ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵԼ ՀԱՅ ՔԱՂԿԵԴՈՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի վերջերս կատարած հովվապետական այցը Վրաստան (Թբիլիսի եւ Ջավախք)՝ շատերի համար անսպասելիորեն ոչ այնքան ուրախության, որքան դառնության պահեր պարգեւեց ոչ միայն տեղի մեր հայրենակիցներին, այլեւ, համոզված եմ, աշխարհասփյուռ հայության ազգային կյանքով ապրող հատվածին: Սպասելիքները մեծ էին, հայտարարություններ էին արվում, որ այցը պատմական է լինելու, սակայն այդպես չեղավ, փոխարենը մեզ պատմական դաս տրվեց: Հերթական անգամ: Ստորեւ մտադիր չեմ այցին ամբողջությամբ անդրադառնալու, որովհետեւ դա շատ ավելի ծավալուն խոսակցության նյութ է, բայց ցանկանում եմ մի քանի առաջարկ անել, որոնք, իմ կարծիքով, պետք է վերլուծողների ուշադրությունը գրավեն, ավելին՝ հնարավորինս շուտափույթ գործնական քայլերի վերածվեն:

Հայոց կաթողիկոսի այցը կրկին ու կրկին հաստատեց մի ցավալի ճշմարտություն, որ սովետական իդեոլոգիայի արտադրանք «ժողովուրդների բարեկամություն», «հայ եւ վրացի եղբայր ժողովուրդներ», «Հայ եւ Վրաց քույր եկեղեցիներ», «միեւնույն ճակատագիրն ունեցող դրացի ազգեր» եւ նմանօրինակ այլ զգացմունքախառն դեկլարացիաներին մենք ենք հավատարիմ մնացել, իսկ հարեւան ժողովրդի հատկապես հոգեւոր վերնախավը այդ միամտություններին վաղուց վերաբերվում է քմծիծաղով ու առիթը բաց չի թողնում «եղբոր» ունեցվածքի հաշվին կրկնապատկել սեփականը: Այդպես եղել է միշտ, Վրաց եկեղեցու ինքնահաստատումից հետո, այն է՝ շուրջ հազար տարի անընդմեջ, բայց ափսոս, որ մեր պետական ու հոգեւոր ղեկն ստանձնած որոշ այրեր դեռեւս անակնկալի են գալիս նման դրսեւորումների դեպքում:
Ստացած դասերից երկուսի մասին եմ կամենում խոսել: Առաջինը՝ Վրաց եկեղեցին նաեւ այսօր է շարունակում առաջնորդվել «Այն, ինչ վատ է պահպանվում՝ հարկավոր է յուրացնել» սկզբունքով: Տվյալ դեպքում, մեր խնդիրն է մտածել, թե ի՞նչն ենք վատ պահպանում: Պարզվում է՝ շատ բան: Հարց է առաջանում. իսկ ո՞վ է մեր ունեցվածքի պահպանողն ու պահապանը: Զարմանալի է, բայց այս առումով նորից անորոշ վիճակ ենք տեսնում: Սկսում ենք հասկանալ, որ ազգային սեփականությունը մի բան է, ազգային-հոգեւոր մշակութային սեփականությունը՝ մեկ այլ բան, իսկ եկեղեցական-հոգեւոր սեփականությունը՝ բոլորովին ուրիշ բան: Սովորույթի ուժով՝ այն ամենը, ինչ հոգեւոր ոլորտին է պատկանում, համարում ենք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու սեփականություն կամ նրան ենք վերապահում այդ արժեքների ճակատագրի տնօրինումը: Այնինչ, նույն կարծիքին չէ Էջմիածինը: Նրա համար իր կողմից պահպանության ենթակա է միայն Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգեւոր եւ նյութական ժառանգությունը: Ահա այստեղ է, որ անսպասելի հայտնագործություն ենք կատարում. եթե մեզանից շատերն իբրեւ սովորական հայ մահկանացուներ ազգային ու եկեղեցական արժեքներն իրարից չեն առանձնացնում, ապա եկեղեցին շատ հստակ կերպով տարբերակում է, թե որն է իրենը եւ ինչը պետք է ինքը պաշտպանի: Սա կազուս է:
Մենք պետություն ունեցող ժողովուրդ ենք, սակայն որոշ դեպքերում դա կարծես թե լավ չենք գիտակցում եւ շարունակում ենք առաջնորդվել ավանդույթներով: Վստահաբար, սա է պատճառը, որ տարիներ առաջ մեր պետական այրերը համապատասխան օրենքներ ընդունեցին եւ հանրապետության տարածքում գտնվող եկեղեցական շինությունների մեծագույն մասը (վանքեր, եկեղեցիներ, մատուռներ եւ այլն) հանձնեցին Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցուն: Ցավոք, այսօր տեսնում ենք, որ դա չէ այդ ժառանգությունը պահպանելու ամենահուսալի ու արդյունավետ միջոցը: Ինչպես ցույց տվեց սույն հովվապետական այցը, առաջին իսկ դժվարության դեպքում Էջմիածինը պատրաստ է բախտի քմահաճույքին հանձնել ոչ հայ-առաքելական, կոնկրետ՝ հայ-քաղկեդոնական եկեղեցիները:
Հայաստանյայց եկեղեցու ներկայացուցիչ, Մայր աթոռ սբ. Էջմիածնի միաբան Շահե աբեղա Անանյանը, որը, ի դեպ, եղել է նաեւ հայկական պատվիրակության կազմում, օրերս հեռուստատեսությամբ («Հրապարակ» հաղորդաշար, «Երկիր մեդիա», 24.06.2011) պարզ ու մատչելի հայերեն լեզվով բացատրեց, որ, ըստ եկեղեցական օրենքների, հոգեւոր նպատակներով կառուցված շինությունները պատկանում են այն եկեղեցուն, որի ծիսակարգով նրանցում արարողություններ են կատարվում: Հետեւաբար, երբ վերանում է տվյալ կրոնական համայնքը, ապա նրա կառույցների, կրոնական շինությունների տերն է համարվում այն եկեղեցին, որը նույն դավանանքն ունի: Նման դիրքորոշմանը ծանոթանալուց հետո այլեւս անտեղի եմ համարում վրդովվել վրացի մի հոգեւորականի այն խոսքից, թե՝ հայ-քաղկեդոնականների իրավունքները լավագույնս կարող է պաշտպանել միայն Վրաց եկեղեցին: Ստացվում է, որ Հայաստանյայց եկեղեցին թույլ է տալիս, որպեսզի Վրաց եկեղեցին հանդես գա որպես պահանջատեր: Խնդրո վերաբերյալ երեւանյան անմիջական արձագանքները ցույց տվեցին, որ, փառք Աստծո, հայ հասարակությունն արդեն սկսել է զատել իրարից ազգային շահն ու եկեղեցական շահը, եւ կընդդիմանա, եթե որեւէ առիթով եկեղեցին կամենա ի վնաս ազգային շահերի՝ եկեղեցական հարցեր կարգավորել: Իսկ եթե դա այսօր տեղի չի ունեցել, ապա չի նշանակում, թե վաղը չի կարող տեղի ունենալ:
Հովվապետական այցը բացահայտեց հայ մարդու համար մի զարմանալի, տարօրինակ ու վիրավորական իրողություն. Հայաստանյայց եկեղեցին, Ամենայն հայոց կաթողիկոսը ոչ բոլոր ազգային հարցերին ու ոչ ամբողջ ազգային մշակութային ժառանգությանն են պատրաստ պաշտպան կանգնել: Սակայն դա երեւույթի մի կողմն է միայն. ի վերջո, կարելի է եկեղեցու ցանկացած աստիճանավորի արգելել այնպիսի հայտարարություններ ու գործողություններ կատարել, որոնք կարող են ազգին վնաս բերել: Հայ հասարակական գիտակցությունն իսկապես այնքան է հասունացել, որ կարող է կանխել ճակատագրական սխալներ կատարելը: Բայց թերեւս միայն այդքանը: Նորից բաց է մնում այն հարցը, թե մեր ազգային մշակութային ժառանգության մի նշանակալից հատված ով պետք է պահպանի, պաշտպանի, ուսումնասիրի ու ներկայացնի աշխարհին: Հայ քաղկեդոնական մշակույթի պարագայում Հայաստանյայց եկեղեցին հրաժարվում է այդ դերն ստանձնելուց, պետությունն էլ, ինչպես գիտենք, ձեւականորեն կստանձնի, բայց իրականում կատարյալ անուշադրության կմատնի, որովհետեւ մեր պետական կառույցները պարզապես անհետեւողական են ու ոչ սրտացավ: Վրաց եկեղեցին այս ամենին քաջատեղյակ է ու միշտ պատրաստ է առաջ գալու:
Մեր կողմից ամենաողջամիտ քայլը կարող է լինել… այդ ժառանգությունը հանձնելը նրա իսկական տերերին՝ հայ-քաղկեդոնականներին: Բայց ինչպե՞ս: Ահա այս հարցն է, որ մենք պիտի ազգովին լուծենք: Մենք պիտի վերականգնենք Հայաստանյայց քաղկեդոնական եկեղեցին եւ Հայաստանի Հանրապետությունում նրան տանք նույն կարգավիճակը, ինչ ունի առաքելական եկեղեցին: Այսօր սա կենսական պահանջ է: Հիմա ես ընդամենը հարց եմ բարձրացնում, խնդիր եմ առաջ քաշում, իսկ երբ հարցադրումս կընկալվի ու կընդունվի, այնժամ կարելի է եւ քննարկել լուծման ճանապարհները: Առայժմ նկատենք միայն, որ Գրիգոր Պարթեւին հայոց Տրդատ թագավորը կարգեց երկրում քրիստոնեության տարածման գործի գլուխ: Ասել է թե՝ անհրաժեշտության դեպքում եթե կարելի է Եկեղեցի հաստատել, ապա առավել եւս կարելի է նախկինում եղածը վերահաստատել: Անմիջապես շեշտենք, այս գործը չի լինելու ի հաշիվ կամ ի վնաս առաքելական եկեղեցու, այլ պետք է լինի միայն եւ միայն հօգուտ հայ ժողովրդի:
Գաղտնիք չէ, որ Հայաստանյայց եկեղեցին պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում քաղկեդոնական է եղել, իսկ մինչեւ XIII-XIV դդ. (որոշ տեղերում մինչեւ անգամ XIX դ.) հայ ժողովրդի ստվար մի զանգված դեռեւս քաղկեդոնական էր, գործել են առանձին թեմեր, այսօր էլ հայ քաղկեդոնականներ կան Ռուսաստանում, բնականաբար՝ Վրաստանում, նաեւ Հայաստանում: Հայ քաղկեդոնականությունն ահռելի մշակույթ է ստեղծել, որից այսօր կարող ենք հիմնականում միայն եկեղեցական ճարտարապետություն ու որմնանկարային արվեստ ներկայացնել (Զվարթնոցի ու Հռիփսիմեի տաճարները բավական են պատկերացում կազմելու համար, թե ինչպիսի մշակույթ են նրանք մեզ կտակել): Բայց հիմա օրվա պահանջ է դարձել ոչ այնքան այդ մշակույթը մոռացությունից փրկելն ու ներկայացնելը (ուրախությամբ կարող ենք նշել, որ ներկայումս այդ գործին կան լծված բավականին թվով հայ եւ օտարազգի գիտնականներ), որքան տեր կանգնելն ու թույլ չտալը, որ դրանք խլվեն հայ ժողովրդից:
Այսօր եկեղեցի գրավել՝ նշանակում է վաղը տարածքի օրինական պահանջատեր ներկայանալ: Վրացական պահանջատիրությունն այս ճանապարհն է բռնել, իսկ դրա առաջն առնողը, ինչպես տեսնում ենք, ոչ հայոց պետությունն է, ոչ էլ հայոց եկեղեցին (դա չի կարող անել նաեւ որեւէ հասարակական կազմակերպություն կամ հայրենակցական միություն): Գուցե այդպես էլ պիտի լիներ, որովհետեւ այդ դերակատարությունը կարող է կատարել լոկ Հայոց քաղկեդոնական եկեղեցին: Նա պիտի իր ձայնը բարձրացնի ոչ միայն ի պաշտպանություն Լոռու եւ Տավուշի մարզերում գտնվող հայ քաղկեդոնական եկեղեցիների, այլեւ ինքը պահանջատեր դառնա Վրաստանի կազմում գտնվող Հյուսիսային Լոռու եւ Ջավախքի եկեղեցիների համար եւ, վերջապես, ճշգրտի Թուրքիայի տարածքում գտնվող Անիի, Բարձր Հայքի ու Տայքի քաղկեդոնական եկեղեցիների պատկանելության հարցը:
Ավելորդ չեմ համարում կրկնել. վիճակը օրհասական չէ, սակայն ծայր աստիճան լուրջ է: Վրացական կողմից սողացող վտանգը կանգ չի առնելու, իսկ այն դիմագրավելու համար կատարված սովորական քայլերը մեզ ոչինչ չեն տալու, որովհետեւ վրացիները այդ ամենին վաղուց պատասխաններ ունեն պատրաստած (վեցօրյա այցի ընթացքում պատահած միջադեպերը դրա ապացույցներն են): Հայոց քաղկեդոնական եկեղեցին է այն հզոր պատվարը, որը կարող է կանգնեցնել ու հետ մղել մեր իսկ ոտքերի տակից մեր հայրենի հողը փախցնել կամեցողների հարձակումները: Սա ազգը պառակտող ծրագիր չէ, ինչպես ոմանք կարող են որակել, որովհետեւ քաղկեդոնականությունը պետականությունը ջատագովող դավանանք է: Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին նույնպես անհանգստանալու պատճառ չպետք է ունենա, որովհետեւ նոր եկեղեցին երբեք իբրեւ մրցակից հանդես չի կարող գալ (եթե Հայաստանում գործում են Հայ կաթողիկե եւ Հայ ավետարանչական եկեղեցիները, ապա ինչո՞ւ ավելի հինը՝ Քաղկեդոնականը, չգրանցվի ու չգործի): Էջմիածինը այս առումով պետք է լայնախոհություն ու հանդուրժողություն ցուցաբերի եւ հոգեւոր պայքարի ճակատ տեսնի այնտեղ, որտեղ դա իսկապես կա, այն է՝ երկրում տեր ու տնօրինություն անող աղանդների գործունեության դաշտում:
Այսպիսով՝ Հայաստանյայց քաղկեդոնական եկեղեցու վերականգնումն առաջին հերթին կնշանակի ուժեղացնել երկրի պաշտպանունակությունը, հայ-վրացական հարաբերությունները նոր հարթություն տեղափոխել, ազգային մշակութային ժառանգության զգալի մի հատված ինքներս մեզ վերադարձնել եւ հարակից այլ հարցերի լուծումներ նախապատրաստել: