Ի՞ՆՉ ԱՆԵԼ ԱՌԱՆՑ ՎԵՐԱԴԱՌՆԱԼՈՒ ԴԱՍԱԿԱՆ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԵԱՆԸ

«Մեսրոպեան ուխտ» լեզուապահպանական միութեան հիմնադիր անդամներից Նշան Որբերեանի՝ «Առաւօտում» հրատարակած «Ինչո՞ւ պէտք է վերադառնալ դասական ուղղագրութեանը» յօդուածաշարին արձագանքել է Յարութիւն Խաչատրեանը՝ «Փաստարկներ՝ այլ ոլորտից» վերնագրուած յօդուածով: Ստորեւ՝ մեր նկատառումները այդ արձագանքի մասին:
Յ. Խաչատրեանը պատճառաբանում է «այլ ոլորտից« փաստարկներ բերելը նրանով, որ անօգուտ է համարում ուղղագրութեան հիմնահարցի վերաբերեալ բանավէճերը: Իսկ մեր կարծիքով՝ իրական պատճառն այն է, որ նա հիմնաւոր փաստարկներ չունի Ն. Որբերեանի դէմ, քանի որ Լեւոն Խաչերեանի կոթողային աշխատութիւններից յետոյ այդ յօդուածաշարը դասական ուղղագրութեան վերականգնման հիմնախնդրին նուիրուած՝ գոնէ մեզ յայտնի գրութիւններից ամենահանգամանալիցն է:
Սակայն անդրադառնանք Յ. Խաչատրեանի «այլ ոլորտի» փաստարկներին: Դրանցից էականը ձեւակերպուած է որպէս «յարգենք պետութիւնը» սկզբունք, եւ համեմատութեան համար բերուած է ամերիկեան անգլերէնի եւ բրիտանական անգլերէնի spelling-ների «խաղաղ համագոյակցութիւնը»: Այս վերջինիս մասին խիստ առարկութիւններ ունենք, սակայն հիմնական նիւթից չշեղուելու համար դրան կ՛անդրադառնանք առանձին (տես կից յաւելուածը՝ վերնագրուած «Spelling-ի մասին»), իսկ հիմնական ասելիքը հետեւեալն է:
Մենք լիովին համաձայն ենք այդ «յարգելու» սկզբունքին, միայն թէ խօսքը մէկս միւսի ուղղագրութիւնը յարգելու մասին է. քանի որ այստեղ պետութիւնը յարգել-չյարգելու հարց չկայ: Բայց ամենակարեւորն այն է, որ մէկը միւսի ուղղագրութիւնը յարգելը եւ ասելը «դուք գրէք ձեր ուղղագրութեամբ, մենք էլ կը գրենք մեր ուղղագրութեամբ»՝ պէտք չէ նշանակի «հանգիստ ապրենք ամէն մէկս իր համար», այլ՝ «խաղաղ պայմաններ ստեղծենք արդիւնաւէտ համագործակցութեան համար», որը, բացի մեր լեզուի ընդհանուր բարելաւումից, շատ աւելի կարեւոր նպատակ ունի՝ արեւմտահայերէնը փրկելը որպէս արեւմտահայութեան ազգապահպանման հիմնական գործօն, երբ թեկուզ եւ տարբեր ուղղագրութիւնների առկայութեամբ քերականական այլ ընդհանրութիւնների կանոնարկումը կը նպաստի մեր երկու գրական լեզուների մերձեցմանը:
Ասուածը շարադրուած է ստորեւ «Նոր մօտեցում» վերնագրի տակ: Այդ գրութիւնը իր յարակից նիւթերով ներկայացուելու է յուլիսի 3-5-ը՝ Ծաղկաձորում կայանալիք խորհրդաժողովին: Յոյս ունենանք, որ այն բեկումային կը լինի մեր լեզուական քաղաքականութեան մէջ:
Նոր մօտեցում
«Մեսրոպեան ուխտը» ստեղծման (2007թ.) առաջին իսկ օրից իր առաջնահերթ խնդիրը համարեց դասական ուղղագրութեան վերականգնելը Հայաստանում, որով հայերէնի բազմաթիւ լեզուապահպանական հարցերը բնականոն ճանապարհով կը ստանային իրենց լուծումը՝ առաջին հերթին ի շահս արեւմտահայութեան ազգապահպանման:
Սակայն շուտով պարզ դարձաւ (կարելի էր եւ աւելի շուտ տեսնել), որ հայրենի լեզուաբանների եւ իշխանաւորների մեծամասնութիւնը հակամէտ չեն ուղղագրական փոփոխութեան, եւ աւելի ու աւելի թեժացող հակամարտութիւնը դոյզն-ինչ չնպաստելով հարցի լուծմանը՝ ահաւոր վնաս հասցրեց մնացած հրատապ լեզուապահպանական հարցերով զբաղուելու գործընթացին: Արդիւնքն այն եղաւ, որ Հայաստանի անկախացումից յետոյ անցած շուրջ երկու տասնամեակում շատ քիչ բան է արուած այն ծով աշխատանքից, որ պէտք է անյապաղ արուած լինէր:
Ահա այս իրաւիճակում սկսեց կազմաւորուել «Մեսրոպեան ուխտի» նոր մօտեցումը, որի հիմքում կարելի է պատկերացնել «Չկայ չարիք առանց բարիքի» ասացուածքը:
Այո՛, դասական ուղղագրութեան չվերականգնման մէջ այսօր մենք կարող ենք նաեւ բարիք նկատել: Անմիջապէս բացատրենք այս՝ ըստ ամենայնի արտառոց միտքը, նշելով նաեւ մի համանմանութիւն: Ինչպէս որ Հայաստանի չնախապատրաստուած անկախացումը համընդհանուր հիասթափութիւն առաջացրեց՝ անմիջապէս յաջորդող տնտեսական փլուզման պատճառով, այնպէս էլ դասական ուղղագրութեան չնախապատրաստուած վերականգնումը առաջ կը բերէր մի խիստ անցանկալի հետեւանք, որը կարելի է անուանել դասական ուղղագրութեան երկփեղկում արեւմտահայ ու արեւելահայ տարբերակների, կամ նոյնիսկ եռափեղկման, եթէ նկատի ունենանք նաեւ այժմ գոյութիւն ունեցող պարսկահայերէն դասական ուղղագրութիւնը: Վերջինս բացատրելու համար բերենք միայն մի նախադասութիւն. Աստւած մեզ տւել է մեծ թւով ձւեր: Իմաստ մի փնտրէք այդ նախադասութեան մէջ, այլ միայն նկատէք նաեւ, որ եթէ բոլոր ւ-երը փոխարինենք վ-երով, կը ստանանք ճիշտ ու ճիշտ հայաստանեան ուղղագրութիւն:
Իսկ ի՞նչ կը նշանակէ դասական ուղղագրութեան վերականգնմանը նախապատրաստուելը: «Մեսրոպեան ուխտը» չէր դադարում իր զարմանքը (եւ զայրոյթը) արտայայտել այն բանի համար, որ անկախացմանը յաջորդող երկու տասնամեակում չստեղծուեցին համահայկական լեզուական կառոյցներ, որոնք փոխարինէին հայաստանեան եղած կառոյցները եւ նրանց նմանութեամբ անուանուէին «Լեզուի Համահայկական Բարձրագոյն Խորհուրդ» կամ «Համահայկական Եզրաբանական Կոմիտէ»: Սակայն աստիճանաբար հասկանալի դարձաւ դրա՝ պարզից էլ պարզ պատճառը (չնայած՝ կարծես թէ մինչեւ օրս էլ ոչ բոլորն են դա յստակօրէն հասկանում). ինչպէ՞ս կարելի է մէկ սեղանի շուրջը հաւաքել արեւելահայ (հայաստանեան) ու արեւմտահայ լեզուի մասնագէտներին, եթէ մեծ մասամբ նրանք անընդհատ վէճի մէջ են, որը երբեմն անցնում է պատշաճութեան սահմանները, երբ լեզուաբանութեան դոկտոր-պրոֆեսորին «անգրագէտ»են յորջորջում:
Ի՞նչ է պէտք անել եւ ինչի՞ց սկսել:
Նախ եւ առաջ պէտք է կտրուկ բարելաւել գոյութիւն ունեցող մթնոլորտը: Դա շատ դժուար կամ նոյնիսկ անհնարին է թւում, բայց դա այդպէս չէ: Հարկ է նշել, որ ողջախոհութիւնը իսպառ չի լքել մեզ: Օրինակ, ՀՀ նախագահը պատուոգրով է պարգեւատրում դոկտ. Հիլդա Գալֆայեան-Փանոսեանին, ով հայրենի լեզուաբանների հետ վիճողների «առաջամարտիկներից» է: Ուրեմն, բարի կամքի դրսեւորման դէպքում կարելի է մոռանալ անցեալի վիրաւորանքներն ու դառնութիւնները եւ անցնել բեղմնաւոր համագործակցութեան՝ առանց նախապայմանների…:
«Մեսրոպեան ուխտը» մշակել է մի համապարփակ ծրագրի նախագիծ, որը քննարկելուց, ուղղելուց եւ լրացնելուց յետոյ կարող է համատեղ գործունէութեան հիմք դառնալ:
Եւ այն ժամանակ պարզ կը դառնայ, թէ ինչքան աւելորդ ժամանակ ենք վատնել անպտուղ դիմակայութեան վրայ՝ փոխանակ արգասաբեր համագործակցութեան:
Յաւելուած Spelling-ի մասին
Նախ եւ առաջ անհրաժեշտ է պարզաբանում մտցնել spelling բառեզրի վերաբերեալ: «Փաստարկներ՝ այլ ոլորտից» յօդուածում Յ. Խաչատրեանը այն նոյնացնում է «ուղղագրութիւն» բառեզրի հետ, որը տուեալ դէպքում անընդունելի է, քանի որ համեմատում է մեր ուղղագրութիւնների հետ՝ դասական եւ հայաստանեան:
Հարկ ենք համարում լրիւ պարզութիւն մտցնել այս հարցում, նկատի ունենալով նաեւ, որ Հայաստանում անգլերէնը սկսել է լայն տարածում ստանալ, ուստի պէտք է ճշգրիտ իմանալ spelling-ի իմաստը, մինչ մասնագէտները դրա հայերէն բառեզրը կ՛առաջարկեն:
Հ. Ասմանգուլյանի եւ Մ. Հովհաննիսյանի «Անգլերեն-հայերեն բառարանում» կարդում ենք.
spelling – 1) ուղղագրութիւն. 2) տառ առ տառ գրելը:
Այստեղ ճիշտ կը լինի աւելացնել.
3) հեգելը՝ տառ առ տառ արտասանելը այբուբենական անուններով:
Պարզ է, որ ամերիկեան եւ բրիտանական անգլերէնի spelling-ային մի քանի տասնեակ տարբերութիւնները, ինչպէս՝ colour-color, analyse-analyze, բոլորովին նույնը չեն, ինչ դասական եւ հայաստանեան ուղղագրութիւնների համակարգային տարբերութիւնները:
Ահա՛ այստեղ պիտի աւելացնենք. արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մէջ եղած spelling-ային տարբերութիւնները, կամ գոնէ դրանց մի մասը, կարելի է փոխադարձ համաձայնութեամբ վերացնել առանց «բանավէճը վէճի եւ վիրաւորանքների հասցնելու» (Յ. Խաչատրեանի արտայայտութիւնն է)՝ միաժամանակ «յարգելով մէկս միւսի ուղղագրութիւնը»:
Հետեւեալ օրինակները լրիւ պարզաբանում են ասուածը:
Արեւելահայերէնում գրում է փափագ, իսկ արեւմտահայերէնում՝ փափաք: Արեւելահայերը սիրայօժար կը համաձայնեն գրել փափաք (սխալների մի աղբիւր կը պակասի…): Իսկ արեւմտահայերն էլ արձագանգ գրելու փոխարէն արեւելահայերի պէս կարող են գրել արձագանք (յանուն փոխզիջման):
Իսկ ահա արեւելահայերէնի քարտեզ-ի եւ արեւմտահայերէնի քարտէս-ի միջեւ, բացի spelling-ային զ-ս տարբերութիւնից, կայ նաեւ հայաստանեան եւ դասական ուղղագրութիւններով պայմանաւորուած ե-է տարբերութիւնը: Ուրեմն, եթէ պահպանենք «մէկս միւսի ուղղագրութիւնը յարգելու» սկզբունքը, զ-ս spelling-ային տարբերութեան մասին համաձայնութեան գալու դէպքում տեղի կ՛ունենայ հետեւեալը:
Եթէ համաձայնեն զ գրել, հայաստանեան ուղղագրութեամբ կը պահպանուի քարտեզ գրութիւնը, իսկ դասական ուղղագրութեամբ կը գրեն քարտէզ: Իսկ եթէ համաձայնութեան գան ս գրելու, ապա կը պահպանուի դասական ուղղագրութեան քարտէս գրութիւնը, իսկ հայաստանեան ուղղագրութեամբ կը գրեն քարտես:
Այստեղ յարկ ենք համարում աւելացնել հետեւեալը: Ընթերցողը պէտք է հասկանայ, որ spelling-ային սակաւաթիւ տարբերութիւնները (բերուած օրինակների նման պարզագոյն դէպքերը մի քանի տասնեակ են կազմում. կան նաեւ աւելի էական տարբերութիւններով մի քանի բառեր) բոլորովին էլ ամենակարեւորները չեն. մենք այստեղ բերեցինք դրանք պարզապէս սկզբունքը բացատրելու համար, եւ որովհետեւ Յ. Խաչատրեանի յօդուածում բերուած էին որպէս օրինակ: Ասել է թէ՝ եթէ բարեացակամ մթնոլորտ հաստատուի արդիւնաւէտ համագործակցութեան համար, ապա շատ աւելի կարեւոր լեզուական հարցեր կան լուծելու: