«Թուրքիայի պատմությունն անմեղ չէ»

Ստամբուլյան DEPO նախագծի թուրք կոորդինատոր Ասենա Գյունալի դիտարկումները

Ստամբուլում գտնվող DEPO կենտրոնը, որը նպատակ ունի մեկ հարկի տակ համախմբել Թուրքիայի հարեւան եւ այլ երկրների արվեստագետներին, այն հազվագյուտ մշակութային վայրերից է, որտեղ ներկայացվում են կոնֆլիկտային թեմաներով աշխատանքներ, լինում են քննարկումներ, ֆիլմերի ցուցադրություններ եւ այլն: Վերջին 1 ամսվա ընթացքում DEPO-ի 2 տարբեր ցուցասրահներում հայկական թեմայով ցուցադրություններ են, որոնք թուրք հանրության առջեւ բաց կլինեն մինչեւ հունիսի 5-ը: Մեկը՝ ֆրանսահայ լուսանկարիչ Անթուան Ակուճեանի «Այրող աչքեր-հայերու հուշեր» լուսանկարչական աշխատանքների ցուցադրությունն է, մյուսը՝ թուրք լուսանկարիչ Էրհան Արիկի «Հորովելն» է, որի մասին «Առավոտը» գրել էր իր ապրիլի 30-ի համարում:
«Առավոտի» հետ զրույցում DEPO նախագծի թուրք կոորդինատոր Ասենա Գյունալն ասաց, որ DEPO-ն, որը «Անադոլու կուլտուր» կազմակերպության մի մասն է կազմում, հիմնականում ժամանակակից արվեստին վերաբերող ցուցադրություններ է ունենում, բայց քիչ չեն նաեւ վավերագրության լուսանկարչական ցուցահանդեսները: «Լինում են նաեւ ցուցադրություններ, որոնք կարող են մեր ծրագրում չընդգրկվել, բայց հեղինակն անվճար մեր տարածքը կարող է օգտագործել»,- նշեց Ա. Գյունալը եւ հավելեց, որ DEPO ծրագրի շրջանակում իրենք նաեւ ֆիլմեր են նկարահանում: Դրանցից մեկը, օրինակ, նախորդ տարի նկարահանված հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտի մասին պատմող ֆիլմն է եղել, ունեն նաեւ քրդական հարցի, կանանց, մարդու իրավունքների մասին պատմող կինոգործեր: Նույն ծրագրի շրջանակում տպագրում են նաեւ օնլայն «Red thread» ամսագիրը, որի համարներում հայերը եւս ներկայացվել են՝ Ռուբեն Արեւշատյան, Վարդան Ջալոյան, Հրաչ Բայադյան եւ այլք:
Ա. Գյունալն ասաց, որ այժմ աշխատում են Ռուբեն Արեւշատյանի մի նախագծի վրա, որը կոչվում է «Քաղցր 60-ականներ»: Մեր զրուցակիցն ասում է, որ հայկական թեմայով որեւէ ցուցադրություն անելն իր դժվարություններն ունի Թուրքիայում, բայց իրենք քրդական, հայկական, կանանց հարցերին անդրադառնալու բավական քաջություն ունեն: Նա գտնում է, որ նմանատիպ մշակութային գործունեությունը կարող է հող նախապատրաստել հայ-թուրքական երկխոսության, իրար լսելու եւ հասկանալու համար. «Թուրքերը հայերի մասին տեղյակ չեն, չեն ընդունում գենոցիդը, մերժում են իրենց անցյալը, նախընտրում մոռանալ այն, այս ձեռնարկները մեր հասարակությանը հիշեցնում են հայերի ու նրանց պատմության մասին: Չնայած վերջին տարիներին էական փոփոխություններ կան, ակադեմիական գրականություն է հրատարակվում, բայց, անշուշտ, հեշտ չէ պատմությունն ընդունել: Հրանտ Դինքի մահը դրա վառ ապացույցն է: Շատ արվեստագետներ վախենում էին, քանի որ, օրինակ, Անթուանի ցուցահանդեսի բացմանը թուրք ազգայնականներ էին եկել, որոնք դեմ էին ցեղասպանության հետ կապված որեւէ քննարկման եւ այդ տերմինին, նրանք ամեն կերպ փորձում էին մեզ լարվածության, սթրեսի մեջ պահել: Այդ օրը ստիպված եղանք ոստիկանություն կանչել, այլապես ամեն ինչ կարող էր պատահել»: Ա. Գյունալն ասում է, որ Հայաստանի ու մեր մշակույթի մասին շատ բան չգիտի եւ միայն վերջին տարիներին, երբ Թուրքիայում հայկական թեմայով քննարկումներ սկսեցին ծավալվել, ինքն էլ սկսեց հետաքրքրվել. «Նույնիսկ համալսարանում, որտեղ քաղաքագիտություն եւ սոցիոլոգիա էի ուսումնասիրում, հայկական թեման քննարկվող թեմաներից չի եղել: Իհարկե, մենք մյուսներից ավելին գիտեինք, որովհետեւ թուրքական պատմություն էինք ուսումնասիրում եւ գիտեինք, որ մեր պատմությունն այնքան էլ անմեղ չէ: Ավագ դպրոցում այլ էր՝ հայկական, հունական անցքերն ավելի շատ քեմալական ու ազգայնական տեսանկյունից էին ներկայացվում, թե հայերն էին մեղավոր, նրանք էին առաջինը հարձակվել թուրքերի վրա եւ այլն»: Ա. Գյունալն ասում է, որ այժմ շատ հայ ընկերներ ունի, որոշ չափով ծանոթ է հայ գրականությանն ու երաժշտությանը, գիտի Կոմիտասի ու նրա երաժշտության մասին. «Նախորդ տարի «Իստանբուլահայ» եւ «Անադոլու կուլտուր» կազմակերպությունները մի ձեռնարկ էին արել եւ բոլոր եկեղեցիներում երգչախմբերը Կոմիտաս էին երգում: Դրանից բացի, Կոմիտասի ստեղծագործությունները ներկայացնում էին ժամանակակից մեկնաբանությամբ՝ ջազային դաշնակահարի նվագակցությամբ»:
Մեր զրուցակիցն անկեղծանում է, որ հաճախ, երբ նայում է իրենց ցուցասրահում ներկայացված լուսանկարները, հասկանում է հայերին: «Ուզում էի հավատալ, որ սառույցը հալչում է, բայց ցավով ընդունում, որ քաղաքական առումով նորից ամեն ինչ նույնն է: Այս վիճակի համար երկու երկրներն էլ մեղավոր են, ավելի շատ՝ Թուրքիան: Երբ տեսա, թե ցեղասպանությունից փրկված 100-ամյա կինն ինչեր էր պատմում գենոցիդի մասին, ակամայից հուզվեցի»,- ասում է նա: Ավելի ուշ շեշտում է, որ այժմ իր համար գենոցիդ տերմինի օգտագործումը բնական է դառնում. «Նախկինում նախընտրում էի «մեծ եղեռնը» օգտագործել: Այդ եզրույթն այսօր նաեւ շատ թուրք մտավորականներ են օգտագործում, որոնք ներողություն են խնդրում հայերից, իսկ գենոցիդ տերմինը չեն օգտագործում ոչ թե այն պատճառով, որ 1915 թվի պատահածը ցեղասպանություն չեն համարում, այլ այդ կերպ նրանք թուրք հասարակությանը փորձում են պատրաստել թեման քննարկելու համար: Երբ օգտագործում ես գենոցիդ բառը, դու փակում ես քննարկման ճանապարհը»: