![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/august/27/p8.jpg\")
Տոնավաճառը՝ փողոցից:
![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/august/27/p9.jpg\")
Ջարդված թթենին:
Աստիճաններով դեպի շուկայի վերածված նախկին «Ռոսիա» կինոթատրոնի շինությունը, իսկ մինչ այդ՝ Կոլխոզշուկա իջնելիս շրջվեցի ու ետ նայեցի։ Հսկա տաճարը փառահեղորեն բազմել է բարձունքում։ Այն տպավորիչ էր իր ծավալներով ու ճարտարապետական ձեւերով։ Հիշեցի, տարիներ առաջ, երբ նոր էին փորում եկեղեցու հիմքերը, մի հոդվածում արտահայտեցի այն միտքը, որ ավելի ճիշտ կլիներ այս հսկա կառույցի համար տրամադրված գումարով նոր տեխնոլոգիաներ բերվեին Հայաստան, աշխատատեղեր ստեղծվեր, մարդիկ իրենց եկամուտներից ինքնակամ մասնաբաժին հատկացնեին նոր եկեղեցու համար, որն էլ ավելի ընդունելի կլիներ Աստծո կողմից։ Թե չէ՝ նոր կառուցվող եկեղեցիների մեկենասները կարծում են, թե նման զոհողությունների միջոցով իրենք առանց դատ ու դատաստանի տեղ կունենան դրախտում։
Հայտնվեցի մատղաշ թթենու կողքին։ Ծառի փարթամ տերեւներով ճյուղերը ջարդված էին։ Ուրեմն դեռ կան մարդիկ, որոնք իրենց դժգոհությունը իրենց ճակատագրից կամ իշխանությունից՝ արտահայտում են ծառի ճյուղերը ջարդելով։ Նման մի բողոքի ակնատես էի եղել շուրջ 30 տարի առաջ Նոր Նորքի զանգվածից քաղաքի կենտրոն տանող ճանապարհին։ Բոլոր նորատունկ ծառերը ինչ- որ մեկը ջարդել էր։ Լրագրողներս փորձում էինք հասկանալ չարագործին, սակայն չէինք կարող ներել։ Էներգետիկ ճգնաժամի ու պատերազմի ծանր տարիներին մարդիկ գիշերները հրկիզում էին այգիների, անտառների չոր խոտն ու հրճվում, թե ինչպես են այրվում ծառերը։
Շվարած կանգնել եմ ջարդված ճյուղերով թթենու մոտ։ Այս տեղն ինձ անընդհատ նոր հիշողություններ է նվիրում։ Շուրջ հիսուն տարի առաջ էր։ Նարիմանովի փողոցում մորաքրոջս՝ Անահիտի վարձակալած տանն էի հանգրվանել։ Ընդունելության քննություններին էի պատրաստվում։ Դուրս եկա հանգստանալու։ Կանգնել էի ճիշտ այս թթենու տեղում։ Երկու երիտասարդ տղաներ մոտեցան ինձ։ Մեկը չեչոտ դեմքով, շեկ մազերով, նիհար ու բարձրահասակ էր, մյուսը՝ ավելի կարճ, ամրակազմ։ «Չե՞ս ասի՝ ժամը քանիսն է»,- դիմեց ամրակազմ տղան։ «Ժամը՝ տասի կեսը»,- արցախյան խոսվածքով պատասխանեցի ես։ «Ի՞նչ է, մեզ ինչի՞ տեղ ես դրել, քո՞ռ ենք, ինչ է, չե՞նք տեսնում, որ հուշում ես»։ «Բայց դուք հարցրիք՝ ես պատասխանեցի»,- արդարացա ես։ Երկու հոգի եւս մոտեցան, սկսեցին քաշքշել։ Հետո թողեցին ու արագ հեռացան։ Ես շվարած կանգնել էի։ «Ի՞նչ էր պատահել»,- հարցրին անցորդները։ «Ես էլ չգիտեմ»,- պատասխանեցի ես։ Տուն գնացի։ Ստուգեցի ժամանակը։ Ժամացույցը չկար։ Ես տարիներ շարունակ շեկ բարձրահասակին էի փնտրում։ Երբ Ամրանների գործարանում ուսումնական պրակտիկա էի անցնում, տեսա նրան։ «Կյաժ, հիշո՞ւմ ես ինձ»։ «Չէ, ջիգյար…»։ «Չորս տարի առաջ Կոլխոզշուկայի մոտ ընկերներիդ հետ հանեցիք ժամացույցս»։ «Հա, կարող է, էնքան մարդու եմ հոպ- ստոպ արել, բոլորին հիշել կլինի՞»։ «Բայց ես հիշում եմ քո դեմքը»։ «Արի, ես քեզ մի երեք հարյուր ժամացույց ցույց տամ, որն ուզես՝ քոնն ա»։ Լավ, ասացի ու գնացի ջեբկիրի ետեւից։ Նրա տանն իրոք հարյուրավոր ժամացույցներ կային, որոնք չէր հասցրել իրացնել։ «Մնացել են, ի՞նչ անեմ, տղաներն էլ են բերում, չեմ հասցնում վաճառողներին բաժանեմ։ Ախր դրանք էլ ինձ են խաբում, երկու հարյուրը տանում են, հարյուրի փողն են բերում։ Էս մեկը շվեյցարական է, վերցրու, որ էսքան տարի հիշել ես ինձ՝ հալալ ա, վերցրու, քեզ լինի»։ «Չէ, Կյաժ, չեմ ուզում, իմը մորս նվերն էր…»։ «Լսի, ախպեր, սրանք հալալ վաստակով եմ աշխատել։ Գիտես հե՞շտ ա մարդու ձեռքից ժամացույց հանելը։ Հազար ու մի շուն ու գել կա, աչքերը չորս արած նայում են, որ բռնեն։ Բայց չգիտեն, որ Կյաժին հլա բռնող չի ծնվե»։
Հիսուն տարի հետո նույն տեղում, որտեղ հանել են ժամացույցս, մի նոր կարգի հանցագործություն է կատարվել։ Մեկը, հավանաբար, ժամացույցի պես մի թանկարժեք բան է կորցրել, կամ անգործ է, կամ գաղութից նոր է դուրս եկել, չորս կողմն է նայել, ոչինչ հարմար չի գտել, ուժը այս մատղաշ ծառին է պատել…
Այս մտքերով էի տարված, երբ մի երիտասարդ ամբողջ մարմնով բախվեց ինձ։ Հազիվ կարողացա ոտքի վրա մնալ։ Երիտասարդը ներողություն խնդրեց։ Ես այն օրվանից ձեռքիս ժամացույց չեմ կապում։ Գուցե հեռախոսս հանեց կամ դրամապանակս։ Ջեբկիրներն են նմանս ձեւով ուշադրությունը շեղում ու վարժ շարժումով մի բան թռցնում։ Բայց ես ոչ մի արժեքավոր իր չունեմ մոտս։ Թե գաղտնի գործակալ է, շեղել է ուշադրությունս ու լսող սարք կպցրել պայուսակիս։ Բայց ես որեւէ գաղտնիք չեմ թաքցնում իմ ընթերցողներից, ամենը գրում եմ իմ այս ճամփորդական ռեպորտաժներում կամ գրքերում։ Հավանաբար, նրանք էլ այլեւս չեն սիրում կարդալ ու միայն լսում են…
Չէ, ես այս կետից պետք է շտապ հեռանամ, թե չէ՝ նոր փորձանքների մեջ կհայտնվեմ։ Պիտի քաղաքային իշխանություններին հուշել, որ այս կետում ոչ մի ծառ, սյուն չտնկեն, ուղղակի մարդկանց հուշեն, որ այս կետում չկանգնեն։
Գետնանցումի աստիճաններին մուրացկան երիտասարդը, դեմքը տեղ-տեղ սեւացրած, հայացքը անորոշ արտահայտությամբ առաջ պարզած ձեռքին էր կախել։ Ափի մեջ 10 դրամանոց կար։ Ավելացրի եւս 10-ը։ Դեմքին ոչ մի արտահայտություն։ Ասես այն իրեն չէր վերաբերում։ Ձեւի համար էր մուրացիկի կեցվածքով արձանացել, իսկ մտքերն այլ տեղ էին։ Հենց անկյունում, կրպակի մուտքի մոտ վաճառողը նստած, այցելուի է սպասում։ Մի քանի րոպե սպասեցի։
– Տեսնում եմ՝ գնորդ չունես, չէ՞ս ձանձրանում,- ասացի ես։
– Ուրիշ ի՞նչ անեմ։ Գործ չկա։ Հիմա ո՞վ գործ ունի,- պատասխանեց պարապ վաճառորդը՝ Հրաչը,- քիչ առաջ թռուցիկներ բերեցին։ «Մեկ ազգ» են կոչվում։ Կոշիկի արտադրությունում եմ աշխատել, մասնակցել եմ Լեւոնի բոլոր ժողովներին, հանրահավաքներին, եթե նա կրկին գար իշխանության… 88- ին Թատերական հրապարակում խարույկի շուրջը նստած էինք, Լեւոնը եկավ, մեզ հետ նստեց, զրուցեցինք։
– Կտա՞ք թռուցիկը։
– Ինչո՞ւ չէ, հարեւան տաղավարում կա, հիմա կբերեմ։
Թռուցիկում «Մեկ ազգ» դաշինքը առաջարկում է «Պահանջեք գործատուից աշխատանքային պայմանագիրը, որ ձեզ չշահագործեն,… օգնեք մեզ եւ մեր պետությանը՝ ընդդեմ ստվերային տնտեսության», ապա՝ «Ո՛չ ասեք Լեւոն Տեր- Պետրոսյանի իշխանամոլությանը, մի՛ մոռացեք դառն անցյալը»։
– Չհասցրի, էդ թռուցիկ բաժանողը ձեռքս ընկներ…
Երիտասարդ մուրացկանը հանկարծ թողեց տեղը, արագ ցած իջավ։
– Մի բան աշխատեցի՞ր այսօր,- դիմեցի ես։
– Հերիքում է,- առանց կանգ առնելու նետեց մուրացկանը։ Կողքի տաղավարից մի տուփ ծխախոտ գնեց, անկյունում պպզած արագ- արագ ծխեց, գլանակը նետեց ցած, կանգնեց տեղում, տրորեց ու հայացքը կախելով՝ պարզեց ձեռքը։
– Ի՞նքն է շատ վաստակում, թե՝ դու,- դիմեցի Հրաչին։
– Դժվար է ասել։ Հիմա նրա վաստակն ավելին կլինի։ Բայց նա էլ իր հարկահաններն ունի։ Այն տեղն էլ փող արժե։
– Եթե ձեռնտու չէ, ինչո՞ւ ես մնում։
– Տարվա այս ժամանակը վնասով ենք աշխատում, ստիպված անձնական խնայողություններից բերում, փակում ենք պարտքը, իսկ լավ սեզոնին վատ չի։
– Բայց զբոսաշրջության սեզոն է, իսկ դու էլ հուշանվերներ ես վաճառում։
– Աղքատ զբոսաշրջիկներով լցրել են երկիրը, ասես պլան են կատարում։ Փող չեն բերում, սա է վատը։
Երկար ժամանակ առիթ էի փնտրում հանդիպելու լուսանկարչական խցիկի մարտկոցներ վաճառողին։ Մի տարի առաջ նրանից գնածս մարտկոցները արագ պարպվում են։ Ըստ երեւույթին, գերմանական ֆիրմայի անվան տակ չինական արտադրության մարտկոցներ են վաճառում։ Հեշտությամբ գտա տաղավարը։ Նախկին ինժեներ- տեխնոլոգը այսօր հազիվ երեք հազարի առեւտուր է արել, իսկ ամեն օր տարածքի համար չորսուկես հազար դրամ է մուծում, ամսական քսան հազար դրամ հարկ է մուծում, յոթ հազար՝ հաշվապահական աշխատանքի համար։ Իսկ մի ամբողջ ընտանիք է պահում։
– Ահա այս մարտկոցները կառաջարկեի,- ասաց վաճառողը։
– Ես ֆիրմային խանութից կգնեմ,- ասացի ես,- իսկ դու ինչո՞ւ ես անորակ ապրանք բերում։
– Ես ոչինչ չեմ բերում։ Ես մատակարարներ ունեմ, բերում են՝ վաճառում են։ Ասում են, որ ֆիրմայի արտադրանք է։ Խնդրեմ, կարող եմ առաջարկել «Քամելեոն» ֆիրմայի մարտկոցները։
– Երաշխիք կարո՞ղ ես տալ։
– Չէ, ես երաշխիքի հետ գործ չունեմ։
– Դու միայն վաճառում ես։
– Իհարկե, իմ եւ ինձ նմանների ուսերին մի հսկա համակարգ է հենված։
Կողքի տաղավարի վաճառողին դիմեցի.
– Առեւտուրդ լա՞վ է գնում։
– Չէ, լավ չի,- պատասխանեց Վարդան Գրիգորյանը,- մի տասը րոպե կողքի տաղավարում էիր ու հետեւում էիր անցուդարձին։ Այդ ընթացքում հաճախորդ ունեցե՞լ եմ։
– Ասեմ, որ օդն էլ այստեղ հեղձուցիչ է, առեւտրի կազմակերպիչները չե՞ն կարող օդափոխիչ սարք տեղադրել։
– Ի՞նչ ասեմ, եթե տեղադրեին, լավ կլիներ, թե չէ՝ դիմանալ չի լինում։
– Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ այստեղ ես աշխատում։
– Քսանհինգ տարի է՝ այս գործին եմ։ Համարյա բոլոր շուկաներում աշխատել եմ։
– Սա ավելի լա՞վն է։
– Չէ, էական տարբերություն չկա։ Մի կերպ ենք ընտանիք պահում։ Բայց ինձ երիտասարդության վիճակն է հետաքրքրում։ Տուն առնելու համար 8,5%-ով վարկ են առաջարկում։ Եթե չի աշխատում, նրան ո՞վ վարկ կտա։ Ցանկացած ղեկավարի դուռ փակ է։ Մինչեւ որեւէ մեկը չզանգի՝ չեն բացի։ Երիտասարդները հուսահատված են, հոգեկան խանգարման եզրին են։ Փրկել է պետք։ Դրանով երկիրն էլ կփրկես։ Ինքս մեծ չարչարանքների միջով եմ անցել։ Բոմժ չեմ՝ արդեն լավ է։ Հեռուստատեսությունը ունեւորին ու իշխանավորին է գովում։ Հիշում ես` երկրի ունեցվածքը բաժանեցին կեղծ թղթերի՝ վաուչերների միջոցով, միլիոնները կերան, իսկ ժողովրդի մեծ մասը մնաց աղքատ վիճակում։ Հարեւանս բակում այգի, մարդկանց համար հանգստի պայմաններ ստեղծեց, եկան, քանդեցին, ու տեղում մեկն անարգել ավտոտնակ է կառուցում։
Դիմացի տաղավարի վաճառորդուհուն՝ 17-ամյա Մելինեին մոտեցա։
– Եթե առեւտուրը չի գնում, վարձատրվո՞ւմ ես։
– Օրական 1500 դրամ ռոճիկս է՝ գումարած տոկոսներ առեւտրի համար։
Եթե շուկայական հարաբերությունների հաստատման առաջին տարիներին հայ կանայք մեկնում էին Իրան, այնտեղի շուկաներից էժանագին հագուստեղեն բերում, վերավաճառում երեւանյան նորաբաց շուկաներում (Մալաթիա, «Հրազդան» մարզադաշտ, «Ռոսիա» կինոթատրոն, Հայրապետյան եղբայրներ…), այժմ անցել են թուրքական ու չինական ապրանքին։ Անշուշտ, առեւտրի այս ձեւը շատ է պարզունակ։ Նույն ապրանքը այս շենքում կարելի է հարյուր վաճառասեղաններին տեսնել, ու երեւի այն շուտով չի դիմանա նոր կենտրոնացված խանութների մրցակցությանը։ Սակայն այստեղ հարյուրավոր մարդիկ այս ձեւով, թեկուզ դժվարին ու չնչին եկամուտով, ընտանիքներ են պահում, ու դրանից զրկելը մեղք կլինի։
Բարձրահասակ ու ծանրամարմին 40-ամյա մի տղամարդ՝ քսանհազարանոց դրամների կապը ձեռքին, տաղավարից տաղավար էր մոտենում, օրավարձերը հավաքում։ Դեմքը ծանոթ թվաց։ Հիշեցի։ Նախկինում ոստիկան է եղել։ Լուսանկարչական խցիկի օբյեկտիվն ուղղեցի դեպի բազմատեսակ հագուստեղենով ծանրաբեռնված տաղավարները։
– Մի՛ նկարի,- ասաց նա։
– Ինչո՞ւ։
– Մինչեւ թույլտվություն չբերես՝ թույլ չեմ տա։ Գնա գրասենյակ, Պողոսյան կա, նրան ներկայացիր, ասա՝ Արամ Խաչատրյանն է ուղարկել։
– Իսկ ո՞ւր է լուսանկարելու արգելքի նշանը։
– Փողոցում սյան վրա է ամրացված։ Սեփական տարածք է, սեփականատերն էլ արգելում է նկարահանել։
– Ես լրագրող եմ, ոչ ոք իրավունք չունի արգելել տեղեկություն ստանալու հարցում։
– Մեր սեփական տարածքում մենք արգելում ենք։ Միայն տերը կարող է թույլատրել։
Արամի ասած գրասենյակը փակ էր։ Աստիճանների մոտ երեք հաստաբազուկ տղաներ էին կանգնել։ Հավանաբար, նրանք շուկայի տիրոջն են հսկում, հավանաբար, ինձ նման այցելուներից։
– Կարո՞ղ եմ շուկայի ղեկավարներին տեսնել,- դիմեցի ես։
– Այսօր հանգիստ է, վաղը չէ մյուս օրը եկեք, խոսեք, երեւի թույլ տան լուսանկարես։
