ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԶՈՐԱԳՈՒՅՆ ԱՐԱԳԱՑՈՒՑԻՉ Է

Հատված Իոսիֆ Բրոդսկու Նոբելյան դասախոսությունից (1987թ.)

Մեր տեսակի՝ «սապիենսի» պատմության մեջ գիրքը մարդաբանական երեւույթ է՝ իր էությամբ համարժեք անիվի հայտնագործմանը: Առաջացած լինելով մեզ պատկերացում տալու համար ոչ այնքան մեր ակունքների, որքան այն մասին, թե՝ ինչերի է սապիենսն այդ ընդունակ, գիրքը հանդիսանում է տեղափոխման միջոց փորձառնության տարածության մեջ՝ թերթվող էջի արագությամբ: Տեղափոխումն այդ, իր հերթին, ինչպես որեւէ այլ տեղափոխում, հանգում է փախուստի՝ ընդհանուր հայտարարից, փորձերից՝ պարտադրելու ընդհանուր հայտարարի գիծն այդ, որ նախկինում գոտկատեղից բարձր չի եղել, մեր սրտին, մեր գիտակցությանը, մեր երեւակայությանը: Փախուստն այդ է՝ դեպի դեմքի անընդհանուր արտահայտությունը, դեպի ընթերցողը, դեպի անհատը, դեպի մասնավորությունը: Ում կերպարով եւ նմանությամբ էլ որ մենք ստեղծված լինենք՝ մենք արդեն հինգ միլիարդ ենք, եւ այլ ապագա՝ արվեստի ուրվագծագրածից զատ, մարդը չունի: Հակառակ դեպքում, մեզ սպասում է անցյալը՝ քաղաքականն առաջին հերթին, իր բոլոր զանգվածային ոստիկանական հմայքներով:
Համենայնդեպս, այն իրավիճակը, երբ արվեստին ընդհանրապես եւ գրականությանը մասնավորապես հասու է (իրավասու է) միայն փոքրամասնությունը, ինձ թվում է անառողջ ու սպառնալի: Ես կոչ չեմ անում պետությունը փոխարինել գրադարանով, թեեւ այդ միտքն ինձ հաճախ է այցելել, բայց ես կասկած չունեմ, որ եթե մենք ընտրեինք մեր տիրակալներին նրանց ընթերցողական փորձի հիման վրա, ոչ թե՝ քաղաքական ծրագրերի, երկրագնդի վրա վիշտը կպակասեր: Մտածում եմ, որ ճիշտ կլիներ մեր բախտի պոտենցիալ տնօրեններին հարցեր տալ առաջին հերթին ոչ թե արտաքին քաղաքական գծի մասին նրա պատկերացումների, այլ այն մասին, թե ինչպես է նա վերաբերվում Ստենդալին, Դիկենսին, Դոստոեւսկուն: Միայն արդեն իսկ այն բերումով, որ գրականության հացը հանապազօր կայանում է հենց մարդկային այլազանության ու այլանդակության մեջ, այն՝ գրականությունը, հանդիսանում է հակաթույն՝ ընդդեմ բոլոր հնարավոր, հայտնի ու գալիք, փորձերի՝ մարդկային գոյության խնդիրների լուծման հանդեպ դրսեւորել համահարթ, զանգվածային մոտեցում: Իբրեւ, համենայնդեպս, բարոյական ապահովագրության համակարգ, այն շատ ավելի արդյունավետ է, քան այս կամ այն պաշտամունքային համակարգը կամ փիլիսոփայական դրույթը:
Քանի որ չեն կարող լինել օրենքներ, որ պաշտպանեն մեզ ինքներս մեզնից, ոչ մի քրեական օրենսգիրք չի նախատեսում պատիժ՝ գրականության դեմ գործած հանցագործության համար: Եվ այդ հանցագործությունների շարքում ամենածանրերի մեջ չեն հեղինակի հետապնդումները, գրաքննության սահմանափակումները եւ այլն, կամ՝ գրքի խարույկին հանձնելը: Գոյություն ունի ավելի ծանր ոճիր՝ գրքերի անփույթ անտեսումը, դրանց չընթերցումը: Այդ հանցագործության համար մարդը վճարում է իր ողջ կյանքով, իսկ եթե այդ հանցագործությունը կատարում է ամբողջ ազգը, ապա դրա համար վճարում է իր պատմությամբ: Ապրելով այն երկրում, ուր ես եմ ապրում, պատրաստ կլինեի ինքս առաջինը համարել, որ գոյություն ունի որոշակի համամասնություն՝ մարդու նյութական ապահովվածության եւ նրա գրական տգիտության միջեւ. դրանից, սակայն, ինձ հետ է պահում այն երկրի պատմությունը, որտեղ ես ծնվել ու մեծացել եմ: Քանզի պատճառահետեւանքային մինիմումի, կոպիտ բանաձեւի հանգեցված ռուսական ողբերգությունը ոչ այլ ինչ է, քան ողբերգությունը մի հասարակության, որտեղ գրականությունն իրավասությունն է փոքրամասնության՝ հռչակավոր ռուսական մտավորականության:
Չէի ցանկանա ծավալվել այս թեմայով, չէի ցանկանա մթագնել այս երեկոն մռայլ մտքերով՝ խորտակված միլիոնավոր կյանքերի մասին՝ այլ միլիոնավոր մարդկանց ձեռքով, քանզի այն, ինչ կատարվում էր Ռուսաստանում XX դարի առաջին կեսին, կատարվում էր նախքան ինքնաձիգ զենքի ներդրումը, հանուն քաղաքական հիմնադրույթի հաղթանակի, որի կայացումն անհիմն էր արդեն իսկ նրանով, որ իր գոյության համար այն պահանջում էր մարդկային զոհեր: Ասեմ միայն, որ՝ միայն տեսականորեն, ավաղ, այլ ոչ փորձի հիման վրա, կարծում եմ, որ Դիկենս կարդացած մարդու համար իր նման մեկ ուրիշի վրա հանուն որեւէ գաղափարի կրակելն ավելի դժվար է, քան Դիկենս չկարդացած մարդու համար: Եվ ես խոսում եմ հենց կարդալու մասին՝ Դիկենս, Ստենդալ, Դոստոեւսկի, Ֆլոբեր, Բալզակ, Մելվիլ եւ այլն, այսինքն՝ գրականության մասին, եւ ոչ թե՝ գրաճանաչության, ոչ թե՝ կրթության: Գրաճանաչը, կրթություն ստացածը հանգիստ կարող է այս կամ այն քաղաքական աշխատությունը կարդալով՝ սպանել իր նման մեկ ուրիշին եւ դրանից անգամ համոզմունքի վայելք ապրել: Լենինը գրաճանաչ էր, Ստալինը գրաճանաչ էր, Հիտլերը՝ նույնպես, Մաո-Ցզե-Դունը, առհասարակ՝ նույնիսկ ոտանավորներ էր գրում: Նրանց զոհերի ցանկը, ընդսմին, նշանակալիորեն գերազանցում է նրանց ընթերցած գրականության ցանկին:
Այսուհանդերձ, նախքան բանաստեղծությանն անցնելը, կցանկանայի ավելացնել, որ խոհեմ կլիներ ռուսական փորձը դիտարկել որպես կանխազգուշացում, թեկուզ նրա համար, որ Արեւմուտքի սոցիալական կառուցվածն ընդհանուր առմամբ համարժեք է նրան, ինչ գոյություն ուներ Ռուսաստանում մինչեւ 1917 թվականը: (Հենց դրանով է, ի դեպ, բացատրվում XX դարի ռուսական հոգեբանական վեպի հաջողությունն ու ժամանակակից ռուսական արձակի համեմատական չը-հաջողությունն Արեւմուտքում: XX դարում Ռուսաստանում ձեւավորված հասարակական հարաբերությունները, ըստ երեւույթին, նույնքան խորթ են, որքան հերոսների անունները, եւ խանգարում են ընթերցողին իրեն նույնացնել նրանց հետ): Միայն քաղաքական կուսակցությունների քանակը, օրինակ՝ 1917 թվի հոկտեմբերյան հեղաշրջման նախօրյակին ամենեւին ավելի փոքր չէր Ռուսաստանում, քան այսօր՝ ԱՄՆ-ում կամ Մեծ Բրիտանիայում: Այլ կերպ ասած, անկողմնակալ մարդը կարող էր նկատել, որ XIX դարը, որոշակի իմաստով, Արեւմուտքում դեռ շարունակվում է: Ռուսաստանում այն ավարտվել է: Ու եթե ես ասում եմ, որ այն ավարտվել է ողբերգությամբ, ապա առաջին հերթին այն մարդկային զոհերի քանակի պատճառով, որ իր հետ բերեց սոցիալական ու ժամանակագրական անցումը: Իսկական ողբերգության մեջ վախճանվում է ոչ թե հերոսը. վախճանվում է երգչախումբը:
***
Թեեւ մարդու համար, որի մայրենին ռուսերենն է, քաղաքական չարի մասին զրույցները նույնքան բնական են, ինչքան՝ մարսողությունը, ես հիմա կցանկանայի թեման փոխել: Ակնհայտի մասին զրույցների պակասը կայանում է նրանում, որ դրանք փչացնում են մտածողությունը՝ իրենց հեշտությամբ, ճշմարտացիության հասնելու իրենց հեշտ տրվող զգացողությամբ: Դրանում է նրանց գայթակղությունը՝ իր բնույթով հարանման սոցիալական ռեֆորմատորի գայթակղությանը, որն այն ծնող չարիքն է: Այդ գայթակղության գիտակցումն ու նրանից հրաժարումն են որոշակի չափով պատասխանատու իմ շատ ժամանակակիցների, էլ չասած՝ իմ գրչակից եղբայրների, ճակատագրի համար, պատասխանատու՝ նրանց գրչի տակ ծնունդ առած գրականության համար: Այն՝ գրականությունն այդ, ոչ փախուստ էր պատմությունից, ոչ էլ հիշողության խլացում՝ ինչպես կարող է թվալ կողքից: «Ինչպե՞ս կարելի է Աուշվիցից հետո երաժշտություն գրել»,- հարցնում է Ադորնոն, եւ ռուսական պատմությանը ծանոթ մարդը կարող է կրկնել այդ հարցը՝ փոխելով ճամբարի անունը, ընդ որում՝ այն կրկնել, թերեւս, ավելի մեծ իրավունքով, քանզի ստալինյան ճամբարներում ոչնչացածների քանակը մեծապես գերազանցում է գերմանականներում ոչնչացածների թվին: «Իսկ Աուշվիցից հետո ինչպե՞ս կարելի է ճաշել»,- արձագանքեց մի առիթով ամերիկացի պոետ Մարկ Սթրենդը: Սերունդը, ահա, որին պատկանում եմ ես, համենայնդեպս, ի զորու գտնվեց երաժշտությունն այդ գրելու:
Այդ սերունդը ծնվեց հենց այն ժամանակ, երբ Աուշվիցի գազախցերն աշխատում էին ամբողջ թափով, երբ Ստալինը կենում էր իր՝ աստվածամերձ, բացարձակ, կարծես՝ բնությամբ իսկ իրեն հրահանգված իշխանության գագաթնակետում, սերունդն այդ աշխարհ եկավ, ըստ ամենայնի՝ շարունակելու համար այն, ինչ պիտի որ տեսականորեն ընդհատվեր այդ գազախցերում ու ստալինյան արշիպելագի անանուն ընդհանուր գերեզմանոցներում: Այն փաստը, որ ընդհատվեց ոչ ամեն ինչ, համենայնդեպս՝ Ռուսաստանում, մեծ չափով հետեւանքն է նաեւ իմ սերնդի մատուցած ծառայության, եւ ես հպարտ եմ իմ պատկանելության համար նրան՝ ոչ պակաս, քան այստեղ կանգնած լինելուս համար այսօր: Եվ այն փաստը, որ այստեղ կանգնած եմ այսօր, նաեւ ճանաչումն է այն ծառայության, որ այդ սերունդը մատուցել է մշակույթին. հիշելով Մանդելշտամին՝ ես կավելացնեի՝ համաշխարհային մշակույթին: Նայելով ետ՝ կարող եմ ասել, որ մեր ելակետն ամայի էր, ավելի ճիշտ՝ իր ամայացածությամբ սարսափազդու, եւ որ ավելի շուտ բնազդաբար, քան գիտակցաբար՝ մենք ձգտում էինք հասնել մշակույթի անընդհատության արդյունքին, վերականգնել նրա գոյաձեւերն ու այլակերպումները, լրացնել նրա սակավաթիվ փրկված ու հաճախ իսպառ արժեզրկված ձեւերը մեր սեփական՝ նոր, կամ գոնե մեզ այն ժամանակ այդպիսին թվացող բովանդակությամբ:
Կար, հավանական է, այլ ուղի՝ հետագա ձեւախեղման ուղին, ուղին ավերակների ու բեկորների, մինիմալիզմի, ընդհատվող շնչառության պոետիկայի: Եթե մենք հրաժարվեցինք նրանից, ապա ամենեւին ոչ այն պատճառով, որ այն թվում էր մեզ ինքնադրամատիզացման ուղի, ոչ էլ այն պատճառով, որ՝ մենք խիստ էինք ոգեշնչված մշակույթի մեզ հայտնի ձեւերի- մեր գիտակցության մեջ՝ մարդկային արժանապատվությանը համարժեք- ժառանգական ազնվականության պահպանման գաղափարով: Եթե մենք հրաժարվեցինք նրանից, ապա այն պատճառով, որ ընտրությունը, իրականում, կատարում էինք ոչ թե մենք, այլ՝ մշակույթը, եւ ընտրությունն այդ, դարձյալ ու վերստին՝ էսթետիկական էր, ոչ թե՝ բարոյական: Մարդու համար, անշուշտ, ավելի բնական է դիտարկել իրեն ոչ իբրեւ մշակույթի գործիք, այլ ընդհակառակը՝ իբրեւ նրա արարիչ ու պահապան: Բայց եթե ես այսօր հակառակն եմ պնդում, ապա ոչ այն պատճառով, որ ինչ-որ հմայք կա XX դարի վերջին վերաձեւակերպումներ տալու Պլոտինին, լորդ Շեֆտսբերիին, Շելլինգին, Նովալիսին, այլ այն պատճառով, որ՝ ով-ով, բայց բանաստեղծը միշտ գիտի, որ այն, ինչ ընդունված է պարզ խոսքում անվանել մուսայի ձայն, իրականում լեզվի հրամայական թելադրանք է, որ ոչ թե լեզուն է հանդիսանում իր գործիքը, այլ՝ ինքն է միջոց լեզվի համար՝ ի շարունակություն նրա գոյության: Իսկ լեզուն, եթե անգամ պատկերացնենք նրան իբրեւ յուրահատուկ շնչավոր էակ (ինչը միանգամայն արդարացի կլիներ), անընդունակ է էթիկական ընտրության:
Մարդը ձեռնարկում է բանաստեղծություն գրել տարբեր պատկերացումներից ելնելով. սիրած կնոջ սիրտը նվաճելու համար, իրեն շրջապատող իրականության հանդեպ- լինի բնանկար, թե՝ պետություն- իր վերաբերմունքը դրսեւորելու համար, արտահայտելու համար այն հոգեվիճակը, որում նա գտնվում է տվյալ պահին, երկրի վրա իր հետքը թողնելու համար՝ ինչպես նա կարծում է տվյալ պահին: Նա դիմում է այդ ձեւին՝ բանաստեղծությանը, ամենայն հավանականությամբ բնազդական-արտանմանային պատկերացումների բերումով. ճերմակ թղթի վրա բառերի սեւ ուղղաձիգ թանձրուկը, ըստ երեւույթին, հիշեցնում է մարդուն իր սեփական դրությունն աշխարհում, համամասնությունը՝ տարածության եւ իր մարմնի: Սակայն անկախ այն պատկերացումներից, որոնցից ելնելով նա գրիչ է վերցնում, եւ անկախ այն տպավորությունից, որ նրա գրչի տակից դուրս եկածը թողնում է նրա – էական չէ՝ մեծ, թե՝ փոքր- լսարանի վրա, այդ ձեռնարկի անհապաղ հետեւանքը հանդիսանում է լեզվի հետ ուղիղ կապի մեջ մտնելու զգացողությունը, ավելի ճշգրիտ՝ անհապաղ կախման մեջ ընկնելու զգացողությունն այդ Բանից, այն ամենից, ինչ այդ լեզվով արտահայտվել է, գրվել է, արարվել է:
Կախվածությունն այդ բացարձակ է, բռնատիրական, բայց այն նաեւ ազատագրում է: Քանզի լինելով միշտ ավելի տարեց, քան գրողը, լեզուն նաեւ օժտված է հզորագույն կենտրոնախույս էներգիայով, որը նրան հաղորդվում է իր ժամանակային պոտենցիալի, այն է՝ առջեւում ընկած ամբողջ ժամանակի կողմից: Եվ այդ պոտենցիալը չափվում է ոչ այնքան տվյալ լեզվով խոսող ազգի քանակական բաղադրությամբ – թեեւ՝ դրանով եւս,- որքան նրանով գրվող բանաստեղծության որակով: Բավական է հիշել հունական կամ հռոմեական անտիկ հեղինակներին, բավական է հիշել Դանթեին: Այն, ինչ գրվում է այսօր, օրինակ, ռուսերեն կամ անգլերեն, երաշխավորում է այդ լեզուների գոյությունը հաջորդ հազարամյակի ընթացքում: Բանաստեղծը, կրկնում եմ, լեզվի գոյության միջոցն է: Կամ, ինչպես ասել է մեծ Օդենը, բանաստեղծը նա է, ումով ապրում է լեզուն: Չեմ լինի ես՝ այս տողերը գրողը, չեք լինի դուք՝ դրանք կարդացողները, բայց լեզուն, որով դրանք գրվել են, եւ որով դուք դրանք կարդում եք, կմնա ոչ միայն այն պատճառով, որ լեզուն մարդուց առավել հարակյաց է, այլեւ այն պատճառով, որ լեզուն ավելի լավ է հարմարված մուտացիայի:
Բանաստեղծություն գրողը, այսուամենայնիվ, այն գրում է ոչ այն պատճառով, որ հետմահու փառքի ակնկալիք ունի, թեեւ հուսով է հաճախ, որ բանաստեղծությունն իրենից, թեկուզեւ ոչ շատ՝ երկար կապրի: Բանաստեղծություն գրողն այն գրում է, որովհետեւ պարզապես լեզուն թելադրում է նրան հաջորդ տողը: Բանաստեղծությունն սկսելիս, բանաստեղծը, որպես կանոն, չգիտի՝ ինչով է այն ավարտվելու, եւ հաճախ ինքն է մնում ապշած նրանից, ինչ ստացվել է, քանզի հաճախ ստացվում է ավելի լավ, քան նա ենթադրում էր, միտքը նրա հաճախ գնում է ավելի հեռուն, քան նա նախատեսում էր: Դա է հենց այն պահը, երբ լեզվի ապագան ներխուժում է նրա ներկան: Գոյություն ունի, ինչպես գիտենք, ճանաչման երեք մեթոդ. վերլուծական, բնազդային եւ մեկ էլ՝ այն մեթոդը, որից օգտվում էին բիբլիական մարգարեները – հայտնության միջոցով: Պոեզիայի տարբերությունը գրական այլեւայլ ձեւերից կայանում է նրանում, որ այն միաժամանակ օգտվում է երեքից էլ (հակվելով գլխավորապես դեպի երկրորդն ու երրորդը), քանզի երեքն էլ տրված են լեզվի մեջ. եւ երբեմնակի մի բառի, մի հանգի շնորհիվ բանաստեղծություն գրողին հաջողվում է հայտնվել այնտեղ, ուր իրենից առաջ ոչ ոք չի եղել, – եւ ավելի հեռու, գուցե, քան ինքը կցանկար: Բանաստեղծություն գրողն այն գրում է նախեւառաջ այն պատճառով, որ բանաստեղծագործությունը հզորագույն արագացուցիչ է՝ գիտակցության, մտքի, աշխարհընկալման: Ապրելով այդ արագացումը մեն-մի անգամ, մարդն այլեւս անընդունակ է հրաժարվել այդ փորձի կրկնությունից, նա կախման մեջ է ընկնում այդ պրոցեսից, ինչպես կախման մեջ են ընկնում թմրանյութից կամ ալկոհոլից: Մարդը, որը նման կախվածության մեջ է գտնվում լեզվից, կարծում եմ, կոչվում է բանաստեղծ: