Վերջերս ԵՊԼՀ-ի շուրջ ծավալված գործընթացները և լրատվական դաշտ դուրս նետած խոսույթը շատ կարեւոր էին մեր հասարակության որակները պարզելու և նաեւ նրա հնարավոր հեռանկարները նախանշելու առումով: Այսպիսով, խոսենք, թե ինչպիսին էր, ինչպիսին է և ինչպիսին կարող է լինել (կամ չի լինի) մեր հասարակությունը:
Ակնհայտ է, որ, ընդհատումներով պետություն ունենալով, մենք չէինք կարող ձևավորվել որպես հասարակություն` իր բոլոր ինստիտուտներով եւ դրանց համապատասխան գործառույթներով: Դարեր շարունակ մենք ներմուծված, բայց կառուցվածքային առումով ոչ ներառված ենք եղել այլ հասարակություններում` ինքներս պահպանելով «օջախային» ոչ միայն կարգավիճակը, այլ նաեւ մտածելակերպը: Այդ է պատճառը, որ ցանկացած պարագայում մենք ոչ միայն առաջնորդվում ենք այդ սկզբունքով, այլ նաեւ կարգավորում արտաքին աշխարհի հետ քիչ թե շատ ունեցած մեր բոլոր հարաբերությունները եւ դրանով փորձում բացատրել մեր շուրջը կատարվելիքը: Տատս, որը ծնունդով ազնվական էր, երբ իրեն ծանոթացնում էինք մեր ընկերների հետ, միշտ կեսկատակ, կեսլուրջ հարց էր տալիս. «Ինչացու՞ է». այսինքն` փորձում էր պարզել նոր ընկերոջ «օջախային» պատկանելությունը: Հայաստանից դուրս գնացող հայ երիտսարդներին ծանոթ-բարեկամները միայն մեկ բան են մաղթում` «հայկական օջախում պահած-մեծացած» աղջկա հետ ամուսնանալ: Այսինքն` մեր հասարակության, ժամանակակից լեզվով ասած, մոդելը օջախային է: Եվ այն որպես ազգային դիցաբանության մի մաս գնահատման ենթակա չէ, դա իրողություն է, որի ներքո մենք ոչ միայն իմանում ենք`«ով ում բարեկամն ա», այլ նաեւ բոլորս ընկալում եւ ընկալվում ենք` «քավոր-սանիկով ու աներ-բաջանաղով» շրջապատված (տե՛ս տիկին Ն. Խաչատրյանի հարցազրույցը), եւ այստեղ արդեն առաջ է գալիս յուրայինների և ոչ յուրայինների («այլոց») հարցը:
Անգլիացիների համար իրենց տունը ամրոց է: Մեզ` հայերիս համար այն նույնպես ամրոց է, սակայն միայն անառիկության առումով, «այլոց» ներս չթողնելու առումով, այլազգի հարս/փեսա չունենալու, փոքր խմբերում (դասարան, կուրս) անհասկանալի «այլ» դեմքեր չընդունելու, բուհում այլ բուհից մարդ և այլ, դրսի կարծիք չհանդուրժելու առումով: Կարևոր չէ, թե իչպիսինն է, կարևորը «մերոնքական/ոչ մերոնքական» լինելն է և «շուն-գել մերն է» կարգախոսով ամրագրված կենսափիլիսոփայությունը: Որակները (մարդկային, մասնագիտական), լավագույն դեպքում, այն էլ խիստ ժամանակավոր, մղվում են հետին պլան, իսկ հիմնականում պարզապես անտեսվում են: Եվ առաջանում է մի ազգային որակ, որի նկարագիրը բնազդի մակարդակով արմատավորված «այլի» հանդեպ վախն է, որի անունը, որքան էլ մեզ` հայերիս համար ցավալի է, քսենոֆոբիա, այլավախություն է: Այլատյացությանը հերթ չի հասնում միայն այն ոչ մխիթարական պատճառով, որ «օջախի» վարքականոնի համաձայն` «այլոք» օտարվում-չեզոքացվում են, դիմադրելու դեպքում հեռացվում են լիազորված մարմնի իրավասությունները ստանձած «օջախապետի» կողմից: Չենք ատում, որովհետեւ չենք սիրում, որովհետեւ միայն իներցիայով ենք շարունակում պինդ փակած կաթսայում եփել մեզ համար սովորական դարձած ճաշը, եւ այդ ճաշը դրսի օդի բացակայության պարագայում նեխում է:
Իր ինքնությունը գիտակցելու եւ չճահճանալու, զարգանալու համար հասարակությանը և այդ հասարակության կողմից ձևավորվող մշակույթին, ինչպես ցանկացած համակարգին, պետք է դրսից «այլոց» կարծիք և շունչ ստանալ: Դա է ականավոր նշանագետ Յու. Մ. Լոտմանի տեսակետը, եւ ես նրա հետ անվերապահորեն համակարծիք եմ: Գուցե հենց «այլոց», «օտարի», թեկուզ պարտադրված, ներկայությունն էր խորհրդային ժամանակահատվածի հիմնական դրական համակարգային գործոնը: Զարգացման հեռանկար ունի միայն ազատ քաղաքացիների բաց հասարակությունը: Քաղաքացիական հասարակության ինքնորոշման և ինքնակազմակերպման տարբերակը կարող է լինել «օջախավարությունը», բայց ոչ մի դեպքում «օջախատիրությունը»: Տեր ունենալը, առավել եւս ակնկալելը եւ նույնիսկ փափագելը մեռցնում են քաղաքացիական որակները: Ազատ քաղաքացու հատկանիշը չի կարող լինել պատեհ եւ անպատեհ շահարկվող ինչ-որ հեղհեղուկ «ինտելիգենտությունը», որն, իրավիճակից ելնելով, կարող է քողարկել («շիրմա» դառնալ) անսկզբունքայնությունը և դավաճանությունը, պատեհապաշտությունը և ստրկամտությունը. մի՛ եղեք ստրուկ, որ հետո էլ ստիպված չլինեք խոստովանել եւ պատճառաբանել ձեր` ճորտի պահվածքը: Մի՛ հայտարարեք, որ դուք ազատագրվում եք, մշտապես հարգե՛ք ձեր մեջ ազատ ոգին, եւ պարտադրված չեք լինի փոխել տիրոջը` ձեր «օջախակիցների» մեջ (չէ՞ որ դա է ձեզ համար միակ անհրաժեշտ և բավարար պայմանը) փնտրելով մեկին, ում օգտին օտարելու եք ձեր ազատությունը և ում ինտելիգենտ կեցվածքով եւ խանդավառությամբ վերըստին կհպատակվեք:
Կարդացեք նաև
Ինքնավար Հայաստանի հասարակությունը պետք է լինի ինքնորոշված քաղաքացիների միասնական օջախը: Խնդիրն այն է, որ ոչ միայն ժամանակակից իրողությունները թելադրում են, այլ նաեւ մեր զարգացման հրամայականները պահանջում են ձևավորել «այլի» հանդեպ այլընտրանքային ձևաչափ, որտեղ ծագումնաբանական հատկանիշները տեղ չունեն: «Ինչացո՞ւ է»` իմ ազնվական տատիկի հարցին մենք պետք է տանք ազնիվ պատասխան. խնդրում եմ ներել ինձ այս լեզվախաղը. ճիշտ է` «ծագումով» ԵՊՀ-ից եմ, բայց այդ «թերությունը» կոմպենսացնում եմ` լեզվաբան լինելով: Ազնի՞վ է, թե՞ ոչ, արժանապատի՞վ է, թե՞ ոչ, ազատամի՞տ է, թե՞ ոչ, ունի՞ ամոթի զգացում, թե՞ ոչ, ընդունա՞կ է, թե՞ ոչ, խելացի՞ է, թե՞ ոչ… Այդ շարքը ամեն ոք կարող է շարունակել եւ ձևափոխել` ըստ հերթականության: Դա է արժանապատիվ հասարակություն, ուժեղ պետականություն, բոլոր հայերի համար ՄԵՐ ԲԱՑ ՕՋԱԽԸ կառուցելու միակ հնարավորությունը եւ հեռանկարը:
Գայանե ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ
Հ.Գ.- 2010 թ. ԵՊԼՀ-ի Որակի ապահովման կենտրոնի կողմից պատրաստած «Ինքնավերլուծական» առաջին զեկույցն արձանագրեց.
«Գիտական դպրոցի կայացման տեսանկյունից կարեւոր է դիտարկել գիտական կոչումներով պայմանավորված իրավիճակը և տեսնել`ո՞ր կրթությամբ դասախոսներն են գերակշռում: Այդ առումով դեռեւս մեծամասնությունը ԵՊՀ և այլ կրթությամբ ներկայացուցիչներն են կազմում: Կարելի է ասել` ներսում դեռ ձեւավորվում է ԵրՊԼՀ դպրոցը, որը գիտաուսումնական մշակույթի զարգացման տեսանկյունից հետագայում եւս պետք է կարողանա ընդգրկել այլ դպրոցների ներկայացուցիչներ ներքին գիտական միտքը չկարծրանալու նպատակով:»
Արդյո՞ք տիկին Ն. Խաչատրյանի կարծիքով 2010 թ. այդ զեկույցը կազմած Նվարդ Մանասյանը դեռ «նորմալ աղջիկ» էր, թե արդեն «ընկել էր հիստերիայի մեջ»:
