ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐՆ ԱՆՀԱՆԳԻՍՏ ԵՆ

Դատարանների անկախությունը՝ դարձյալ քննարկումների թեմա

Հունիսի 28-ին Եր—անում ընթանալու են ԵԱՀԿ ժողովրդավարական հաստատությունների — մարդու իրավունքների գրասենյակի ու ԵԱՀԿ եր—անյան գրասենյակի կողմից կազմակերպված գիտագործնական քննարկումներ, որոնց առանցքում Ար—ելյան Եվրոպայում, Հարավային Կովկասում — Կենտրոնական Ասիայում դատական անկախության վերաբերյալ «կի—յան հանձնարարականներն» են: «Կլոր սեղանին» հրավիրված է նա— Սահմանադրական դատարանի խորհրդական, իրավագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Գ—որգ Դանիելյանը: Նրանից էլ փորձեցինք ստանալ որոշ պարզաբանումներ այդ հանձնարարականների առնչությամբ:
-Պարոն Դանիելյան, ինչո՞ւ է դատարանների անկախության խնդիրը հրատապ համարվել հատկապես Հարավային Կովկասում — որքանո՞վ են «կի—յան հանձնարարականները» պարտադիր` բարեփոխումներ իրականացնելու տեսանկյունից:
-Դատարանների անկախության հիմնախնդիրը մեր տարածաշրջանում հրատապ ու արդիական է դարձել մի շարք գործոնների «շնորհիվ», որոնցից կառանձնացնեի` ա) խորհրդային իրավական համակարգից մնացած ու դեռ—ս ամբողջովին չհաղթահարված ժառանգությունը, բ) դատաիրավական բարեփոխումների անհետ—ողականությունը — պատշաճ նպատակասլացության բացակայությունը, գ) իրավական բարեփոխումների բացահայտ կախվածությունը յուրովի ընկալվող գերատեսչական ու անձնական շահերից — դ) արհեստավարժության ու կոռուպցիայի կանխարգելման գործուն լծակների խոցելիությունը:
Այս կտրվածքով ԵԱՀԿ-ի եր—անյան գրասենյակի նախաձեռնությունը խիստ ողջունելի է. մնում է քննարկումները չվերածել վարկանիշային  գործընթացների — պարզապես ձեռնամուխ լինել դրանց իրագործմանը:
Այլ կերպ ասած՝ այդ հիմնախնդրի արդիականությունը նոր չի ծագել, պարզապես, հաշվի առնելով այդ ոլորտում ոչ այնքան նկատելի արդյունքները, ծագել է դրան առավել հետ—ողական անդրադառնալու անհրաժեշտություն:
Այս առումով իրենց թարմությունը պահպանել են Մխիթար Գոշի մտորումները` կապված «Դատաստանագրքի» մշակման հետ: Մեծագույն օրենսդիրը, նախ, փորձել է մոտ մեկ տասնամյակ աշխատանք տանել — համոզիչ դարձնել «Դատաստանագրքի» անհրաժեշտությունը — նոր միայն նախաձեռնել դրա մշակումը. այդ նախաձեռնությանը հակադրվում էին այն հոգ—որ դասի ներկայացուցիչները, որոնք գտնում էին, որ Աստծո դատաստանի առկայությունը բացառում է կանոնակարգված աշխարհիկ դատաստանը` ընդհանրապես: Մխիթար Գոշը նկատում է. «…. մարդիկ արդեն մոռանալով բնության օրենքները` այժմ իրենց կարդացած-լսածի համաձայն են օրենք կատարում»: Դրանից բխում էր աշխարհիկ կատարյալ օրենսդրության անհրաժեշտությունը: Ավելին, Մխիթար Գոշը աշխարհիկ դատաստանի անհրաժեշտությունը հիմնավորում էր նա— հենց աստվաշնչյան դրույթներով:
Ինչ վերաբերում է իրավական ուժին, «կի—յան հանձնարարականները» իրավական պարտադիր ուժ չունեն, սակայն դրանց մի մասն արդեն իսկ բխում էր  մինչ այդ կնքված միջազգային իրավական փաստաթղթերից, իսկ մյուս մասն էլ, անկասկած, նույն ճակատագրին կարժանանա. որպես կանոն, միջազգային իրավունքի նորմերը սկզբնապես շրջանառության մեջ են դրվում որպես գիտագործնական քննարկումների արդյունքներ, իսկ որոշակի ապրոբացիա անցնելուց հետո` ձեռք բերում իրավական ուժ: Այս պահին դրանք ունեն առավելապես աքսոլոգիական արժեք:
-Ի՞նչ կտան մեզ այդ հանձնարարականները: Ըստ Ձեզ, պատրա՞ստ են, արդյոք, իրավասու մարմինները հետ—ելու դրանց —, այդպիսով, դատարանների անկախության հարցը խոսքից վերածել գործի:
-Նախ, այդ հանձնարարականների գերակշիռ մասն արդեն իսկ իր ամրագրումն է ստացել գործող օրենսդրությամբ: Համոզված եմ, որ այդ հանձնարարականներին համահունչ իրավական բարեփոխումները —ս իրատեսական են: Իհարկե, բացառություն են այն հարցադրումները, որոնք համահունչ չեն մեր երկրի Սահմանադրությանը — այս փուլում դրանց համալիր անդրադառնալ՝ պարզապես հնարավոր չէ. ի դեպ, դրանք այնքան էլ սկզբունքային հարցադրումներ չեն:
Հետ—աբար, դատելով արդյունքներից, հարցի լուծումը բնավ թելադրված չէ միայն իրավական կարգավորումներով: Անգամ ամենասեղմ ժամկետում այդ հանձնարարականներին խիստ համահունչ իրավական համակարգ ձ—ավորելը չի կարող բավարար երաշխիք համարվել դատարանների անկախության համար: Վերջապես, հարց է ծագում, եթե ներկայիս օրենսդրությունը առավել առանցքային հարցադրումներով արդեն իսկ համապատասխանում է միջազգային իրավական չափանիշներին, ապա ինչո՞ւ է դատարանների անկախությունը մնում չափազանց խոցելի:
-Այդ դեպքում ինչպիսի՞ լուծումներ են անհրաժեշտ դատարանների անկախությունը իրատեսական դարձնելու համար:
-Դրանք առավելապես սոցիալ-հոգեբանական բնույթի են: Ձ—ավորված իրավական մշակույթը դեռ—ս «թույլ չի տալիս» ընկալելու, որ դատական համակարգում կոռուպցիոն եր—ույթները բացարձակապես պայմանավորված չեն դատարանների անկախությամբ: Մենք պետք է ելակետ ընդունենք այն դիրքորոշումը, որ կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքար հնարավոր է միայն դատարանների անկախության դեպքում: Մինչդեռ, մենք առավելապես հակված ենք, որպես դատական համակարգում «կարգ ու կանոն» հաստատելու ուղիղ ճանապարհ համարել գործադիր իշխանության վարչարարության ներազդեցության շրջանակների ընդլայնումը:
Դատական համակարգում բարեփոխումներ իրականացնելու անհրաժեշտությունը չի կարելի ընկալել որպես դատական համակարգի նկատմամբ վարչական լրացուցիչ լծակներ ձեռք բերելու հարմար առիթ: Դրանով ոչ թե պարզապես կթուլացնենք բարեփոխումների արդյունավետությունը, այլ` կունենանք էլ ավելի խոցելի դատական համակարգ: Իսկ այդպիսի մտորումների տեղիք է տալիս, օրինակ,  «Արդարադատության ակադեմիայի մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի լրամշակված տարբերակը (նախկին տարբերակը, անհարկի փոխզիջումների արդյունքում, ցավոք, —ս չէր առանձնանում գործադիր իշխանության ներկայացուցչությունը սահմանափակելու միտումով)` հատկապես քննական հանձնաժողովների անդամների նշանակման կտրվածքով: Առնվազն տարակուսանք է հարուցում այդ նախագծի հիմնավորման մեջ արծարծված այն մոտեցումը, ըստ որի՝ ակադեմիայի կառավարման համակարգում գործադիր իշխանության ներկայացվածությունը գնահատվում է որպես շահառու պետական մարմնի անխուսափելի մասնակցության ձ—: Եթե անգամ սուբյեկտիվ առումով իրավիճակը «բարենպաստ» է այդպիսի ցանկացած օրենսդրական ակտ անցկացնելու համար, ապա դա բնավ չի նշանակում, թե դրանք «ապահովագրված» են ձախողումներից — կունենան հաստատապես տ—ական հաջողություններ: Ի դեպ, հենց նշված հանձնարարականներում է ամրագրված գործադիր իշխանությունից դատավորների ուսումնական հաստատությունների անկախության անհրաժեշտությունը (19-րդ կետ):
-Դուք ամբողջովին ընդունո՞ւմ եք «կի—յան հանձնարարականներում» ամրագրված դրույթները, դրանք կիրառելի՞ են մեր տարաշրջանի համար:
-«Կի—յան հանձնարարականները», ինչպես — նմանաբնույթ բազմաթիվ այլ միջազգային փաստաթղթեր, ի զորու չեն համարժեք ու ամբողջությամբ արտացոլելու մեր տարածաշրջանի առանձնահատկությունները, դրանցում` մեր իրականության տեսանկյունից «ռոմանտիկ» դրույթների պակաս չի զգացվում: Վերջին հաշվով, պատահական չէ, որ միջազգային չափանիշները վերաբերում են միայն առավել ընդհանուր ու սկզբունքային հարցադրումների, իսկ մանրուքների մեջ խորանալը միշտ չէ, որ հավասարապես արդյունավետ է բոլոր իրավական համակարգերի համար. ինչպես ասում են` այն, ինչ կարելի Զ—սին, չի կարելի` եզին:
Բոլոր դեպքերում, այնքան էլ իրատեսական չեմ համարում դատավորի թեկնածու ընտրող մարմնի համար` դատավորների նշանակման հարցում հանրապետության նախագահի վետոն հաղթահարելու իրավական հնարավորություն սահմանելը: Այս դեպքում խնդիրը սոսկ Սահմանադրությունը չէ (այն չի նախատեսում այդպիսի դրույթ), պարզապես հարկ է նախապատվությունը տալ այնպիսի իրավական լուծումների, որոնք կանխատեսելի են դարձնում նշանակումների վերաբերյալ որոշումները — բացառում են սուբյեկտիվ դրս—որումները:
Համամիտ չեմ նա— վերադաս դատական ատյանների կողմից մեկնաբանություններ տալը նպատակահարմար չհամարելու վերաբերյալ տեսակետի հետ, սակայն միանշանակ համամիտ ենք, որ վերադաս դատական ատյանները պետք է խստորեն ձեռնպահ մնան ստորադաս դատարաններին ցուցումներ ու հանձնարարականներ տալուց: Հարցի առաջին մասի առնչությամբ ընդհանրապես նույնական լուծումներ առաջադրելը իրավաչափ չէ, քանզի դա մեծապես պայմանավորված է նախադեպային իրավունքի դրս—որման կոնկրետ եղանակներով:
Միաժամանակ, հարկ է շատ չտարվել տարաբնույթ ժամանակավոր ու սահմանափակ շահերով — նախապատվությունը տալ փորձություն անցած հիրավի միջազգային իրավական չափանիշներին համահունչ լուծումներին: Մտահոգողն էլ այն է, որ բոլոր նախաձեռնությունների հիմքում, լոկ ձ—ը չխախտելու համար, անխտիր դրվում է հենց այդ չափանիշներին հետ—ելու պատրաստակամությունը, իսկ թե գործնականում ինչ է ստացվում՝ դա արդեն այլ թեմա է:
-Դուք ունեցել եք որոշակի հնարավորություն իրավական բարեփոխումները ցանկալի ուղղությամբ տանելու համար, ինչպիսի՞ նախաձեռնությամբ եք հանդես եկել, ի՞նչ ընթացք են դրանք ունեցել: Ընդհանրապես, «կի—յան հանձնարարականներից» բացի, ինչ լրացուցիչ լուծումներ կառաջադրեիք:
-Իմ նախաձեռնությունների մասին հանրությունը տեղեկացված է եղել այն չափով, ինչն անհրաժեշտ է եղել պատշաճ  իրազեկվածություն ապահովելու համար, երբեք այդ նախաձեռնությունները չեմ փորձել դարձնել արհեստականորեն վարկանիշ բարձրացնելու միջոց: Ուստի այժմ չարժե դրանց անդրադառնալ, մանավանդ որ, դրանց մի մեծ մասը պաշտոնական շրջանառության մեջ է նա— ներկայումս:
Ինչ վերաբերում է լրացուցիչ լուծումներին, ապա հակիրճ անդրադառնամ դրանցից մի քանիսին: Նախ, արդեն առիթ ունեցել եմ վերջերս մամուլով անդրադառնալու դատարանների նախագահների պաշտոնավարման համար սահմանափակ ժամկետներ սահմանելու խնդրին: Նկատեմ, որ այդ դիրքորոշումը համահունչ է նա— հանձնարարականներին (15-րդ կետ), սակայն հարկ է նկատել, որ այնքան էլ հիմնավորված չի թվում գործադրի կողմից նշանակելու դեպքում պաշտոնավարման ժամկետը համեմատաբար կարճ սահմանելու (ընդ որում, առանց երկարաձգման հնարավորության) վերաբերյալ դրույթը: Ճիշտ հակառակը, գործադրի կողմից նշանակվելու դեպքում պաշտոնավարման ժամկետը պետք է համեմատաբար երկար լինի, որպեսզի ժամանակագրական կտրվածքով նվազագույնի հասցվի միջամտությունը:
Մյուս կողմից հարկ է արմատապես վերանայել դատարանների նախագահների ինստիտուտը՝ նվազագույնի հասցնելով արդարադատության իրականացմանն առնչվող հարցերով վերջիններիս վարչարարական լիազորությունները:
Ինչ վերաբերում է գործերի բաշխման հարցին, ապա որ—է խոչընդոտ չեմ տեսնում, որպեսզի այն իրականացվի նախապես մշակված չափանիշների հիման վրա` համակարգչային եղանակով: 
Հանձնարարականներում կարգապահական վարույթ իրականացնող «դատական խորհուրդների» մասով այն դիրքորոշումն է ամրագրված, ըստ որի՝ դրանց անկախությունը ապահովելու — կորպորատիվ շահերի պաշտպանության մեղադրանքներից զերծ մնալու համար անհրաժեշտ է, որպեսզի դրանք միաժամանակ չիրականացնեն վարույթ — նշանակեն տույժ: Մեր օրենսդրությամբ այդ խնդիրն արդեն իրավական կարգավորում է ստացել, սակայն դա բնավ չի հանգեցրել «խոստացված» արդյունքին: Այս առնչությամբ, օրինագծերից մեկով նախաձեռնել էի մի դրույթ, որն ընդհանրապես կբացառեր այն իրավաբան-գիտնակաների հայտնվելը արդարադատության խորհրդի կազմում, որոնք ունեն մերձավոր ազգական հանդիսացող դատավոր: Ցավոք, անհարկի դիմադրության արդյունքում այդ — նմանաբնույթ այլ նախաձեռնություններ հետագայում հանվեցին օրինագծից: