![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/July/9/p10.jpg\")
Շշերի պարկերով կինը։
![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/July/9/p11.jpg\")
Փայտահատ Գառնիկ Գրիգորյանը։
![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/July/9/p12.jpg\")
Մուրացկան կինը։
![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/July/9/p13.jpg\")
Հովհարով մուրացկանը։
Քանդակագործ Երվանդ Քոչարը Հայոց սպարապետին առանց թրի չի էլ պատկերացրել։ Հավանաբար, նրան ծանոթ է եղել պատմաբան Նիկողայոս Ադոնցի հայտնի խոսքը երկու ազդեցիկ նախարարական տոհմերի մասին. «Երբ երկրին վտանգ էր սպառնում, Մամիկոնյան իշխանն իսկույն ձեռքը տանում է դեպի սուրը, իսկ Բագրատունի իշխանը ձեռքը դնում է ճակատին ու խորհում»։ Դարեր է տեւել այդ երկու տոհմերի միջեւ մրցակցությունը, որը վերաճել է անզիջում թշնամանքի, որի արդյունքում Մամիկոնյան տոհմն իսպառ վերացել է։ Վարդան Մամիկոնյանը բյուզանդամետ էր, հավատում էր, որ Կոնստանդնուպոլսի օգնությամբ կհաջողվի վերականգնել Հայոց պետականությունը, իսկ Վասակ Սյունին ողջ հույսը կապել էր Պարսից արքաների հետ։ Պատմահայր Խորենացին Բագրատունիների պատվերով Մամիկոնյաններին չինացի է համարել, իսկ Բագրատունիների ծագումը կապել է Հրեաց թագավորների ու Հիսուս Քրիստոսի հետ։ Բագրատունի իշխանները ավելի հակված էին դեպի Արաբական Խալիֆաթը, որի համաձայնությամբ էլ հիմնեցին Անիի թագավորությունը։ Սակայն եւ հայտնի է, որ Բյուզանդիայի կայսրերը չներեցին դա հայերին, որպես թագավորություն չճանաչեցին ու վերջնականապես կործանեցին այն, սակայն եւ դարձան իրենց նման անհեռատես քաղաքականության զոհը։ Արեւելքից եկող նոր՝ թուրքական պատուհասը անարգել անցավ թուլացած Հայաստանը, ավերեց Բյուզանդիան ու նրա փլատակների վրա հիմնեց աշխարհակործան Օսմանյան կայսրությունը։ Այսօրվա եվրոպացիները, մոռացած Հայաստանի ու Բյուզանդիայի դասերը, չեն զգում, թե հանձինս իրենց ներսում արմատակալած թուրքերի, ինչ ահավոր վտանգ է սպառնում իրենց, ու հայերիս թուրքասիրություն, հանդուրժողականություն են քարոզում։
Ահա այս մտքերով էի տարված, երբ երեք աղջիկներ մոտեցան ինձ։
– Չէի՞ք ասի՝ սա ո՞ւմ արձանն է,- հարցրեց նրանցից ավագն ու գեղեցկատեսը։
– Սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանն է,- պատասխանեցի ես։
– Տեսա՞ք, որ ճիշտ էի ասում,- իր ընկերուհիներին ասաց ավագը։
– Իսկ դուք որտեղի՞ց եք,- դիմեցի ես։
– Ախալքալաքից,- պատասխանեց ավագը,- ես բժշկականի ուսանող եմ՝ Գայանե Մոսոյան, իսկ ընկերուհիներս՝ Նունե Հակոբյանն ու Արմինե Խաչատրյանը, Ախալքալաքի դպրոցի 12- րդ դասարանի աշակերտուհիներ են։
– Իսկ ի՞նչ է, դպրոցում հայոց պատմություն չե՞ք անցնում։
– Ռուսական դպրոցում ենք սովորում, բայց հայերեն գրել- կարդալ էլ ենք սովորում։
– Ուրեմն Դեմիրճյանի «Վարդանանք» պատմավեպին չեք հասել։
– Չէ, նման գրքեր չենք կարող կարդալ։
– Լավ,- դիմեցի ուսանողուհուն՝ Գայանեին,- բայց դուք երեք տարի Երեւանում եք ուսանում, ձեր համալսարանում գրականության, պատմության դասեր չե՞ն դասավանդում։
– Մեզ մոտ միայն մասնագիտական դասերին են ուշադրություն դարձնում։ Լավ է, որ իրենք հիմա հայերեն անցնում են, իսկ իմ սովորելու ժամանակ հայերեն դասեր չկային, ու երբ ես Երեւան եկա՝ հայերեն տառերը չգիտեի,- ասաց ապագա բժշկուհին։
Երբ ես Երեւանի բժշկական համալսարանի ղեկավարությանն առաջարկել էի գրադարանի համար ձեռք բերել «Շուշի» հիմնադրամի հրատարակած «Արցախյան գոյամարտի համահավաք» մատենաշարի հատորներից, որը խիստ կարեւոր է նաեւ բժիշկների համար, կտրուկ մերժել էին, ասելով, որ իրենց միայն մասնագիտական գրականությունն է հետաքրքրում։ Նման պատասխան էին տվել նաեւ Հայ- սլավոնական համալսարանում, Գեղագիտության ակադեմիայում, Թատերական ինստիտուտում։ Փառք Աստծո, որ Երեւանի պետական համալսարանում, Ագրարային, Տնտեսագիտական, Ճարտարապետական եւ Ճարտարագիտական համալսարաններում այդպես չեն մտածում։
– Աղջիկներ, կուզե՞ք լուսանկարեմ հուշարձանի հետ, թերթում լույս կտեսնի, ավելի լավ կիմանաք, թե ով է Վարդան Մամիկոնյանը։
– Չէ, չէ, ի՞նչ եք ասում, հայրս նկարս տեսնի թերթում՝ ինձ կսպանի։
– Տարօրինակ հայր է,- ասացի ես։
– Չէ, լավ հայր է…
Ջավախեցի աղջիկների հեռանալուց հետո ուշադրություն դարձրի ինձնից ոչ հեռու բազալտե ցածր պատնեշին տեղավորված 40-ամյա երկու հոգու վրա։ Նրանց առջեւ օղու շիշն էր, ուտելիքը։ Զրուցում էին, ինչ- որ պատմություններ հիշում, խոսքն ընդհատում բաժակների զրնգոցներով, ինչ- որ բան քրթմնջում, որն այնքան էլ կարեւոր չէր, արագ ըմպում ու շարունակում էին զրույցը։ Նրանցից կորամեջքը երբեմն ընկերոջ խոսքն ընդմիջում էր բացականչելով։ Աստիճանաբար, օղու ազդեցության շնորհիվ այն ոռնոցի էր նմանվում։ Խոսում էին իրենց բաժակակից ընկերոջ մասին, որը թմրանյութ վաճառելիս բռնվել է ու յոթ տարվա դատապարտվել։
– լՏ ՎՏպ! – գոչեց կորամեջք հարբեցողը, ճանաչեց հրապարակով անցնող հաստամարմին տղամարդուն,- էս ո՞ւր, չես էլ ուզում մեզ հետ մի կտոր հաց կտրես։
Հաստամարմինը մոտեցավ, վերցրեց իրեն մեկնած լավաշն ու միսը։ Նա տարբեր կոշիկներ էր հագել։ Հավանաբար, ձախ կոշիկը հարել էր ոտքը, վերք առաջացրել, ուստի եւ ձախ ոտքին ամառային բաց կոշիկ էր հագել։
– Բա ծեզ հրիքյում ա՞, վար ինձ ըք տամ օտիմ։
– Տո բա ի՞նչ ա անում, դու էն ասա՝ Վարդանը տանն ա՞։
– Չէ, ամմա ուրան աղջիգյն ա տանը։
Վեր կացան։ Մյուս ընկերը ձեռքին կիթառ էր բռնել։
Մի մեծահասակ կին մեջքով հենված հուշարձանի պատվանդանին, փող էր մուրում։ Քիչ անց նա ժպտաց երկնագույն հովհարով երիտասարդ կնոջն ու իր տեղը նրան զիջեց։ Հերթափոխություն էր։ Հովհարով կինը պատվանդանի երկայնքով ետ ու առաջ էր քայլում ու փող մուրում։
Երբեմնի Նարիմանովի ու Կրիվ ոյ փողոցների ետնախորշերից հետք անգամ չի մնացել։ Այս փողոցների միջավայրում աճած տղաները կարեւոր դիրք էին գրավում քաղաքի գողական կամ «գվարդիական» աստիճանակարգության մեջ։ Շուրջ քառասունհինգ տարի առաջ հենց այստեղ չորս հոգի ինձ հարցրին ժամը, արագ ոլորեցին ձեռքերս ու հանեցին ժամացույցը։ Դա իրական Երեւանին իմ առաջին ծանոթությունն էր։ Մայրս ինձ դժվարությամբ համոզեց, որ մնամ Երեւանում ու շարունակեմ ուսումս։
Մի փոքրամարմին կին ձեռքին շշերով լցված չորս պարկ էր բռնել։
Այգում անտառահատի կացնի հարվածների ձայն լսեցի։ Հաղթանդամ կազմվածքով մի մարդ մեքենայից փայտ էր հանում ու կացնի հարվածներով կտրում, ապա կապկպում ու շարում մայթի եզրին։ Հեռվից մի քանի կադր լուսանկարեցի, ապա մոտեցա։
– Էս ինչ լավ գործի ես, վարպետ,- դիմեցի ես։
– Հա, բայց շոգին գործ անել չի լինում,- դեմքից ծորացող քրտինքը սրբելով՝ ասաց նա,- պիտի մանրացնեմ, որ խորոված անելիս չդժգոհեն ինձնից։
– Ես էլ ճամփորդում եմ ու գրում ինձ հանդիպած մարդկանց մասին։
– Դա էլ է կարեւոր,- ասաց զրուցակիցս՝ Գառնիկ Գրիգորյանը,- 15 տարի մսավաճառ եմ աշխատել «Հայրենիք» կինոյի մոտի մթերայինում։ Հիմա փայտ եմ կտրատում ու վաճառում։ Ինքս բնիկ քաղսեցի եմ, «քոռ ախտեցի» են ասում մեզ։ Բանվորի արձանի մոտ եմ ապրում։ Թե ում էր խանգարում թուջե արձանը, չհասկացա։ Հանեցին ու տարան։
– Ուզեցին ասել, որ էլ բանվոր դասակարգ չկա։
– Արձանը դրան էլ չէր խանգարում։ Մեր թաղը «Յոնջալըղ» էր կոչվում։ Ամայի տարածք էր, յոնջա էր աճում։ Հայրս պատերազմից եկավ ու հենց «Յոնջալըղում» էլ տուն կառուցեց։
Գառնիկին չարչարեց փայտի կոճղը։
– Պիտի մանր կտրտեմ, որ գնորդը այրելիս…
– Թոռներ ունե՞ս։
– Երեք տղա ունեմ, բայց թոռ չունեմ։ Մեծիս որդին մահացավ…
Կանաչ գույնի ավտոմեքենա արգելակեց։ Ներսից վարորդը կանչեց Գառնիկին, խոսեց հետն ու հեռացավ։
– Շեֆս է,- ասաց փայտահատը,- այս փայտը, վաճառակետը նրանն է։ Քո մասին էր հարցնում, ասում է՝ ում մասին ուզում է, թող գրի, բայց քո մասին թող չգրի, չթողնես, որ լուսանկարի։ Ասում եմ՝ ի՞նչ կա, թող նկարի, թե՝ չէ, դու չգիտես…
– Ի՞նչ ես ստանում։
– Առավոտյան իննից մինչեւ վեցը այս գործի համար՝ 1500 դրամ։ Ի՞նչ անեմ, թոշակ դեռ չեմ ստանում, տուն պահել է պետք։
Մեկը սկսեց տնտղել փայտի կապոցները, ապա անցավ պարկերին, որոնց մեջ փայտածուխ էր լցրած։ Գառնիկը մոտեցավ, գնորդը դժգոհեց ու հեռացավ։
– Ասում է՝ ինչո՞ւ է ածուխը մանր, ասում եմ. ի՞նչ իմանամ, եղբայր, Իջեւանում են պատրաստում, ինչ տալիս են՝ այն էլ վաճառում եմ։ Երբեմն տաքսու վարորդներին խնդրում եմ, որ նայեն փայտը, ու գնում եմ պուլպուլակից ջուր բերում։
– Գնա ջրի,- ասացի ես,- ես կնայեմ։
Երբ փայտահատը գնաց, մի կին մոտեցավ, կակազելով ինչ- որ բան ասաց եւ ցույց տվեց փայտի կապոցները։ Պատասխանեցի, որ ջրի է գնացել։ Այդ պահին տեսա նշանավոր դերասան Ռաֆիկ Քոթանջյանին։
– Ռաֆիկ, Ռաֆայել,- կանչեցի ես։
Ետ շրջվեց։
– Հանգստանո՞ւմ ես,- հարցրեց դերասանը՝ իր հանրահայտ լայն ժպիտը պարգեւելով ինձ։
– Չէ, ի՞նչ հանգիստ, փայտ եմ ծախում։
– Ճի՞շտ, Բակուր, հետաքրքիր է։
– Եթե ժամանակ ունես, Ռաֆիկ, արի զրուցենք։
– Չէ, շտապում եմ…, չխանգարեմ գործիդ։- Ցույց տվեց մայթի եզրին շարված փայտի կապոցները։
– Բայց մեր մոսկովյան արկածները արդեն անեկդոտների են վերածվել, եւ ուրիշներն են ինձ պատմում։
– Այդ ի՞նչ արկածներ են,- սառը ջրով լցված շիշն ինձ մեկնելով հարցրեց Գառնիկը։
– Տարիներ առաջ Մոսկվայի մի պանդոկում սուրճ էինք խմում։ Մեկը ուշադրությամբ ունկնդրում էր մեզ ու հարմար պահի սպասում, որ ինչ- որ բան հարցնի։ Վերջապես, տվեցինք այդ հնարավորությունը։ «Ո՞վ եք դուք, ի՞նչ լեզվով եք խոսում»։ Մենք հանգիստ իրար նայեցինք, ապա դանդաղ թեքվեցի դեպի հարցասերն ու պատասխանեցի. «Մենք նեգրեր ենք»։ Այն ժամանակ սեւամորթները նոր էին հայտնվել Մոսկվայում։ Գառնիկ, իսկ դու հետաքրքիր պատմություններ չունե՞ս պատմելու։
– Չէ, սովորական կյանք է, ապրում եմ էսպես։
