ՄԷԿ ԱՆԳԱՄ ԵՒՍ ՕՏԱՐԱԼԵԶՈՒ ԴՊՐՈՑՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Հայաստանում օտարալեզու դպրոցների բացման հարցը բուռն դիմադրութեան է հանդիպել հասարակութեան լայն խաւերի կողմից, եւ առաջին հայացքից ընդդիմադիրների փաստարկները անհերքելի են թւում: Այստեղ պիտի փորձենք ցոյց տալ, որ դա այդպէս չէ, եւ թէ ինչպէս է պէտք օբյեկտիւօրէն (առարկայականօրէն) մօտենալ հարցին:
Սակայն սկզբում բերենք մեր առարկութիւնը բազմաթիւ եւ բազմապիսի փաստարկներից միայն մէկի մասին: Քաղաքական գիտութիւնների դոկտոր Արմէն Այվազեանը իր «Լեզուաքաղաքական յեղաշրջման նախաձեռնութիւնը սպառնում է ՀՀ ազգային անվտանգութեանը» յօդուածում գրում է, որ օտարալեզու դպրոցների մասին ծրագրի իրականացման դէպքում «հազարաւոր տաղանդաւոր երեխաներ երբեք հայերէնով չեն ստեղծագործելու»: Այստեղ հարց է առաջ գալիս. իսկ ի՞նչ ասել ոչ թէ հազարաւոր, այլ հարիւրհազարաւոր արտագաղթած երեխաների մասին, որոնք իրօ՛ք երբեք չեն ստեղծագործելու հայերէնով. եթէ մենք հանդուրժում ենք դա (ի հարկէ այն պատճառով, որ ոչինչ անել չենք կարող), ապա յաւելեալ մի քանի հազարը նկատելիօրէն չվատացնելով վիճակը՝ կարող են զգալի օգուտ տալ այլ ասպարէզներում: Այս օրինակը բերելու բուն նպատակն էր ցոյց տալ, որ անվերջ կարելի է վիճել հիմնաւոր թուացող թէ՛ փաստարկների եւ թէ՛ հակափաստարկների շուրջը՝ առանց ոչ մի արդիւնքի հասնելու: Այսպէս թէ այնպէս, իշխանութիւնը հասնելու է իր նպատակին, իսկ ընդդիմութեան «օգուտը» կը մնայ «մի բան արած լինելը»:
Այս գրութեան նպատակն է ասել մի բան եւ առաջարկել մի բան, ինչը իրօ՛ք մի արդիւնքի կը հասցնի:
Նախ եւ առաջ ասենք, որ բոլորովին անընդունելի է այն, որ տասնեակ քննադատական յօդուածներից եւ ոչ մէկի մէջ չկայ հետեւեալ տիպի մի նախադասութիւն. «Չնայած ռուսերէն լեզուի եւ դրա հետ մուտք գործած ռուսական մշակոյթի թողած անհերքելի դրական ազդեցութեանը մեր ժողովրդի մշակութային զարգացման վրայ…», ինչը, իհարկէ, կ՛ուղեկցուէր բազմաթիւ բացասական յարակից երեւոյթների թուարկմամբ: Այդպիսի արտայայտութեան բացակայութիւնը ընդդիմախօսութիւնը դարձնում է միանգամայն ոչ-օբյեկտիւ, ինչքան էլ հիմնաւոր լինեն մնացած փաստարկները: Հարկ ենք համարում աւելացնել հետեւեալը: Խորհրդային ժամանակներում իշխանութիւնը օրն ի բուն քարոզում էր, կարելի է ասել՝ մեր աչքն էր կոխում ռուսերէնի ու ռուսական մշակոյթի բերած օգուտները, եւ այն ժամանակ իրեն յարգող հայ մտաւորականը եթէ չէր էլ կարող դէմ արտայայտուել այդ քարոզչութեանը, ապա գոնէ չէր միանում դրան: Որովհետեւ այն ժամանակ կեանքի բոլոր ասպարէզներում ռուսականացումը այնքան ուժեղ էր, որ դրա բացասական հետեւանքները իրօ՛ք գերազանցում էին բերած օգուտին: Եւ ահա երբ հասաւ անկախացման երանելի ժամանակը, մենք ազգովին իմաստութիւնը չունեցանք կտրուկ կերպով փոխելու մեր վերաբերմունքը «ռուսականացման» նկատմամբ: Չհասկացանք, որ դա այլեւս ազգային վտանգ չի կարող հանդիսանալ, ուստի մի կողմ թողնելով յիշաչարութիւնը, ինչը երբեք չպէտք է տեղ գտնի ազգային հարցերում, մոռանայինք անցեալի վիրաւորանքները եւ ճիշտ պետական քաղաքականութիւն մշակէինք այդ հարցում: Կարճ ասած՝ ռուսական դպրոցների զանգուածային փակումը մեծ սխալ էր, յար եւ նման անկախացումից անմիջապէս յետոյ ատոմակայանի ու կաուչուկի գործարանի փակելուն:
Իշխանութեան ներկայ քայլերը օտարալեզու դպրոցների հարցում ակնյայտօրէն միտում ունեն ուղղել այդ սխալը:
Մեր շարադրանքը պիտի շարունակենք այսպէս: Ընդդիմութիւնը կարող էր ճիշտ լինել, եթէ վերոյիշեալ՝ «չնայած»-ով սկսուող արտայայտութիւնը շարունակէր մօտաւորապէս այսպէս. «Շնորհակալութիւն յայտնելով ռուսերէնի եւ ռուսական մշակոյթի բերած բարիքների համար, այսօր մենք կարող ենք ասել, որ այլեւս դրանց կարիքը չունենք, այնպէս, ինչպէս, օրինակ, հնդիկները ասել են անգլիացիներին»:
Եւ այն ժամանակ իր հսկայական կարեւորութեամբ բարձրանում է հետեւեալ հարցը. իրօ՞ք մենք այդ կարիքը չունենք (նաեւ յարակից հարցը՝ իրօ՞ք նման բան ասել են հնդիկները անգլիացիներին):
Մենք պէտք է ունենանք մեր ազգի համար կենսական այս հարցի ճիշտ՝ զգացականութիւնից զուրկ պատասխանը:
Մեր անձնական կարծիքն այս հարցի մասին բացասական է. ո՛չ, մենք դեռեւս դրա կարիքը ունենք. անկախացմանը յաջորդած շուրջ երկու տասնամեակի ընթացքում մեր լեզուն միայն յետքայլ է կատարել: Այսպիսով, մօտեցանք հիմնական մտքին. պէտք է ուղղել սխալը, վերաբացել ռուսական դպրոցները (բացել նաեւ այլ օտարալեզու դպրոցներ), բայց, իհարկէ, ոչ խորհրդային ժամանակների անհամեմատական մեծ քանակով, բայց ոչ էլ դիւանագիտօրէն յայտարարուած շատ ցածր՝ երկու տոկոսի չափով. այլ շուրջ տասը տոկոս կազմող օպտիմալ սահմաններում: Օտարալեզու դպրոցները արգելել պէտք չէ, այլ ամէն ինչ անել, որպէսզի հայկական դպրոցները ստորադաս կարգավիճակի մէջ չընկնեն:
Այստեղ տեսնում ենք ընդդիմութեան միահամուռ առարկութիւնը. դա՝ ստորադաս վիճակի մէջ չընկնելը, անհնարին կը լինի, ուստի միակ ելքը օտարալեզու դպրոցները արգելելն է:
Դարձեալ յայտնուեցինք փակուղու առջեւ: Ուստի դադարեցնենք անօգուտ բանավէճը եւ անցնենք ամենակարեւորին. ի՞նչ անել, ինչպիսի՞ գործունեայ քայլերի դիմել բարձրացնելու համար մեր հայ ազգի մշակոյթը ընդհանրապէս եւ լեզուի մշակոյթը (կուլտուրան) մասնաւորապէս:
Մեր համոզմամբ, այդ նպատակի համար ռուսերէնի ծառայութիւնից հրաժարուելը վաղաժամ է. շատ աւելի լաւ է առողջ մրցակցութիւն սկսել՝ ապացուցելու համար, որ մեր հարուստ մայրենիով կարելի է աւելի բարձր լեզուական կուլտուրա ունենալ, քան ռուսերէնով: Բայց ասելը քիչ է. պէտք է ազգովին փարուել այդ նուիրական գործին եւ հնարաւորին չափ կարճ ժամանակում «հասնել եւ անցնել» ռուսներին. վերջ ի վերջոյ, ինչքա՞ն կարելի է անսահման հպարտանալ մեր Մեծասքանչով, բայց ազգովին շարունակել խօսել ամենացածր մակարդակի լեզուով:
Այս հիմնախնդիրը հնարաւոր չէ լուծել սովորական միջոցներով. արմատական եւ լայնածաւալ միջոցներ է պէտք իրականացնել, որոնք իրենց ընդգրկելիութեամբ նման լինեն Խորհրդային Միութեան առաջին տարիներին հռչակուած լիկբեզ-ին՝ անգրագիտութեան վերացման գործընթացին (անմիջապէս աւելացնենք. սակայն զերծ մնալով դրա սխալներից, որոնք հետեւանք էին այն բանի, որ լիկբեզ-ը՝ ինչպէս խորհրդային ժամանակուայ շատ բաներ, աւելի շատ քարոզչական նպատակ էր հետապնդում):
Այս հարցի մասին կարելի է, ինչպէս ասում են, հատորներ գրել, սակայն մենք այստեղ միայն մի քանի տողով ընդհանուր պատկերացում պիտի տանք մեր առաջարկների էութեան մասին:
Մեր խօսակցական կուլտուրան իրօ՞ք ցածր է ռուսականից, եւ եթէ՝ այո, ապա ինչքանո՞վ: Պատկերացնենք մի քանի ժամ թաքնուած տեսախցիկով ձայնագրել ենք բակի-փողոցի-շուկայի խօսակցութիւն՝ Երեւանում ու Մոսկուայում: Լեզուական կուլտուրայի տարբերութիւնները արտայայտող բազմաթիւ չափանիշներից առանձնացնենք միայն մի քանիսը՝ ընթերցողին կոնկրետ պատկերացում տալու համար. եթէ ռուսերէն խօսակցութեան մէջ ամէն մի տասը «բայց» բառի կողքին կը գտնենք մի երկու-երեք «սակայն», ապա հայերէնում վերջինիս հազիւ թէ հանդիպենք: Կամ, ռուսերէնում որեւէ գործ յաջողութեամբ կատարելու մասին նախադասութիւնների կողքին կարող ենք լսել նաեւ գործը «ոչ առանց յաջողութեան» կատարելու մասին, մի բան, որ դարձեալ անհաւանական է լսել հայերէնում: Ահա այսպիսի ոճական տարբերութիւնների ամբողջութիւնը ստեղծում է լեզուական կուլտուրա կոչեցեալը:
Մեր առաջարկն է ստեղծել մի նոր առարկայ, որը կարելի է անուանել գեղախօսութիւն, ստեղծել դրա դասագրքերը, ծրագրերը եւ սկսել դասաւանդել տարրականից մինչեւ աւագ դպրոցներում: Այդ առարկայի մասին մի փոքր գաղափար տալու համար օգտագործենք վերը բերուած օրինակները: Գեղախօսութեան դասագիրքը կը պարունակի հետեւեալ տիպի վարժութիւններ. բերւում են մի տասնեակի չափ նախադասութիւններ՝ «բայց» բառը պարունակող, եւ առաջարկւում է. բերուած նախադասութիւնների մէջ ըստ հարկի «բայց»-ը փոխարինել «սակայն»-ով՝ նաեւ հիմնաւորելով փոփոխումը: Նման ձեւով, կը բերուեն նախադասութիւններ, որտեղ ասւում է ինչ-որ գործ յաջողութեամբ կատարելու մասին, եւ առաջարկւում է ըստ հարկի «յաջողութեամբ»-ը փոխարինել «ոչ առանց յաջողութեան»-ով, հիմնաւորել փոփոխելը, ինչպէս նաեւ մնացած տեղերում չփոխելը:
Բերելով այս օրինակները, ընթերցողի երեւակայութեանն ենք թողնում պատկերացնելը, թէ գեղախօսութեան պատշաճ դասագիրքը խօսակցական ինչպիսի բազմատեսակ ոլորտներ կ՛ընդգրկի: Յուշենք միայն, որ այն կը պարունակի այնպիսի բաժիններ, ինչպիսին են ուղղախօսութիւնը եւ ոճաբանութիւնը:
Առաջ է գալիս հետեւեալ հիմնահարցը. եթէ գեղախօսութիւնը պատշաճ ձեւով դասաւանդուի, ապա հնարաւոր կը լինի՞ համեմատաբար կարճ ժամանակամիջոցում հասնել խօսակցական կուլտուրայի նկատելի բարձրացման: Պատասխանը ստանալու համար անհրաժեշտ է հարցը բազմակողմանիօրէն քննարկել: Նշենք միայն մի քանի կարեւորագոյն գործօններ. հայրենասիրութիւն («պէտք է առաջ անցնենք ուրիշներից»), հոգեբանական պատնէշի յաղթահարում (այսօր մեր բակերում ամօթ է մաքուր հայերէնով խօսելը. ընդհակառակը, պատանին այնքան աւելի յարգանքի ու պատուի է արժանանում, ինչքան աւելի «գողական» է խօսում), նիւթական շահագրգռուածութիւն (անհամար թուով մրցոյթներ, խաղ-մրցոյթներ, հեռատեսիլային շոու-մրցոյթներ պէտք է կազմակերպել. մրցանակների ֆինանսաւորումը կարելի է մեծապէս ակնկալել Սփիւռքից. եթէ սփիւռքահայերը միլիոններ են յատկացնում, ասենք, հայրենի ճանապարհաշինութեանը, ապա մի՞թէ պիտի զլանան հազարներ յատկացնելու հայրենի լեզուաշինութեանը):
Ուզում ենք վերջացնել հետեւեալ հռետորական հարցով. մի՞թէ այս գրութիւնը պիտի արժանանայ տասնեակ նմանների ճակատագրին՝ պարզապէս անտեսուի: Մի՞թէ մեր լեզուն պիտի շարունակի իր ողորմելի գոյութիւնը, եւ պայքարը պիտի գնայ միայն օտարալեզու դպրոցները բացելու-չբացելու հարցի շուրջը:
Շատ ենք ուզում հաւատալ, որ այդպէս չի լինի, որ գործը առաջ կը գնայ, մասնագէտները կը ստեղծեն լիարժէք դասագրքեր, որոնց մօտ մեր գրածները դիլետանտական թոթովանքներ կը դիտուեն: Մենք միայն երջանիկ կը լինենք այդ դէպքում:
Մենք դժբախտ կ՛զգանք միայն այն դէպքում, եթէ ոչինչ արուի բացի անպտուղ բանավէճերից: Մի՞թէ հինգ, տասը կամ քսան տարի եւս է պէտք սպասել մինչեւ մի էական բան սկսելը մեր լեզուի բարելաւման համար: