ԱՐՄԵՆ ՇԵԿՈՅԱՆ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

Գլուխ յոթերորդ

ԱՌԱՆՑ ԸՆՏԱՆԻՔԻ

Ես էն մարդկանցից եմ, որոնք իրենց անհաջողությունների պատճառներն առաջին հերթին իրենց մեջ են փնտրում ու գտնում. ավելին. ես էն մարդկանցից եմ, որոնք իրենց անհաջողակ չեն համարում եւ լիովին ու նույնիսկ ավելցուկով են բավարարված էս կյանքի պարգեւներով, որովհետեւ, ի տարբերություն Սարոյանի, քթիս տակ Հեմինգուեյի պես հաջողակ չկա, եւ Ջավախյանը, Շենգավիթցի Ռաֆոն ու մյուսները դեռեւս Նոբելյանի չեն արժանացել եւ մոտ ապագայում դժվար էլ արժանանան. այսինքն, դժգոհելու ու նեղսրտելու առանձնապես լուրջ պատճառ չունեմ, մինչդեռ Սարոյանի շուրջ ու քթի տակ լիքը հեմինգուեյներ ու նեղսրտելու լիքը պատճառներ կային, եւ Սարոյանը շատերից ու շատ բաներից նեղսրտելով՝ մեկ Փարիզ էր փախչում, մեկ՝ Լաս Վեգաս ու մերթ էլ՝ Սովետական Միություն ու Սովետական Հայաստան, եւ չնայած Հայաստանում մեր բանաստեղծներին աջուձախ գովաբանելով՝ հնարավորինս ցրվում էր, այդուհանդերձ՝ ամենավերջում էլի ինքն իր նեղսրտության հետ մենմենակ էր մնում, եւ իր նեղսրտության հիմնական պատճառն ըստ երեւույթին էն էր, որ իր փախուստների ֆինիշն ու վերջնակետն իր ընտանիքը չէր, եւ չնայած կյանքի վերջին տարիներին փորձում էր կուռ ընտանիքի բացակայությունը Հայաստանով փոխարինել, էդ փորձաշրջանն ընդամենը մի քանի օր էր տեւում, որովհետեւ Սփյուռքի կոմիտեն Սարոյանին մի շաբաթից ավել Սովետական Հայաստանում մնալու հնարավորություն չէր տալիս եւ եթե նույնիսկ տար էլ, Սարոյանը դժվար թե Հայաստանում երկար լռվեր, որովհետեւ Սարոյանը մեծ մարդ, մեծ հայ ու մեծ գրող լինելով եւ Հայաստանում ընդամենը մի քանի օր ապրելով՝ բոլորիցս լավ էր հասկանում, որ Հայաստանում մի քիչ երկար մնալու դեպքում կարող էր հենց Հայաստանում հեղինակազրկվել, որովհետեւ հայաստանցիներս սիրում ու գնահատում ենք հատկապես էն սփյուռքահայերին, որոնք Հայաստան ու Հայրենիք գալով՝ մի քանի օրից ավել Հայաստանում չեն մնում, եւ Քրքորյանի ու Շառլի պես Սարոյանն էլ ընդամենը մի քանի օր Հայաստանում մնալով եւ Հայաստանից ու հայաստանցիներիցս կարոտն առնելով՝ անմիջապես վերադառնում էր տուն, ավելի ճիշտ՝ ոչ թե տուն էր վերադառնում, այլ՝ Ամերիկա, եւ Սարոյանի դժբախտությունն էն էր, որ Ամերիկան էլ իր տունը չէր, որովհետեւ Ամերիկայում ինքն իր երազած ամուր ու հիմնավոր օջախը չուներ, ի տարբերություն Շառլի, որովհետեւ Շառլի համար Փարիզն, այնուամենայնիվ, հարազատ տուն ու հարազատ օջախ է, որի երդիկներից ու լուսամուտներից հատկապես Շառլի ձայնն է հորդում, եւ երկու անգամ Ֆրանսիայում ու Փարիզում լինելով՝ զգացի ու համոզվեցի, որ Ազնավուրի խզված ու սիրված ձայնը մեկին մեկ համընկնում է Փարիզի ու մանավանդ էսօրվա Փարիզի հոգուն ու մանավանդ ոգուն, եւ Շառլն ամեն անգամ Երեւանից Փարիզ է վերադառնում ճիշտ էն զգացողությամբ, ինչ զգացողությամբ որ ես եմ երկու անգամ Ֆրանսիայից ու Փարիզից Հայաստան ու Երեւան վերադարձել, մինչդեռ, ըստ ամենայնի, Սարոյանն էդ զգացողությամբ չէր Ամերիկա վերադառնում, որովհետեւ, չնայած Սարոյանն իրեն հավասարապես ամերիկացի ու հայ գրող էր համարում, ամերիկացիք ու հատկապես Հեմինգուեյը նրան հայ էին համարում՝ իրենց ժողովրդավարական ընտանիքի իրավահավասար հայ անդամ, եւ հայաստանցիներս էլ Սարոյանին մշտապես գրկաբաց ընդունելով՝ իրեն մեր շարքերը չէինք ընդունում եւ իրեն մեզանից հեռու պահելով՝ իբրեւ կուռքի էինք վերաբերվում, եւ իսկական հայ ու իսկական քրիստոնյա Սարոյանն ընդամենը մի քանի օրում մեր կռապաշտությունից հագենալով՝ փախուստի էր դիմում, բայց Հայաստանից ու մեզանից փախչելով՝ վերստին հասկանում ու համոզվում էր, որ ինքը փախչելու տեղ չունի, եւ ամեն անգամ գլխիկոր օտարություն վերադառնալով՝ էս աշխարհի ամենաօրինական ու ամենաօրինավոր քաղաքացին իրեն խորթացած էր զգում աշխարհից ու բոլորից, որովհետեւ, ի տարբերություն բոլորի, ոչ փախչելու տեղ ուներ եւ ոչ էլ՝ վերադառնալու տեղ, եւ չնայած սովորական մահկանացուներիս պես ինքն էլ փառքի որոշ ծարավ ուներ, այդուհանդերձ, ի տարբերություն սովորական մահկանացուների, իր էդ ծարավը չափազանց արագ էր հագեցնում՝ ընդամենը մի քանի օրում, ու մի քանի օրից իր մեջ վերստին ազատության ծարավն էր առաջանում ու գլուխ բարձրացնում, որովհետեւ Սովետական Հայաստանում Սարոյանին ման տվողները երբեմն-երբեմն նրա ականջին հուշում էին՝ հանդիպումների ու ելույթների ժամանակ ինչ խոսի ու ինչ չխոսի, բայց էս ասածս քաղաքական ենթատեքստ չունի, որովհետեւ Սարոյանն առանց էդ հուշարարների էլ շատ լավ գիտեր՝ Սովետում ու Սովետական Հայաստանում ինչ է կարելի խոսել եւ ինչ չի կարելի, եւ, բացի այդ, Սարոյանի մտքով չէր էլ անցնի հակասովետական բաներ խոսել, որովհետեւ սովետական շենացող ու գրեթե բարգավաճ Հայաստանն ամեն անգամ ավելի շենացած ու ավելի բարգավաճ տեսնելով՝ Սովետի ու սովետական իշխանությունների հասցեին քննադատական որեւէ խոսք չէր հնչեցնում. ավելին. ամեն ինչն ու բոլորին աջուձախ գովում էր, որովհետեւ, ամեն ինչից բացի, Սարոյանն էն հազվագյուտներից էր՝ ովքեր դիմացինի կամ որեւէ երեւույթի մեջ մի պուճուր լավ բան հայտնաբերելով՝ էդ պուճուրը տասնապատիկ ու հարյուրապատիկ մեծացնում ու ուռճացնում են ու էդ բանն էնքան բնական ու էնքան սրտանց են անում, որ նույնիսկ գովեստի ենթարկվածն է սկսում հավատալ իր բարեմասնություններին ու առավելություններին, եւ Սարոյանն առաջին հերթին Սովետական Հայաստանի տարածքում իրեն ման տվող գրողներին ու մանավանդ բանաստեղծներին էր գովեստներ շռայլում, առանց հաշվի առնելու ու առանց ենթադրելու, որ Սովետական Հայաստանում չորս հարյուրից ավելի գրողների միության անդամ կա, եւ հարյուրապատիկ ավելի էլ՝ ոչ պաշտոնական գրող ու մանավանդ բանաստեղծ. այսինքն, Սարոյանը չէր էլ ենթադրում, որ էդ գրողներից ու մանավանդ բանաստեղծներից մի քանիսին հանիրավի գովելով՝ հարյուրավոր ուրիշներին գժվացնում ու խելագարության էր հասցնում, որովհետեւ գովեստի ենթարկվածների ու չենթարկվածների մտքով չէր էլ անցնում, որ Սարոյանի էդ գովեստները միանգամայն վիրտուալ են՝ էն պարզ պատճառով, որ Սարոյանը հայերեն ու արեւելահայերեն կարդալ չգիտեր եւ հատկապես հայերեն ու արեւելահայերեն բանաստեղծություն ի վիճակի չէր կարդալ, որպեսզի հաջողացներ էդ գովեստի ենթարկվածների բանաստեղծությունների խորքերը թափանցել, եւ Սարոյանն ընդամենը մի շաբաթ Հայաստանում գտնվելով ու առաջին իսկ պատահած գրագետներին ու բանաստեղծներին գովելով՝ շուտով սրտի կսկիծով հավաստիանում էր, որ Սովետական Հայաստանում գրագետներն ու մանավանդ բանաստեղծներն ահավոր շատ են, եւ ինչքան էլ աջուձախ գովեստներ շռայլեր, գովեստի չենթարկվածները տասնապատիկ ու հարյուրապատիկ ավելի էին, եւ որ ասում եմ՝ Սովետական Հայաստանում Սարոյանն իրեն կաշկանդված էր զգում, առաջին հերթին գրագետների ու մանավանդ բանաստեղծների էդ հանգամանքը նկատի ունեմ, ինչպես նաեւ՝ երկու ու երեք այլ հանգամանքներ, որոնցից առաջինն էն էր, որ Սարոյանը Սովետում ու Սովետական Հայաստանում ընդամենը մի շաբաթ գտնվելով եւ սովետական իշխանություններին ու մանավանդ սովետահայ բանաստեղծներին բազում ու շռայլ գովեստների ենթարկելով՝ հետագայում իր երկրի գաղտնի ու հայտնի ծառայությունների առաջ լավ էլ պատասխանատվություն էր կրում էդ անհիմն ու անհամար գովեստների համար, ու էս ասածս, ի տարբերություն նախորդների ու հաջորդների, ամենեւին էլ ենթադրություններիս ոլորտից չէ, քանի որ Սարոյանն անձամբ է իր պատմվածքներից մեկում ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրել իր սովետական ճամփորդություններին հաջորդած բազում անհարմարությունները, եւ Սարոյանի էդ պատմվածքից պարզ էր դառնում, թե մեր պատկերացրած ու Սարոյանի ապրած էդ ազատ ու ժողովրդավարական Ամերիկայում ինչպես են էդ խեղճ ու շիվարած հսկայից աջուձախ բացատրություններ պահանջում՝ սովետական ու սովետահայ թերթերին տված հարցազրույցների յուրաքանչյուր բառի համար, բայց, այդուհանդերձ, Սովետական Հայաստանում Սարոյանը փորձում էր ազատ լինել եւ ազատորեն արտահայտվել ու էդպես էլ անում էր՝ մինչեւ էն պահը, երբ Սովետական Հայաստանում իրեն ման տվողներն իր ականջին շշնջում էին՝ ինչ ասի ու ինչ չասի, եւ չնայած էս շշնջացողների շշնջոցներն ու պահանջներն առանձնապես քաղաքական չէին, այդուհանդերձ, Սարոյանին ահագին նեղություն ու նեղսրտություն էին պատճառում, որովհետեւ էդ շշնջացողների հիմնական պահանջն էն էր, որ Սարոյանն ընթերցողների հետ հանդիպումների ժամանակ ղումարից ու ղումարբազությունից չխոսի, եւ երբ համալսարանի ռեկտորը Սփյուռքի կոմիտեի նախագահի միջոցով Սարոյանին խնդրել էր, որ համալսարանականների հետ հանդիպման ժամանակ թղթախաղից ու խաղամոլությունից չխոսի, Սարոյանը հատկապես էդ հանդիպման ընթացքում էր էդ թեմայի մեջ խորացել՝ ամենայն մանրամասնությամբ նշելով ողջ կյանքում իր տանուլ տված գումարները, ու էս փաստի մասին էսքան հավաստի եմ խոսում, որովհետեւ էս մասին անձամբ եմ լսել Սարոյանին անձամբ Համալսարան ուղեկցած գրականագետ Լեւոն Մկրտչյանից, եւ գրականագետ ու պրոֆեսոր Լեւոն Մկրտչյանից անձամբ լսել եմ նաեւ, որ Հայաստան վերջին այցելության ամենավերջում Սարոյանը չափազանց տխուր ու չափազանց սրտնեղած էր՝ ոչ թե էն պատճառով, որ Սովետական Հայաստանում իրեն հորդորում էին ղումարից ու ղումարբազությունից չխոսել, եւ ոչ էլ էն պատճառով, որ էստեղ Սարոյանից նեղացած էին նաեւ էն բանաստեղծները, որոնցից բացի՝ Սարոյանն այլոց էլ էր գովեստի ենթարկել, եւ ոչ էլ էն պատճառով, որ մանավանդ ուսանողության հետ հանդիպումների ժամանակ պիժոն ուսանողներն ու երկարոտն ուսանողուհիները Սարոյանին հետեւողականորեն Հեմինգուեյից էին հարցուփորձ անում, եւ չնայած էս ամենը Սարոյանի վրա կազդեին ու հավանաբար ազդել էլ էին, այդուհանդերձ, Սարոյանին Սովետական Հայաստանում ման տված Լեւոն Մկրտչյանի ասելով՝ Սարոյանն իր վերջին այցելության վերջին օրը չափազանց նեղսրտած էր եւ, փաստորեն, չուզելով էր վերադառնում Ամերիկա, որտեղ, ըստ ամենայնի, իրեն սրտատրոփ սպասողներ չուներ՝ քանդակագործ Վարազից ու եւս մի քանի հին ընկերներից բացի, եւ, հիշում եմ, էն ժամանակ սովետահայ գրականագետ ու սովետահայ պրոֆեսոր Լեւոն Մկրտչյանի էդ ասածը լուրջ չընդունեցի, որովհետեւ էն ժամանակ Սովետն ու Ամերիկան զուգահեռաբար կային, եւ ես ու ժամանակակիցներս ամեն ինչին այլ կերպ նայում եւ ամեն ինչ այլ կերպ էինք տեսնում, եւ չնայած սովետական ու սովետահայ լրատվամիջոցներն առավոտից իրիկուն «նրանց բարքերը» խորագրի ներքո արեւմտյան ու հատկապես ամերիկյան կյանքերն էին քննադատում ու դատափետում, այդուհանդերձ, ես ու ժամանակակիցներս ու մանավանդ տարեկիցներս սովետական ու սովետահայ էդ լրատվությունը կարդալով ու հիմնականում չկարդալով՝ հակված էինք ճիշտ հակառակը մտածել, եւ ճիշտ հակառակը մտածելով՝ մտածում էինք, որ էդ արեւմտյան ու մանավանդ ամերիկյան քաղաքների տներն ու փողոցները բացարձակ երջանկությամբ են լեփլեցուն, եւ տարեկիցներս ու ես առավոտից իրիկուն սրտի կսկիծով մտածում էինք, որ ճակատագրով ու դժբախտաբար էդ շատ մեծ ու բացարձակ երջանկությունից անմասն ենք, եւ երբ Սովետական Հայաստանում Վիլյամ Սարոյանին ման տվող գրականագետ պրոֆեսոր Լեւոն Մկրտչյանն ինձ ասաց, որ Սարոյանն Ամերիկա վերադառնալիս առանձնապես ոգեւորված չէր, ես մտածեցի, որ պրոֆեսորը Սարոյանին միջոց դարձնելով՝ սովետական պրոպագանդա է իրականացնում, եւ էդ օրերին ի վիճակի էլ չէի այլ կերպ մտածել, որովհետեւ էդ տարիներին Ամերիկա չվող մեր հատուկենտ ու բացառիկ հայրենակիցների հետադարձ նամակներն ու մանավանդ էդ նամակների միջի լուսանկարները պերճախոս ու պերճատես վկայում էին, որ մարդ արարածն Ամերիկայում ի վիճակի չի երջանիկ չլինել, եւ, որ ավելի կարեւոր է, ես էն ժամանակ ջահել ամուրի էի ու չգիտեի, որ մարդ արարածն ու մանավանդ հայ մարդ արարածն ի վիճակի է ազատ ու երջանիկ լինել միայն էն դեպքում՝ եթե իր ընտանիքի պայմաններում ու սահմաններում է ազատ ու երջանիկ, եւ ահա էս բաների շուրջ էսքան մտածելով՝ հիմա եմ միայն հասկանում, որ մարդ արարածն ազատ ու երջանիկ կարող է լինել ցանկացած երկրում, եթե իր ընտանիքում է ազատ ու երջանիկ, եւ հիմա հետին թվով ու էսքան ուշացումով էս հարցերի շուրջ մտածելով ու էս հարցերի մեջ խորանալով՝ սկսում եմ սրտի կսկիծով հասկանալ, որ մեզ ազատության ու ազատամտության անմոռանալի դասեր պարգեւած Վիլյամ Սարոյանն անձամբ ամենեւին էլ ազատ չէր աշխարհի ամենաազատ երկրում. այսինքն, մեր ճանաչած էդ ամենաազատատենչ մարդն անազատ էր իր ու բոլորիս սիրած Ամերիկայում. ավելին. ինքը, մանավանդ իր կյանքի վերջին տարիներին, միանգամայն խեղճացած էր իր ու բոլորիս սիրած Ամերիկայում. այսինքն, ինձ ու բոլորին ազատության ու երջանկության դասեր տվող էդ հսկան մանավանդ իր կյանքի վերջին տարիներին ամենեւին էլ ազատ ու երջանիկ չէր իմ ժամանակակիցներից ամենահաջողակներին երջանկացրած Ամերիկայում, եւ բոլորին քչով բավարարվելու ու քչով երջանկանալու սպառիչ ու անսպառ դասեր տված էդ հսկան մանավանդ իր կյանքի վերջին տարիներին ամենեւին էլ երջանիկ չէր, որովհետեւ իր կյանքի վերջին տարիներին էդ քչից էլ էր զրկված, ու էդ քիչն ընտանիքն էր, որի շնորհիվ Սարոյանն առաջացել եւ որի բացակայության պատճառով ահա-ահա մեռնում էր, եւ տարիներ շարունակ դրսից ուրիշների աչքն էր հանել, ներսից՝ իր, որովհետեւ ինքը մարդկանց ու մանավանդ հայերին էնքան էր սիրում, որ չէր կարող իր անձնական դժբախտության մասին բարձրաձայնելով՝ իր սիրած արարածների տրամադրությունը փչացնել, եւ, դրանից էլ բացի, էդ շիվարած հսկան, ըստ ամենայնի, նաեւ մարդկանց կարեկցանքից էր զզվում, որովհետեւ ինքն ամենամեծ կարեկցողն էր եւ բոլորիցս լավ գիտեր, որ սովորաբար խեղճերին ու պարտվածներին են կարեկցում, եւ եթե երբեւէ ինքն իր պարտություններից խոսում էր, ընդամենը թղթախաղում կրած իր պարտություններից էր խոսում, ընդ որում՝ իր էդ պարտությունների մասին հաճույքով ու հպարտությամբ էր խոսում, եւ ինչքան էլ Համալսարանի ղեկավարությունն ու Սփյուռքի կոմիտեի Համազասպյանը հորդորեին, որ ղումարի թեմայից վազն անցներ, Սարոյանը Համալսարանում, Գրողների միությունում ու ամենուր էդ բնագավառի իր կրքերից ու պարտություններից էր խոսում, որովհետեւ էդ բնագավառի իր պարտություններն իրականում ոչ թե պարտություններ էին, այլ ընդամենը՝ կյանք, եւ էդ կյանքն անձամբ իր ընտրածն ու նախընտրածն էր, եւ որ ինքն իր էդ կյանքից գրավոր ու մանրամասն հիշատակություններ չթողեց, երեւի հենց դա էր իր իրական ու գրողական պարտությունը, բայց դա էլ իր պատճառն ուներ, որովհետեւ ինքը, ի տարբերություն Դոստոեւսկու, հայ էր եւ գրականությունն ու թղթախաղն իրարից ահագին հեռու պահեց, քանի որ հասարակությունը եւ նույնիսկ առաջավոր հասարակությունը եւ մանավանդ հայ հասարակությունը գրողների ու մտավորականների խաղամոլությունը չեն խրախուսում, ու երեւի նաեւ էդ հանգամանքն է պատճառ, որ Դոստոեւսկին իր գրվածքներում ոչ թե իր խաղամոլությանն էր անդրադառնում, այլ՝ ուրիշների, որովհետեւ, ի տարբերություն Սարոյանի ու ինձ, ինքն էլ էր երեւի խաղամոլությունը մարդկային արատ ու անբուժելի հիվանդություն համարում, չնայած, դրանով հանդերձ, իր գրվածքներում խաղամոլությանը լավ էլ անդրադարձել է, բայց քանի որ ուրիշների եւ ոչ թե անձամբ իր խաղամոլությանն է անդրադարձել, չխաղացող գրագետներն ու մանավանդ չխաղացող գրականագետները միանգամայն դրական են վերաբերվում Ֆյոդոր Միխայլիչի էդ անդրադարձներին, մինչդեռ Սարոյանին դժվար թե ներեին, որովհետեւ եթե Սարոյանն իր գրվածքներում խաղամոլությանը հիմնավորապես անդրադառնար, անձամբ իր խաղամոլությանը հիմնավորապես կանդրադառնար եւ ոչ թե՝ ուրիշների, որովհետեւ Դոստոեւսկին Սարոյանից ու բոլորից մեծ գրող լինելով՝ Սարոյանի անկեղծությունն ու անմիջականությունը չուներ, չնայած, այդուհանդերձ, հենց Ֆյոդոր Միխայլիչի՛ շնորհիվ չխաղացող ու երբեւէ չխաղացած ընթերցողներն ու գրագետները թղթախաղի ու խաղամոլության մասին որոշակի գաղափար ունեն, եւ Դոստոեւսկու ու նմանների շնորհիվ է, որ էս վեպիս տարածքում խաղամոլությանս ազատորեն անդրադառնալով՝ առ էս պահն անարգանքի սյանը գամված չեմ, որովհետեւ, Դոստոեւսկու ու նմանների շնորհիվ, չխաղացող ու երբեւէ չխաղացած ընթերցողներն ու գրագետներն արդեն գիտեն, որ արձակի սահմաններում թղթախաղին ու խաղամոլությանն անդրադառնալը միանգամայն թույլատրելի է, մինչդեռ, իմ չար բախտից, Դոստոեւսկին ու նմանները ոտանավոր չեն գրել, այլապես «Poker» պոեմս էլ անպատիժ ու անհետեւանք կանցներ, եւ քանի որ Դոստոեւսկին ու նմաններն ինձանից առաջ թղթախաղի ու Pokerի մասին ոտանավոր ու պոեմ չէին գրել, Նիկոլի թերթում տպված «Poker» պոեմիս առիթով մեր էս գրական բնագավառում ու գավառում մի էնպիսի վայնասուն բարձրացավ, որ հենց էդ օրերին երդվեցի այլեւս ոտանավորի ժանրին չմոտենալ, ու մինչեւ օրս տղամարդու էդ խոսքս ու երդումս չեմ դրժել, ու էդ օրերին էդքան հեշտ ու էդքան հանգիստ խղճով էդ ժանրային երդումս կերա, որովհետեւ արդեն մոտավորապես գլխի էի ընկել, որ եթե իմ էդ Pokerներին արձակով անդրադառնամ, գրական ու գրողական մեր գավառցիները լավ էլ կհանդուրժեն, ու հենց էդպես էլ եղավ, եւ երբ նույն Նիկոլի նույն թերթում «Poker» պատմվածքս տպեցի, էդ կանխազգացումս միանգամայն հաստատվեց, եւ շատերը նույնիսկ գովեցին պոեմիս էդ նույնանուն, թույլ ու արձակ կրկնությունը, եւ ես վերջնականապես հասկացա, որ մեր ընթերցողներն ու գրագետներն արձակի ու արձակագիրների հանդեպ անհամեմատ հանդուրժող են, քան՝ պոետների ու պոեզիայի, եւ հատկապես հայաստանցի՛ պոետների հանդեպ են անհանդուրժող, որովհետեւ երբ Սարոյանը Գրողների միությունում ու Համալսարանում թղթախաղից ու խաղամոլությունից էր խոսում, մեր ընթերցողներն ու գրագետներն աչքներն ու ականջները չորս արած՝ նայում ու լսում էին, եւ երբ լճացման տարիների Երեւանում Շառլի «Pokerն» էր թեւածում, Շառլի հետ համընթաց ու համահավասար երգում ու թռչում էինք, մինչդեռ էդ թվերին նվաստս թղթախաղի պատճառով երկու անգամ բռնվեց ու քաղմաս տարվեց, եւ չնայած էդ թվերին խաղամոլությունն արգելող քրօրի կետը կար ու լավ էլ գործում էր, այդուհանդերձ, էդ երկու անգամն էլ ինձ մի քանի ժամ պահելուց հետո ազատ արձակեցին, որովհետեւ, չնայած էդ թվերին բանաստեղծների ու բանաստեղծությունների ազատության առումով պետությունն անհանդուրժող էր, այդուհանդերձ, աշխատում էին բանաստեղծներին բանտ չնստեցնել, ու էդ իմաստով Չիլոն միակ բացառությունն էր, եւ Չիլոն բացառություն էր ո՛չ էնքան էն պատճառով, որ մյուսներից տաղանդավոր էր, այլ հիմնականում էն պատճառով, որ, ի տարբերություն մյուսների, Չիլոն ոչ միայն տպագրված գիրք չուներ, այլեւ գրպանում Լենինի պատկերով Գրողների միության անդամատոմս էլ չուներ, բայց Չիլոն տպագրված գիրք ու Լենինի նկարով գրողական անդամատոմս չուներ ո՛չ էնքան էն պատճառով, որ մյուսներից տաղանդավոր էր, այլեւ ու հիմնականում էն պատճառով, որ, ի տարբերություն մյուսների, ինքն առավոտից իրիկուն կռիվների ու ղալմաղալների մեջ էր, եւ առավոտից իրիկուն կռիվների ու ղալմաղալների մեջ էր ո՛չ էնքան էն պատճառով՝ որ մյուսներից տաղանդավոր էր, այլեւ ու հիմնականում էն պատճառով, որ ինքը ծնողներ ու կաշկանդող այլ հանգամանքներ չուներ, բայց չափազանց անկաշկանդ ու չափազանց անկանխատեսելի լինելով՝ մյուսներից շատ սիրողներ ուներ, որովհետեւ ծնողներ չուներ ու, փաստորեն, բոլորինն էր, եւ բոլորինը լինելով՝ բոլորից էլ պահանջներ ուներ, եւ երբ իր էդ պահանջները չէին բավարարվում, ինքն էնքան ահավոր էր պոռթկում, որ շրջակայքում բոլորը չքվում էին՝ միլիցիոներներից բացի, եւ շատ դեպքերում միլիցիոներներն էլ էին Չիլոյից վազն անցնում ու չտեսնելու տալիս եւ սովորաբար հետը գլուխ չէին դնում, որովհետեւ, չնայած Չիլոն տպագրած գիրք ու Լենինի նկարով անդամատոմս չուներ, իր բանաստեղծ լինելը նույնիսկ միլիցիոներները գիտեին՝ բացառությամբ էն ջահել ու այլազգի միլիցիոներների, որոնք իրենց պարտադիր ծառայությունը Երեւանում էին անցկացնում, եւ մեր կյանքն ու ջահելության մեր ժամանակը յոթանասունականներին կինո «Նաիրիի» շրջակայքում մսխած բոլորս կարող ենք վկայել, որ էդ թվերին էդ վայրում ոչ թե Չիլոյան Սլավիկն էր հասարակության համար վտանգավոր, այլ՝ հենց էդ այլազգի ու հիմնականում ռուս կուրսանտ միլիցիոներները, որոնց ձեռքերն ու դուբինկեքն անխտիր բոլորի եւ հատկապես պոետների վրա էին բարձրանում, որովհետեւ էդ թվերին պոետները հասարակության մյուս խավերի համեմատ ահագին ազատ էին եւ եթե ազատ էլ չէին, առավոտից իրիկուն ձեւ էին անում թե՝ ազատ են, բայց հիմնականում էդ ձեւերն անում էին էդ այլազգի ու պզուկոտ կուրսանտների աչքից հեռու:
Շարունակությունը՝ հաջորդ շաբաթ