Ըստ ԵՊՀ-ի Հայ արվեստի պատմության ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ամբիոնի վարիչ Լեւոն Չուգասզյանի, ժամանակն է հրաժարվել էպիկական մտածողությունից եւ պայքարել սեփական իրավունքների համար:
![\"\"](\"https://www.aravot.am/2010/aravot_arm/May/8/p13.jpg\")
Օրերս «Կենաց տուն» մշակութային կազմակերպությունը «Սարդարապատ» նախաձեռնության խմբի հետ համատեղ հանդիպում էր կազմակերպել արվեստագիտության դոկտոր, ԵՊՀ-ի Հայ արվեստի պատմության ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ամբիոնի վարիչ Լեւոն Չուգասզյանի հետ: Քննարկումը ոչ միայն նախատեսված թեմայի՝ հայ վաճառականի կերպարի, այլեւ այսօրվա իրականությունում արվեստին ու հասարակությանը վերաբերող խնդիրների շուրջ էր: Լ. Չուգասզյանն ասում է, որ միջնադարյան շրջանի հայ վաճառականը իր ու ընտանիքի համար գումար հավաքելուց բացի, եկեղեցիներ է կառուցել, պատվիրել արվեստի տարբեր ստեղծագործություններ, նաեւ փրկագնել այն ձեռագրերը, որոնք ժամանակին պատկանել են թագավորական ընտանիքներին: Նման մի քանի ձեռագիր այսօր կա, օրինակ, Բրիտանական թանգարանում: Հայ վաճառականների կողմից էին Եվրոպայում հրատարակվում փորագրություններով զարդարված հայկական տպագիր գրքերը: «Եթե չլիներ հայ վաճառականների ստեղծած տպագիր գրականությունը, եթե հայ մարդիկ չտարածեին այդ ամենը հայության շրջանում, բավականին ծանր կլիներ վիճակը»,- նշում է Լ. Չուգասզյանը: Հետաքրքիր է եղել նաեւ խոջաների կենցաղը: Պետերբուրգի Էրմիտաժում, ինչպես նաեւ մասնավոր հավաքածուներում, մինչ այսօր պահվում են չինական ապակեղենի նմուշներ, որոնց վրա հայերեն արձանագրություններ են՝ խոջա Սաֆարի, խոջա Նազարի անուններով, նրանք պատվիրել են այդ ապակեղենը իրենց գործածության համար: Լ. Չուգասզյանը պատմում է, որ հայ վաճառականները նաեւ իրենց կարողանում էին պաշտպանել, դրա համար նրանց հագուստի մի մասն էր կազմում զենքը, որը երբեմն դեկորատիվ բնույթ էր ունենում: Ըստ Լ. Չուգասզյանի՝ արվեստի արտադրանքի տեսանկյունից մեր երկիրը գերտերություն է եղել եւ արվեստագետների թվով մրցել է Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի եւ շատ այլ երկրների հետ: Շուրջ 40 տարի արվեստի բնագավառում աշխատած գիտնականը նշում է. «Մեր արվեստի գանձերը պահպանված են աշխարհի տարբեր երկրների պահոցներում, թանգարաններում, գրադարաններում եւ չնչին քանակությունն է, որ շրջանառության մեջ է դրված գունավոր վերատպություններով կամ ճշգրիտ տվյալներով: Կան արվեստագետներ, որ մահացել են 19-րդ դարում, բայց նրանց ստեղծագործություններից դեռեւս չկան հատորներ, ալբոմներ… Մենք չենք կարողանում մարսել եւ վայելել մեր արվեստը: Վերջին 20 տարում հայ արվեստագետներն այնպես ցրիվ եկան աշխարհով մեկ, որ դժվար է իմանալ ով՝ որտեղ է իր վախճանը գտնում, անհետանում են նկարիչների նկարներն ու մարդկանց անուններն են մոռացվում, որոնք 90 թվականին ողջ էին»: Որպես օրինակ նշելով թագավորական պատվերներ կատարող արվեստագետներին՝ Թորոս Ռոսլինին, Սարգիս Պիծակին եւ այլոց, մշակութաբանը նշում է, որ նաեւ հայ վաճառականների օգնությամբ միջնադարում հայ արվեստի մարդիկ վատ չեն ապրել, որովհետեւ յուրաքանչյուր ստեղծագործողի մեջքին կանգնած է եղել հովանավորը կամ պատվիրատուն:
Գալով մեր օրեր, հյուրն անդրադարձավ հայ-թուրքական սահմանի բացմանը եւ դրա ազդեցությանը մեր մշակույթի վրա: «Հայերը ինտելեկտով «կծալեն» թուրքերին, բայց նրանք մեզ կնայեն իբրեւ թշվառների, որովհետեւ թուրքը միլիոնանոց մի քանի շքեղ տներ ունի: Մեծ դրամ ծախսողը շփացած է լինում, եթե մտավորականն է այդ մեծ դրամը ծախսում, նա իրեն ավելի ազատ է զգում եւ վերեւից է նայում կողքինին: Եթե ուզում եք մեր մտավորականությունը նսեմանա, իրար դիմաց դրեք: Քանի դեռ թուրքը նստած է հայկական հարստության վրա, պետք է մտածել այդ հարստության պահանջատիրության մասին: Թուրքերն իրենք են ասում՝ Հայաստանի հայերը քիչ փող են տեսել, նրանք փող պիտի ուզեն, հող չեն ուզելու, իսկ դրսի հայերը շատ փող են տեսել, շատ հող կուզեն: Հայ մտավորականը վարժված չէ այդ դարավոր թուրքական ցինիզմին: Հայ վաճառականները նաեւ մտավորականներ էին եւ ծանոթ էին այդ ցինիզմին, դրա համար միշտ պայքարում էին հայկական ինքնության համար»:
Ինչ վերաբերում է այսօրվա վաճառականներին եւ մեզանում տիրող բարքերին, արվեստաբանը գտնում է, որ ոչ միայն վաճառականներին, այլեւ ժողովրդին պետք է դաստիարակել: Նա գտնում է, որ մեծ ջանքեր պետք է թափել, որպեսզի երիտասարդներին փոխանցեն իրենց իմացածը. «Պատուհանի բազրիքի վրա երբեմն տեսնում եմ՝ ոչ թե նստում են, այլ «պպզում», ինչպես փողոցում: Չգիտեմ ինչպես պետք է փոխել այս վիճակը, մի քանի հոգին չեն կարող ամբողջ ծովը խմել, կան բաներ, որի համար ժողովուրդը միասնաբար պետք է պայքարի: Այնինչ մենք սպասում ենք, որ Սասունցի Դավիթը պետք է գա, եւ բոլոր հարցերը լուծի, էպիկական մտածողությունից հրաժարվել է պետք, որովհետեւ դա երբեք չի լինի: Պետք է պայքարենք մեր իրավունքների համար, եթե շենքի տակ բացում են գիշերային ակումբ, շենքի փրկության կոմիտե պետք է ստեղծել: Մատենադարանի հեղինակային իրավունքներն էին ուզում վաճառել ամերիկացիներին, մենք կես տարի պայքարեցինք դրա համար»: Արվեստագետը ողջունում է մտավորականության համախմբվածությունը «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը չքանդելու համար: Լեւոն Չուգասզյանը նաեւ դասական ուղղագրության ջատագով է. «Ինչո՞ւ ես պետք է Ստալինի կամ Բերիայի հրամաններին ենթարկվեմ, եթե նրանք վաղուց սատկել են: Ուզում եմ, որ ժողովուրդս խորթություն չունենա ոչ գրաբարով, ոչ արեւմտահայերենով գրված մշակույթի հանդեպ: Իմանա, որ Թումանյանն էլ, Իսահակյանն էլ, Չարենցն էլ, Տերյանն էլ, Րաֆֆին էլ հին ուղղագրությամբ են շարադրել իրենց գրածը: Հատվածային մտածողությամբ մենք ծանր փորձությունների առաջ ենք կանգնելու: Հին հայերենը մեր մշակույթն է»: Ինչ վերաբերում է Հայաստանում օտարալեզու դպրոցների բացմանը, արվեստաբանը դա հերթական հիմար քայլ է բնորոշում. «Ռուսական կամ անգլիական դպրոցում՝ քառորդ, իսկ հայկականում՝ կես հայ է պատրաստվում»:
