանիր։ Հոր, տիրոջ, մեծի, իմաստունի քո իրավունքով, Մովսեսի պես, առաջնորդիր ժողովրդիդ։ Առաջնորդիր ու եթե ետեւիցդ չգան, մի ընկրկիր, գրիչդ մի պահ վար դիր, վերցրու մահակդ եւ արժանավոր հոտիդ հովվություն արա։ Վերջակետ դիր հայոց անսպառ վեճին Վարդանի Ավարայրից մինչեւ ՀՀ առաջին նախագահի հարցականը՝ «Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն»։
Երրորդ հազարամյակի շեմին Աստծո կողմից քեզ վերապահված իրավունքով վերցրու ամենայն հայոց բանաստեղծի սպիտակ դրոշն ու խաղաղեցրու այս անգամ ձեր (քո, նրա ու մեր) զավակներին, խաղաղեցրու, քանզի առանց ներքին խաղաղության չի կայանալու, չի ամբողջանալու Երկիրդ։ Վե՛ր կաց, Հրանտ։ Քանզի քեզ ու քո կանչին է սպասում մի պայծառ, մի անմեղ, մի ապրելու վրեժով լցված, մի խելքով, խնդությամբ ու զվարթությամբ լեցուն սերունդ։ Վե՛ր կաց, Հրանտ։ Հանուն նրանց վե՛ր կաց։ Ներիր նրանց ծնածներին։ Այս երկրում պիտի լինի մեկը՝ մեծսիրտ, որ ոչ սատանային ծառայի, ոչ էլ Կեսարին։ Մեկը՝ Աստծո ընտրյալն ու մարդը, որ ահեղ դատաստանից առաջ Տիրոջն ընդառաջ գնայով ասի՝ էս սերունդն իմն է։ Սրանց ծնողների, պապերի, արմատների գործած մեղքերի համար իրենք ոչ մի կապ ու պատասխանատվություն չունեն։ Ես եմ նրանց արմատն ու փաստաբանը, զոհն ու մատաղը։ Տար նրանց Քո արքայությունը եւ թող խաղաղ ու հանգիստ բազմանան, բարգավաճեն առանց ազգային բարդույթների։ Տուր նրանց Քո օրհնությունը Տեր եւ թող փրկվեն էս ներքին ու արտաքին չարությունից, ցավից, դավից… Մանավանդ որ աշխարհը նորից մեծ է լինելու, նորից լուսավոր ու գեղեցիկ եւ դաշտն էլ նորից կանաչելու է, եւ այդ «Կանաչ դաշտում» գայլն ու գառը, ձին ու քուռակը միասին արածելու են առանց ետին մտքերի։ Վե՛ր կաց, Հրանտ, վե՛ր կաց։
ՎԱՆՈՒՇ ՇԵՐՄԱԶԱՆՅԱՆ
Հ. Գ. «Առավոտը» շնորհավորում է իր ընթերցողներին մեծ և իմաստուն գրողի ծննդյան օրվա կապակցությամբ:
Մաթևոսյանի շունչն ու ոգին զգացի. Կոչը ,անկասկած, տողին է ,ժամանակին, բայց անապատում: Ցավով եմ ասում անապատում, որովհետև բոլորս հասկանում ենք, խոսում,իրար համոզում,այդպես համոզված էլ մնում…..