Ասում է Հայաստանի ՄԻ նախկին պաշտպան , իսկ այսօր Կենտրոնական Ասիայում ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գլխավոր հանձնակատարի ներկայացուցիչ Արմեն Հարությունյանը
– Արդեն շուրջ մեկ տարի է, ինչ Դուք ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գլխավոր հանձնակատարի ներկայացուցիչն եք Կենտրոնական Ասիայում: Ո՞րն է այնտեղ Ձեր գործառույթը:
– ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարն ամբողջ աշխարհում ներկայացված է տարածաշրջանային ընդամենը 12 կառույցներով, որոնցից մեկը գործում է Կենտրոնական Ասիայում: Մենք աշխատում ենք այս տարածաշրջանի երկրների հետ, բայց մեր կենտրոնը Բիշքեկ քաղաքում է, ունի մոտ 50 հոգանոց անձնակազմ: Մենք աշխատում ենք այս երկրներում ՄԱԿ-ի միջազգային փաստաթղթերի վավերացման, Մարդու իրավունքների ոլորտում ստանձնած պարտավորությունների կատարման համար տեխնիկական եւ փորձագիտական աջակցություն ցուցաբերելու ուղղությամբ: Մեր գործընկերներն են քաղաքացիական հասարակությունը, այդ երկրների օմբուդսմաններն ու, իհարկե, իշխանական համակարգերը: ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր երկրները չորսը տարին մեկ անգամ, այսպես կոչված, ունիվերսալ պարբերական դիտարկում են անցնում, եւ հաշվետվություններ կայացնում Մարդու իրավունքների ոլորտում առկա վիճակի վերաբերյալ: Դրանից հետո ստանում են առաջարկներ: Այն պահից, երբ այդ առաջարկները կոնկրետ երկրի կողմից ընդունվում են, այդ պահից դրանք դառնում են նրա ստանձնած միջազգային պարտավորություններն ու մեր աշխատանքի առարկան, եւ մենք հետամուտ ենք լինում, որպեսզի այդ կոնկրետ երկիրը կատարի իր ստանձնած պարտավորությունը, զբաղվում ենք նաեւ անհատական բողոքներով, որոնք կարող են դառնալ այդ տարածաշրջանների համար ՄԱԿ-ում գործող պայմանագրային մարմինների`կոմիտեների, որոնք, իդեպ, օժտված են կվզիդատական իրավասություններով քննության առարկա: Այդ կոմիտեներն այս տարածաշրջանի համար, ըստ էության, իրականացնում են այն նույն գործառույթները, ինչ, օրինակ` Հայաստանի համար, ՄԻ Եվրոպական դատարանը:
– Ե’վ Կենտրոնական Ասիան, ե’ւ Հարավային Կովկասը մի տեւական ժամանակահատված միեւնույն գերտերության` ԽՍՀՄ-ի մասնիկ են եղել, եւ արդյոք անկախացումից հետո, օրինակ` Հայաստանում եւ Կենտրոնական Ասիայի երկրներում Մարդու իրավունքների եւ ժողովրդավարության ոլորտներում կարելի է՞զուգահեռներ գտնել:
Կարդացեք նաև
– Իսկապես, մեր երկրները երկար ժամանակ ցարական Ռուսաստանի եւ խորհրդային 70 տարիներին միեւնույն համակարգում լինելով, ըստ էության, ավելի շատ ընդհանրություններ ունեն, քան` առանձնահատկություններ` չնայած, որ մենք տարբեր տարածաշրջաններում ենք եւ տարբեր կրոնների ենք դավանում, նաեւ մեր անցած պատմական ճանապարհն է տարբեր: Բայց հաշվի առնելով վերջին տասնամյակների ընթացքում մեկ պետական` քաղաքական, իրավական եւ տրադիցիոն համակարգերում լինելու փաստը, մեր բոլոր դրական եւ բացասական կողմերով մենք իրար նման ենք: Բոլոր երկրներն էլ անցումային են, մարդու իրավունքների բնագավառում շատ անելիքներ ունեն: Այնուամենայնիվ, բոլորն էլ փորձում են իրավիճակը բարելավելու ուղղությամբ ինչ-որ քայլեր կատարել. մի տեղ դա հաջողվում է, մի տեղ էլ դա ավելի շուտ ֆորմալ` ձեւական է դառնում: Բայց, ըստ էության, այն խնդիրները, որոնք մենք այսօր ունենք, տարբեր դրսեւորումներով ունեն նաեւ այդ երկրները: Այդուհանդերձ, Կենտրոնական Ասիայում կան ռեսուրսներով հարուստ երկրներ, ինչպիսիք են` Ղազախստանն ու Թուրքմենիան, եւ կան Հայաստանի նման սակավառեսուրս երկրներ` Ղրղըզստան ու Տաջիկստան, եւ այդ տեսանկյունից դա որոշ չափով նրանց տնտեսական համակարգի, ֆինանսական եւ բյուջետային ռեսուրսների վրա էլ է ազդեցություն թողնում, բայց որոշ դետալներում առանձնահատկություններով հանդերձ` կոնցեպտուալ տեսանկյունից դրանք նույն համակարգերն են: Այդ իմաստով մեր երկրների համար «հետխորհրդային տարածքը» ճիշտ ընտրված ձեւակերպում է: Ես դեռ Հայաստանում Պաշտպան էի, երբ ասում էի, թե Մարդու իրավունքների պաշտպանության խնդիրը բավարարից ավել լուծված չի կարող լինել: Անցումային շրջանի երկրներն այդ ոլորտներում չեն կարող այն մակարդակն ապահովել, ինչ, օրինակ` սկանդինավյան երկրները: Մենք դեռ ճանապարհ պիտի անցնենք, եւ դա վերաբերում է ոչ միայն իրավական կամ ինստիտուցիոնալ համակարգերին, այլեւ` մենթալիտետին: Ես չեմ ուզում եւ կարծում եմ` ճիշտ էլ չի լինի գնահատել կամ համեմատել Հայաստանում եւ Կենտրոնական Ասիայի երկրներում մարդու իրավունքների կամ ժողովրդավարական ինստիտուտների կայացվածության մակարդակը, մանավանդ, որ այդ ոլորտներում խնդիրների լուծման տեսանկյունից որոշ առանձնահատկություններով հանդերձ, իրավիճակը ,գրեթե, նույնն է: Մի քիչ այս կողմ կամ մի քիչ այն կողմ լինելը կոնցեպտուալ իմաստով այնքան չնչին է, որ իմաստ չունի կենտրոնանալ դրա վրա: Կարծում եմ, խոշոր հաշվով մեր երկրներում խնդիրը փակ համակարգից բաց համակարգի անցումն է, որովհետեւ միայն քաղաքական, տնտեսական բաց համակարգի, ազատ մրցակցության առկայությունն է, որ որեւէ երկրի թույլ է տալիս ինքնակատարելագործվել, փոխարինել իր թույլ օղակներն ու զարգացում ապրել:
Կարծում եմ, ե’ւ Հարավային Կովկասի, ե’ւ Կենտրոնական Ասիայի երկրներում բաց համակարգ ստեղծելու անհրաժեշտությունը միանշանակ ընկալվում է:
– Դուք մեկ տարի է Հայաստանում չեք, բայց վստահ եմ, որ հետեւում եք մեր երկրում տեղի ունեցող զարգացումներին: Որպես` նախկին ՄԻ պաշտպան, Ձեր կարծիքով` անցած մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանում ժողովրդավարության ու Մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում առաջընթաց գրանցվե՞լ է:
– Ես երկու օր է, ինչ Հայաստանում եմ եւ իրավիճակն օբյեկտիվ գնահատելու համար քիչ տեղեկություններ ունեմ, բայց կարծում եմ, մեկ տարին ե’ւ երկար, ե’ւ կարճ ժամանակահատված է, որպեսզի այդ ոլորտում որակական փոփոխություններ լինեն: Իմ առաջին տպավորությունն այն է, որ մոտավորապես այն նույն վիճակն է, ինչ մեկ տարի առաջ էր` իր բոլոր դրական եւ բացասական կողմերով: Լուրջ փոփոխություններ դեպի բացասական կամ դրական ուղղությամբ` չեմ տեսնում: Գուցե, սխալվումեմ: Բացի այդ, իմ ընկալումներն էլ մի քիչ սուբյեկտիվ են դարձել, որովհետեւ երբ դրսում ես լինում` իրադարձությունները սկսում ես այլ կերպ գնահատել, ավելի շատ հակված ես լավ բաներ տեսնելու:
– Ընդամենը մի քանի ամիս առաջ մեկնարկեց եւ ավարտվեց իշխանություն–ընդդիմություն երկխոսությունը: Ինչպե՞ս եք դա գնահատում:
– Դժվարանում եմ ասել: Ընդհանուր առմամբ, երկխոսությունը դրական
քաղաքական մշակույթ է ձեւավորում, եւ բացի այդ, ե’ւ ընդդիմությունը, ե’ւ իշխանությունը նույն քաղաքական համակարգի տարբեր օղակներ լինելով երկրի առաջընթացի համար են պայքարում: Մի բան հստակ է` երկխոսությունը քաղաքական մշակույթ է եւ լավ նախադեպ է նաեւ ու հատկապես հետխորհրդային տարածքի երկրի համար: Դա ավելի լավ է, քան` կոնֆրոնտացիան:
– Դուք Ձեզ այս նո՞ր, թե՞ ՀՀ ՄԻՊ–ի պաշտոնում եք ավելի օգտակար զգում. նկատի ունեմ Ձեր գործունեության արդյունավետությունը:
– Օգտակար լինելու հնարավորություններն այս նոր պաշտոնում ավելի շատ են: Մի ամբողջ միջազգային կառույց, մի ամբողջ գրասենյակ է աշխատում միեւնույն ուղղությամբ մի մեծ տարածաշրջանի մի քանի երկրների հետ, եւ այս պայմաններում, բնականաբար օգտակար լինելու հնարավորությունն ավելի մեծ է: Օմբուդսմենը կարող է ավելի արդյունավետ գործել, եթե երկրի ամբողջ ինստիտուցիոնալ համակարգը հասկանում է, որ պետք է համագործակցել Պաշտպանի ինստիտուտի հետ: Հակառակ դեպքում ի՞նչ կարող է անել ՄԻՊ-ը. ընդամենը հայտարարություն, զեկույց ներհրապարակել, մատնանշել լուծում պահանջող խնդիրները: Բայց եթե պետական մարմինները չեն ցանկանում համագործակցել Պաշտպանի հետ` նա ոչինչ անել չի կարող: ՄԻՊ-ի աշխատանքի արդյունավետությունն ուղղակիորեն կախված է ե’ւ այս հանգամանքից, ե’ւ իշխանություններից, ե’ւ ընդդիմությունից, ե’ւ քաղաքացիական հասարակությունից: Ընդհանուր առմամբ, ՄԻՊ-ի կայացած լինել-չլինելը այդ երկրում մարդու իրավունքների վիճակի հայելին է: Չնայած այն բանին, որ Մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվում է ամբողջ ինստիտուցիոնալ համակարգը, բայց իրավիճակի համար պահանջները ներկայացվում են ՄԻՊ-ին, մինչդեռ նա ընդամենը լրացուցիչ մեխանիզմ է Մարդու իրավունքների պաշտպանության տեսակետից գոյություն ունեցող մյուս մեխանիզմների մեջ: Իհարկե, դա չպետք է Օմբուդսմենի համար պատրվակ դառնա ասելու, թե ինքն ի՞նչ կարող է անել: Շատ դեպքերում պետք է նաեւ կոնֆլիկտներից չխուսափել` մինչեւ վերջ փորձել պաշտպանել սեփական տեսակետը` փոխանակ համագործակցություն չլինելու դեպքում մի կողմ քաշվելու եւ ասելու` դե, հիմա չեն անում, ես ի՞նչ անեմ: Համենայնդեպս, առաջին ՄԻՊ Լարիսա Ալավերդյանը լավ նախադեպ տվեց ժամանակին, երբ իրեն, ըստ էության, աշխատանքի լայն ճակատ չտրվեց, բայց ինքը փորձեց համառել եւ այդ ինստիտուտի անկախ լինելու հիմքեր ստեղծեց: Ինչ վերաբերում է իմ աշխատանքին, ապա ես փորձել եմ անել առավելագույնս գոյություն ունեցող պայմաններում, որի գնահատականը ժամանակի ընթացքում կտա հասարակությունը:
– Կարծում եք շանս կա՞, որ մի օր Հայաստանն էլ դառնա իրապես եվրոպական ժողովրդավարության արժեքների կրող երկիր:
– Իհարկե, համոզված եմ: Վաղ թե ուշ այդպես էլ լինելու է, ուղղակի խնդիրն այն է, թե դա ե՞րբ կլինի: Բայց աշխարհաքաղաքական վիճակն էլ այնպիսին է, որ թույլ չի տալիս, որպեսզի այդ ժամանակահատվածը շատ երկար տեւի: Հայաստանն էլ ստիպված է լինելու բաց համակարգ ձեւավորել: Մենք դրան այլընտրանք ուղղակի չունենք:
Հարցազրույցը վարեց` Նաիրա ՄԱՄԻԿՈՆՅԱՆԸ
«Առավոտ» օրաթերթ
