ՄԵՐ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԵՐԵՔ ՏԱՐՐԵՐՆ ԵՆ՝ ԼԵԶՈՒՆ, ՀԱՎԱՏՔԸ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ

– Որպես Մխիթարյան միաբանության երեց անդամ, մեր հասարակությունը քիչ թե շատ ծանոթ է Ձեր գործունեությանը Սփյուռքի Մխիթարյան միաբանության կարեւոր բոլոր առաքելություններում՝ Վենետիկ, Փարիզ, Հալեպ, Բուենոս Այրես, Միացյալ Նահանգներ եւ այլն: Այժմ կրկին Փարիզում եք: Ինչպե՞ս կամփոփեիք Ձեր կյանքը:
– Շուրջ կէս դարու գործունէութիւն մը, ականատես յետ պատերազմեան Սփիւռքի բոլոր ելեւէջներուն, տեղափոխութիւններուն, հակամարտութիւններու, գաղթականութիւններուն, կազմակերպութիւններուն, յոյսերուն եւ յուսալքումներուն. կը մտածեմ, որ 32-րդ գիրքիս նիւթը կազմէ այս ժամանակաշրջանը, որ կրնայ սկսիլ Նիկոլ Աղբալեանի ժողովրդկան թաղումէն՝ Լիբանանի մէջ (15 Օգ. 1947) հասնելու համար Փարիզ՝ ուր 175 ամեայ վարժարանի առընթեր սկսած է գործել Մշակութային կեդրոն մը, որ միտում ունի դառնալու Արեւմտեան Եւրոպայի մեծագոյնը:
– Ինչպես հայտնի է, Սամվել-Մուրադյան վարժարանը երկու տասնամյակ է, որ դադարել է գիշերօթիկ եւ ամենօրյա վարժարան լինելուց:
– «Ամէն չարիքի տակ բարիք մը պահուած է» կ’ըսէ ժողովրդական առածը: Լիբանանի, Իրանի, Իրաքի եւ Պոլսոյ հայութեան տնտեսական դժուարին վիճակը Փարիզ հասցուց բազմաթիւ ընտանիքների, որոնք ի վիճակի չէին տարեկան թօշակը վճարելու: Վարժարանի մեծագոյն ծախսը կը յատկացուէր ֆրանսական պետական յայտագրի դասատուներուն եւ մայրենի լեզուն (հայերէնը) ունէր միայն շաբաթական չորս պահ, մինչ ֆրանսական պետական վարժարաններու մէջ ուսումը ձրի էր, Միաբանութեան վարչութիւնը յարմար դատեց յորդորել ծնողները, որ իրենց զաւակները արձանագրեն պետական վարժարան, բայց չորեքշաբթի եւ շաբաթ ազատ օրերը յաճախեն Սամուէլ-Մուրատեան հաստատութիւնը՝ շուրջ 16 ժամ միմիայն պարապելով մայրենի լեզու, պատմութիւն, գրականութիւն, մշակոյթ, պար, երգ, թատրոն, եւ արդիւնքը եղաւ շատ դրական եւ այսօր 110 աշակերտ ունինք մանկապարտէզէն մինչեւ պաքալօրեա, որոնք ամէն տարի մեծ յաջողութեամբ կը ներկայացնեն հայոց լեզուն պետական քննութեան:
 – Մի քանի խոսք նորաստեղծ մշակութային կենտրոնի մասին:
– Սամուէլ-Մուրատեան վարժարանը Ֆրանսայի հայկական հնագոյն հաստատութիւնն է (1834)՝ հիմնուած Լուի-Ֆիլիփ թագաւորին հրովարտակով որպէս Մխիթարեան ակադեմիայի «մասնաճիւղ» Նափօլէոն Պոնափարթէն ճանչցուած 1810 թուին կայսերական հրամանով: Հիմնարկութեան գլխաւոր դերակատարները եղած են Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահայրը եւ Հ. Գաբրիէլ Այվազովսկին (նկարիչին եղբայրը): Ներկայիս, օգտագործելով Մխիթարեան ակադեմիայի «մասնաճիւղ» ըլլալու հանգամանքը, արդէն երեք տարի է մշակութային ճոխ գործունէութիւն մը սկսած եմ՝ կազմակերպելով հայագիտական դասախօսութիւններ, համագումարներ, ցուցահանդէսներ որակաւոր փրոֆէսորներու մասնակցութեամբ (Ժերար Տէրէյեան, Մահէ, Արմէն Մութաֆեան, Յ. Գէորգեան եւն… եւ Մխիթարեան հայրեր եւ Ֆրանսայի հայագէտներ) տարուէ տարի ընդարձակելով գործադաշտը, ներգրաւելով նաեւ ֆրանսացի մտաւորականներ:
– Ճի՞շտ է, որ կալվածքի հարեւանությամբ գտնվում է մադամ Պոմպադուրի պատմական պալատը:
– Սեննայի ափին 13.000 ք.մ. տարածութիւն ունենալը ամէնուն չէ տրուած: Բացի իշխանուհիին բնակարանէն, որ դասուած է պետական յուշարձաններու կարգին, կան չորս շինութիւններ (դասարաններու եռայարկ, ցուցասրահ եւ սենեակներ-թատերական շէնք, խոհանոցային եւ լուացարանային բաժին), այդ իսկ պատճառով վարժարանը դուռը բացած է 6 ոչ-կուսակցական միութիւններու (Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաւուտութիւն, Ծնողաց Միութիւն, Նախկին Սաներու Միութիւն, Շէն Բարեգործական Միութիւն, Հայկական Դիտարան Գիտարուեստական մասնագէտներու, Երկիր եւ Մշակոյթ) եւ յաճախ իր տարածութիւնը կը տրամադրէ դպրոցական դաշտահանդէսներու:
– Ինչպիսի՞ն է հայախոսության մակարդակը Ֆրանսիայում:
– Ոմանք շատ յոռետես են եւ յուսալքուած, ես աւելի իրատես եմ. 40 տարի առաջ պարագան գրեթէ նոյնն էր: Այն ատեն ներկայ ծնողները զաւակնին վարժարան կ’արձանագրէին հայերէն լեզուն փոխանցելու: Հիմա այդ զաւակներն են, որ յաճախ կատարած են խառն ամուսնութիւններ, իրենց զաւակները կ’արձանագրեն միեւնոյն մտահոգութեամբ: Սերունդը փոխուած է, տնտեսական եւ ուսման մակարդակը բարձրացած, բայց հայերէնի մտահոգութիւնը մնացած է նոյնը. Ֆրանսա ծնած սերունդը աւելի քաղաքականացած է, ցեղասպանութեան հարցը եւ Հայ Դատով աւելի հետաքրքրուած են, Հայաստանի անկախացումէն ի վեր այցելութիւնները եւ շփումները բազմացած են, կը մնայ ստեղծել սփիւռքեան կառոյց մը, որ տակաւին սաղմային վիճակի մէջ է եւ ժամանակավրէպ դարձած «պատմական կուսակցութիւններու» գործունէութիւնը յարմարցնել ներկայ պայմաններու:
– Դուք ամեն տարի այցելում եք Հայաստան, Ձեր տպավորությունները:
– Տպաւորութիւններս գիրքերով յայտնած եմ (Երեւանեան քրոնիկներ, Հայաստանեան պատկերներ եւն…), շատ չեն տարբերիր ձեր տպաւորութիւններէն. ես ճանչցած եմ 1960-ական թուականներու սովետական Երեւանը, ուր մեծ ընտանիքի նման կ’ապրէին, կը ճանչնային զիրար եւ քաղաքի բոլոր անկիւնները: Մենք աշխարհագրական դիրքով կը պատկանինք Միջերկրականեան մշակոյթին՝ Բարձր Հայքէն մինչեւ Կիլիկիա: Հայաստան կովկասեան հողամաս չէ եւ առնչութիւն չունի կովկասեան ցեղերու հետ, բայց եւ սխալ է Այսր-Կովկաս բացատրութիւնը. Կովկասը կը սկսի Վրաստանէն եւ Ադրբէջանէն, այդ իսկ պատճառով շատ կը տարբերինք անոնցմէ, սակայն միտում մը կայ կովկասացնելու Հայաստանը. բան մը, որ պատմականօրէն թիւրիմացութիւն է: Ներկայիս «արեւելեան Անատոլու» կոչումը քաղաքական նպատակներու համար ստեղծուած է. աշխարհի բոլոր շուրջ քարտէսներու վրայ ան կոչուած է «Հայկական բարձրավանդակ»:
– Ըստ Ձեզ, ինչո՞ւմ է կայանում հայի ինքնությունը:
– Ինքնուրոյն այբուբեն ունեցող ազգերը սակաւաթիւ են: Մեր այբուբենը ծնած է մեր ձեռքով, դրդապատճառը եղած է մեր քրիստոնեայ հաւատքը, որուն հետեւանքն է նաեւ մեր հարուստ մշակոյթը՝ գրականէն սկսած, մինչեւ պատմականն ու ճարտարապետականը: Ես այս երեք հիմնական տարրերուն մէջ կը տեսնիմ մեր ինքնութեան գաղտնիքը. ա. մայրենի լեզու. բ. քրիստոնեայ հաւատք եւ գ. մշակոյթը՝ ծնունդ առաջին երկուքին: Այս է պատճառը, որ շատ մտահոգուած եմ հայերէն լեզուի աղճատումը տեսնելով Հայաստանի մէջ. չափազանց վտանգաւոր ճամբայ մը բռնած ենք ներկայիս՝ մեռած լեզուն չի կենդանանար՝ գրաւեալ տարածքները միշտ կարելի է ազատագրել:
Հ. Գ. Վարդապետն իր պատասխանները գերադասեց ձեւակերպել գրավոր՝ իրեն հոգեհարազատ ուղղագրությամբ: