Ընդունել հայ-թուրքական պատմությունը, թե՞ մերժել այն

Կանադայի արտաքին հարաբերությունների շաբաթականում (Embassy Magazine) հուլիսին տպագրվել է Կանադայում Թուրքիայի դեսպան Ռաֆեթ Աքգյունայի հոդվածը, որում վերջինս աղավաղված ձեւով անդրադարձել է Հայոց ցեղասպանության խնդրին, ինչպես նաեւ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացին` մասնավորապես նշելով, որ գոյություն ունի «1915թ. իրադարձությունների բնույթի վերաբերյալ ընթացող լեգիտիմ գիտական բանավեճ, որն ընդունում են կանադացի մի քանի գիտնականներ»: Այնուհետև նա նշել է, որ «որեւէ իրավասու միջազգային դատարանի որոշմամբ այդ իրադարձությունները չեն որակվում որպես «ցեղասպանություն»: Թուրքիան չի խուսափել եւ չի խուսափելու Առաջին համաշխարհային պատերազմի մութ ժամանակաշրջանի հետագա ուսումնասիրությունից: Ընդհակառակը, Թուրքիայի նախաձեռնությունն էր 2009թ. Ցյուրիխում երկու արձանագրությունների ստորագրումը` որպես Հայաստանի հետ երկկողմ հարաբերությունների կարգավորման նախահիմք, որով նախատեսվում էր նաեւ պատմաբանների միացյալ հանձնաժողովի ստեղծում: Դեռ ավելին, Թուրքիան բացել է իր արխիվները գիտնականների առջեւ եւ կոչ է արել նույնն անել Հայաստանի կառավարությանը, սակայն անօգուտ»:

Ի պատասխան Կանադայում ՀՀ դեսպան Արմեն Եգանյանն հանդես է եկել հոդվածով, որի ամբողջական տեքստը ներկայացնում ենք ստորեւ.

Ընդունել հայ-թուրքական պատմությունը, թե՞ մերժել այն

Արմեն Եգանյան

Իմ գործընկեր Թուրքիայի դեսպան Ռաֆեթ Ակգյունայի կողմից ներկայացված եւ Embassy հանդեսում հուլիսի 6-ին տպագրված հոդվածը պարունակում է Հայոց ցեղասպանության եւ հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ մեկնաբանություններ, ինչն ինձ պարտավորեցրեց հանդես գալ պատասխանով:

Նախեւառաջ, անտեղի է այս երկրում անդրադառնալ «1915թ. իրադարձությունների բնույթի վերաբերյալ ընթացող լեգիտիմ գիտական բանավեճին, որն ընդունում են կանադացի մի քանի գիտնականներ», քանի որ Կանադան պատկանում է այն շատ երկրների շարքին, որոնք ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը ե՛ւ օրենսդրական, ե՛ւ գործադիր մակարդակով:

Կանադան աշխարհի այն վայրերից մեկն է, որտեղ ապաստան է գտնել 1915թ. Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածների մի հատվածը: Այնպես որ կանադական հասարակությունը լավ պատկերացում ունի այդ իրադարձությունների վերաբերյալ, որի բույթը որեւէ «լեգիտիմ քննարկման» ենթական չէ:

«Ցեղասպանության ուսումնասիրությունները եւ կանխարգելումը» գիտական հանդեսում, որը լույս է տեսնում է Տորոնտոյի համալսարանի հրատարակչության կողմից եւ հանդիսանում է այդ հարցերի վերաբերյալ ամենահեղինակավոր գիտական հանդեսներից մեկը, լույս են տեսել ցեղասպանության հարցերով հեղինակավոր գիտնականների մի շարք հոդվածներ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ: Իրականում, այս հանդեսի երկրորդ համարը ամբողջությամբ նվիրված էր Հայոց ցեղասպանությանը:

Վստահ եմ, որ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանության վերաբերյալ բաց եւ չսահմանափակված քննարկման կարիք կա հենց Թուրքիայում: Այնուամենայնիվ, այն փաստը, որ թուրքահայ լրագրող Հրատ Դինքը սպանվեց Ստամբուլի կենտրոնում այս հարցի շուրջ խոսելու պատճառով, կամ Նոբելյան մրցանակի արժանացած թուրք գրող Օրհան Փամուկը, ըստ էության, նույն պատճառով արտաքսվեց իր հայրենի երկրից, Թուրքիայում խոսքի բավարար ազատության կամ այդ հարցի շուրջ «լեգիտիմ բանավեճի» առկայության լավ ազդանշաններ չեն:

Երկրորդ, ես չեմ ցանկանում ցեղասպանության մանրամասների մեջ մտնել, որոնք փաստագրված են համապարփակորեն: Սակայն, օրինակի համար, իմ թուրք գործընկերոջը պետք է հիշեցնեմ այս տարի ավելի վաղ արգենտինական դատարանի որոշումը, որը 11 տարի ողջ աշխարհի տարբեր արխիվների հազարավոր նյութեր բծախնդիր քննության ենթարկելուց հետո որոշում է կայացրել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ:

Ինչպես նաեւ 2002թ.Նյու-Յորքում գտնվող Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնը  եզրակացրել է, որ հայերի ջարդերն Օսմանյան կայսրությունում «պարունակում են ցեղասպանության հանցագործության բոլոր տարրերը, ինչպես այն սահմանված է կոնվենցիայում, և իրավագետները, ինչպես նաև պատմաբանները, քաղաքական գործիչները, լրագրողները և այլ անձինք կարող են, արդարացիորեն շարունակելով, դրանք այդ կերպ որակել»:

Ավելին, ի լրումն Կանադայի, ավելի քանի երկու տասնյակ երկրներ եւ բազմաթիվ միջազգային կազմակերպություններ, որոնց թվին է պատկանում Ցեղասպանագիտության միջազգային հայտնի ասոցիացիան, ճանաչել եւ դատապարտել են Հայոց ցեղասպանությունը:

1948թ. դեկտեմբերի 9-ին Միավորված Ազգերի Կազմակերպության կողմից ընդունված Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու եւ պատժելու մասին կոնվենցիայի նախապատմությունն առնչվում է հայ ժողովուրդի ամենաողբերգական էջի հետ: Հայոց ցեղասպանության դատապարտման եւ հետեւանքների վերացման բացակայությունն էր, որ 1921թ.-ին պատճառ դարձավ երիտասարդ բանասեր Ռաֆայել Լեմկինին հարցնել իր պրոֆեսորին, թե ինչու հայերը չեն դիմում Հայոց Եղեռնի կազմակերպիչներին ձերբակալելու համար: Այս հարցին ի պատասխան, պրոֆեսորն ասում է, որ որեւէ օրենք չկա, որի շրջանակներում հնարավոր կլիներ նրանց ձերբակալել: Հենց այս պատասխանն է ստիպում Լեմկինին թողնել բանասիրությունը եւ ընկղմվել միջազգային իրավունքի մեջ` նվիրվելով մարդկության դեմ հանցագործությունների ուսումնասիրմանը, որն էլ, ի թիվս այլոց, ճանապարհ է հարթում 1948թ. կոնվենցիայի ընդունման համար:

Ռաֆաել Լեմկինն ընդգծում էր, որ ցեղասպանության երեւույթը` որպես մարդկության դեմ հանցագործություն (արտահայտություն, որը կիրառվել է դեռեւս 1915թ. մայիսին` Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի եւ Ռուսաստանի կառավարությունների կողմից հայերի ծանրագույն դրությունը նկարագրելու համար) գոյություն է ունեցել եզրույթի սահմանումից շատ ավելի վաղ:

Երրորդ, կցանկանայի հավատալ, որ «Թուրքիան չի խուսափում եւ չի խուսափի Առաջին համաշխարհային պատերազմի մութ ժամանակաշրջանի հետագա ուսումնասիրությունից»: Սակայն թույլ տվեք չհամաձայնել, որ «2008թ. Ցյուրիխում երկու արձանագրությունների ստորագրումը Թուրքիայի նախաձեռնությունն էր»:

Մենք` դիվանագետներս, պետք է ծայրահեղորեն ճշգրիտ լինենք միմյանց հետ կամ հրապարակայնորեն խոսելիս: Հայ-թուրքական հարաբերությունները փակուղու մեջ էին, երբ Հայաստանի Նախագահ Սերժ Սարգսյանը նախաձեռնեց Թուրքիայի հետ կարգավորման գործընթացը: Հայաստանի Նախագահն էր, ով հրավիրեց Թուրքիայի նախագահին գալ Հայաստան` երկու երկրների թիմերի ֆուտբոլային խաղը դիտելու համար:

Հայաստանում մենք ուղղորդվում էինք ապագայի այն տեսլականով, որ սերունդները ապրելու են խաղաղության եւ անվտանգության մեջ: Հրավերը ընդունվեց նախագահ Աբդուլլահ Գյուլի կողմից, եւ դրա արդյունքում բանակցային գործընթացը ավարտվեց 2009թ. հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում արձանագրությունների ստորագրմամբ:

Բանակցությունների մեկնարկի ելակետը հանդիսանում էր առանց նախապայմանների առաջ շարժվելը: Այս ընդհանուր փոխըմբռնմամբ մենք հանգեցին համաձայագրին: Եվ գործընթացի սկզբից մինչ այժմ այս մոտեցումը կիսում է ողջ միջազգային հանրությունը, սկսած շվեյցարացի միջնորդներից մինչեւ ՄԱԿ Գլխավոր քարտուղար, ԵԱՀԿ, ԵՄ, ԱՄՆ, Ռուսաստան, Ֆրանսիա, Կանադա եւ շատ այլ երկրներ:

Չնայած այն փաստին, որ 96 տարի Թուրքիան շարունակաբար հերքում է Հայոց ցեղասպանությունը, հայկական կողմը չի պահանջում դրա ճանաչումը Թուրքիայի կողմից որպես հարաբերությունների կարգավորման նախապայման:

Տարօրինակ է, որ Թուրքիան է ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն փորձել մանիպուլյացիայի ենթարկել այս հարցը` այն վերածելով նախապայմանի: Մենք բոլորս շատ լավ գիտենք, թե ինչ տեղի ունեցավ հետո: Թուրքիան ետ կանգնեց եւ սկսեց խոսել նախապայմանների լեզվով Ցյուրիխի բանակցություններից անմիջապես հետո:

2010թ. ԱՄՆ Պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը Հայաստան այցի ժամանակ բարձրաձայնեց միջազգային հանրության ընդհանուր դիրքորոշումը այս հարցի վերաբերյալ` դիտարկելով, որ Թուրքիան պետք է իրագործի իր կողմից խոստացված քայլերը, եւ որ գնդակը Թուրքիայի դաշտում է:

Վերջում, ցանկանում եմ տեղեկացնել իմ թուրք գործընկերոջը, որ Հայաստանի կառավարությունը մշտապես արխիվները Հայաստանում բաց է պահում բոլորի համար: Շատ խելոք մարդիկ ամբողջ աշխարհից, ներառյալ Թուրքիայից, այնտեղ կատարում են իրենց ուսումնասիրությունները:

Դիվանագետը կրում է ազնիվ, ճշգրիտ ու քաղաքավարի, եւ որն ամենակարեւոր է` հարգալից լինելու մեծ պարտավորություն: Ինչպես գրել է Արթուր Շլեզինգերը. «Սրբերը կարող են լինել անարատ, սակայն քաղաքական գործիչները պետք է լինեն հարգալից»: Ցեղասպանությունից փրկված հայերի մի մասը դեռ կենդանի է, եւ նրանց երեխաները աշխատում եւ ապրում են այս երկրում: Հավանաբար, նրանց շատ բան պետք չէ, սակայն անկասկած նրանք հարգանքի կարիք ունեն, եւ նրանք, ինչպես ցանկացած քաղաքակիրթ ազգ, չեն կարող հանդուրժել իրենց տառապանքների հիմնովին մերժում:

Ուստի, մենք որպես դիվանագետներ, կիսում ենք մեր սերունդների անցյալի, ներկայի եւ ապագայի համար պատասխանատու լինելու բեռը մեր տարածաշրջանում խաղաղության, բարգավաճման եւ անվտանգության համար:

Արմեն Եգանյան

 Կանադայում ՀՀ դեսպան

Embassy Magazine, Ottawa, Canada

Wednesday, August 3, 2011