Հիշողության սփռոցին/Դրեցի մորս հոգու հացը,/Որպեսզի վերստին ճաշակեմ/Աղը արցունքներիս… (Մերուժան)
Ազատ աշխարհը միջազգային դատավարությամբ կոմունիզմը դասեց այնպիսի համակարգերի շարքում, ինչպիսիք են ֆաշիզմն ու նացիզմը: Դժբախտաբար, Հայաստանում այդ գաղափարախոսական դիակի պաշտամունքը ծպտված, երբեմն էլ՝ անթաքույց, դեռ շարունակվում է: Դա է պատճառը, որ հավուր պատշաճի գնահատվում են ոչ թե այդ համակարգի դեմ, բառի բուն իմաստով, հերոսական պայքարի ելած անձինք, ովքեր տարիքի եւ սովետական համակենտրոնացման ճամբարներում ու բանտերում կորցրած առողջության բերմամբ աստիճանաբար թողնում են երկրային կյանքը, այլ կուռքի պատվանդանի են բարձրացվում համակարգի տեղական լակեյները՝ խեղելով անգամ այն սերնդի գիտակցությունը, որը բախտավորությունն է ունեցել ծնվելու ԽՍՀՄ փլուզումից հետո: Չարիքի կայսրությունը դեռ շարունակվում է իր գավառներից մեկում՝ բազմալլուկ Հայաստանում: Աստված ողորմեա:
Այս հակաքաղաքակրթությունը մենք տեսնում ենք այժմյան կյանքի բոլոր ոլորտներում՝ քաղաքականությունից մինչեւ գրականություն: Սովետական պարտիականների ու պահեստապետների մեր ներկա երկրում ապրում է մի մարդ, ով նորմալ երկրում իր վաստակով միլիոն անգամ ավելին կգնահատվեր, քան աշխատավոր ժողովրդի արածն իրենց վերագրող ու այդ վերագրմամբ իրենց անիծյալ անցյալն այլ դիրքերից ներակայացնել ջանացողները: Այդ մարդը սովետական քաղբանտարկյալ ու հրաշալի պոետ Մերուժանն է՝ Մերուժան Հովհաննիսյանը, ում հետ ժամանակակից լինելու պատիվը բաժին է հասել ներկա սերնդին. մի սերունդ, որի մեծ մասը, հավանաբար, չի էլ լսել նրա անունը, քանի որ նախ՝ այլոց վաստակի մեջ մտնելու մեղքը թանձրացած է Երրորդ հանրապետության փիլիսոփայության մեջ, ապա՝ բանաստեղծ Մերուժանի փոքրածավալ գրքույկները տպագրվեցին միայն մեծ հրեշի՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո եւ այնքան փոքրիկ տպաքանակներով, որ բոլորը միասին բազմապատիկ ավելի քիչ են, քան ՀԿԿ հերթական համագումարի անիմաստ ճառերի որեւէ ժողովածու:
Մերուժանի ամեն մի գրքույկի լույսընծայումից հետո որոշել եմ, որ պետք է ճչալ անարդարության ճակատին, սակայն, երբ փորձել եմ այդ անել, խանգարել է նրա յուրաքանչյուր տողի հանդեպ զուտ գեղագիտական հիացումը, որը հրահանգել է բացառապես գրականագիտական վերլուծություն կատարել (նրա գրքերի իմ օրինակների լուսանցքներում նշագրումներից ազատ տարածք չկա): 2008-ին, երբ ինքս էլ կոմունիստների մուտանտների պատճառով ընդհատակում էի, լույս տեսան իր կյանքի 16 տարին խորհրդային զնդաններում անցկացրած այդ Մարդու երկու փոքրիկ ժողովածուները՝ «Կիրակի» եւ «Երեկո» վերնագրերով: Նորից նույն զգացողությունն ունեցա ու պահանջը զգացի, բայց դարձյալ պապանձվեցի: Ի՜նչ դիպուկ էր նշել հեղինակը՝ «Ո՞վ է մեր լույսի կարոտը պահում»: Հավանաբար նույնն էր զգացել Մերուժանի տեսակակից մեկ այլ պոետ՝ Չարենցը՝ իր «հրկեզ կարոտների բութ հեգնումից»…
Եվ ահա, օրերս լուս տեսավ հերթական ժողովածուն՝ «Մորմոքները», ուր ամփոփված են միայն բանտային տարիների բանաստեղծական չքնաղ պատառիկներ: Ու հիմա դարձյալ, զուտ մարդկային էգոիզմից ելնելով՝ ի՛նձ կպահեմ նրա բանաստեղծական ժողովածուներից հորդացող հիացումի ու վայելման հաճույքը. այդ հիացմանը կարող են միանալ բոլոր նրանք, ովքեր կփորձեն թերթել այն: «Մենք չենք ուզում այս գիրքը բացատրություններով սպառել, մենք չենք ուզում այս հազարաթել գործվածքի բազմազանությունը տարրալուծել: Մենք ուզում ենք նրան շնորհակալաբար վայելել, արդար կերպով տիրանալ նրան»,- մի առիթով գրում է Հերման Հեսսեն: Նա, հավանաբար, արժանվույնս կգնահատվի այն ժամանակ, երբ եգիպտական (իմա՝ սովետական) ստրկության մեջ ծնված վերջին պարտիականը կհեռանա. Մերուժանի գրականությունը Ավետյա՛ց երկրի գանձարանին է վայել: Իսկ ներկա սերունդը հենց այժմ արժե, որ որպես կողմնորոշիչ այդ գանձարանից օգտվի:
Հիացման արժանի պոետներ, փառք Աստծո, մենք էլի ունեցել ենք, սակայն կա մի բան, որ բացառապես Մերուժանը կարող է անել: Խոսքը նրա բանտային բանաստեղծությունների եւ, հատկապես, հուշագրության մասին է: Դժբախտաբար, գրական այդ ժանրը մեզանում արժեքավոր դրսեւորումներ ունեցավ միայն ողբերգական իրադարձությունների պատճառով: Ցեղասպանության հետեւանքով կորսված հայրենիքի ողբ ու նկարագրություն դարձան Չարենցի «Երկիր Նաիրի», Մահարու «Մանկություն», «Այրվող Այգեստաններ», Թոթովենցի «Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա» գործերը: Կոմունիստական մարդակերության հետեւանքով բեկված ճակատագրերի ողբ ու նկարագրություն դարձան Մահարու «Ծաղկած փշալարերն» ու մի քանի պատմվածքները: Բայց կոմունիստական սպանդը մի քանի փուլ է ունեցել՝ 1920-ականներ, երբ ոչնչացվեց ազգի մտավոր ու ոգեղեն ծաղիկը, ապա 1930-40-ականներ, երբ ոչնչացվեց հայ ժողովրդի մարող կենսահյութով նորից ընձյուղված չարենցների ու բակունցների հերթական փունջը: Այնուհետեւ 1960-80-ականներ, երբ բանտեր ու աքսորավայրեր քշվեց հայության հաջորդ սերնդի պասիոնար հատվածը, որոնցից ամենաառաջիններից էր Մերուժան Հովհաննիսյանը՝ Յոթ հայրենասերներից մեկը: Ում շատ է տրված, նրանից շատ է պահանջվելու. այդ շարքում առանձնանում է շռայլորեն օժտված Մերուժանը, ով բառի աշխարհը թափանցելու եւ իրականությունը ընդգրկուն կերպով հասկանալու զարմանալի կարողություն ունի, ինչն էլ նրան դարձնում է մեր ճշմարիտ գրականության ու պատմության պարտապանը: Իր պարտքն ավելիով ազգին վճարած Մերուժանն այսօր պարտավորություն ունի խորհրդային բանտերի հայկական էպոպեան գալիք սերունդներին ներկայացնելու: Այլապես՝ բորենիների ժամանակը սկսել է կարոտախտի արմատներ ձգել անգամ դողդոջ պետականության շրջանում ծնվածների հոգիներում եւ ուղեղներում, որ հասարակությանը հոտ դարձնելու եւ մանկուրտ հայրերի դժոխքն ուղղորդելու առարկայական լիցքեր ունի: Այդ քչախոս ու անպարտ մարդը դեռ ամբողջությամբ չի մարել պարտամուրհակում արձանագրվածը: Էլ ո՞վ, եթե ոչ նա է պարտավոր ամենայն մանրամասնությամբ սերունդների դատարանի առջեւ՝ միայն իրեն հատուկ խորաթափանցությամբ ու ազնվականությամբ վկայելու ազգային սերուցքի մաքառման էությունը. այդ շնորհով Աստված իրե՛ն է «կնքել ու կարգել պոետ»: Մի՞թե նրանք ու նրանց զավակներն են վկայելու, ովքեր այդ ընթացքում «պատահականության» զոհեր էին դարձնում Պարույր Սեւակին, Մինաս Ավետիսյանին, Մուշեղ Գալշոյանին…, թե՞ նրանք, ովքեր Ազատ Արշակյան ու Աշոտ Նավասարդյան էին դատում, Փարաջանով արգելում, բայց «Նվագախմբի տղաներ» վիժում, իսկ այսօր կրկին իրենց ուժերի ներածի չափով նոր սերնդին զրկում իրական հերոսներից ու դրանց փոխարեն ամբողջ աշխարհում քաղաքական դիակներ դարձածներին մեր խեղճ երկրում հոգեդարձի բերում:
Հայազգի ամերիկյան գրող Լեւոն-Զավեն Սյուրմելյանն իր կորսված մանկության ու հայրենիքի մասին գրում է. «Կարեւորն անմիջական դրվագը կամ զգայությունն էր, պարբերությունը, նախադասությունը, որ ես պետք է ձեւի բերեի, այդ ամենն այնպես ճշմարտանման հնչեին, որ եթե ոչ մի հետք չմնար Արեւմտյան Հայաստանից, իմ գիրքը հնարավորություն տար պատմաբաններին ու ազգագրագետներին՝ վերակառուցելու այդ անհետացած կյանքը: Ես գրում էի ազգերի թանգարանի համար, … վկայություն էի տալիս համաշխարհային մի ատյանում, բոլոր բարի կամքի տեր մարդկանց առաջ»: Այդ վկայությունն է ակնկալվում Մերուժան Հովհաննիսյանից, ով «Վլադիմիրի բանտից» փոքրիկ հուշագրական էսսեով արդեն իսկ ապացուցել է, որ հենց ինքը կարող է պերճ ու հոգեցունց մատուցմամբ սերունդներին ի պահ, ի գիտություն եւ ի զգուշացում հանձնել իր եւ իր բախտակիցների ապրածը: Ինչպես ժամանակին չար ճակատագիրը Գուրգեն Մահարուն ընտրեց մինչեւ մրուրը ճաշակելու տոտալիտարիզմի դառնությունը՝ նրա ամբողջ գրականությունը դարձնելով հուշագրություն, այնպես էլ հաջորդ սերնդից հենց բանաստեղծ Մերուժանին է տվել այդ ծանրածանր խաչը, որ իր ապրած միջավայրը մոլեկուլյար մանրամասնությամբ ներկայացնելով՝ ահազանգի, թե գալիք սերունդներն ինչպե՛ս չպետք է ապրեն, ինչպիսի՛ համակարգ չպետք է կառուցեն, ո՛ր տեսակին անզիջում պիտի ասեն՝ «Ետեւս անցիր, սատանա»: Այլապես մեծ է Կայենի սերնդին խառնվելու գայթակղությունը, այլապես վաղը, այն էլ՝ լավագույն դեպքում, հաջորդ Մերուժանն է «վտարանդի երկրում աղոտ» գրելու. Քո դահիճները սպասում են քո/Պայծառ ճակատին, որ դնեն խարան,/Ուզում են տեսնել, թե ինչպես երգով/Դու պիտի իջնես մութ կառափնարան: // Քո դահիճները դեռ չեն հավատում,/Որ զոհը ունի մեռնելու պատիվ,/Եվ նահատակը կոչված է հատուկ՝/Որպես մի խորհուրդ՝ ընդդեմ կավատի://Քո դահիճները՝ դժոխքին մոտիկ/Եվ անհույս-հեռու փառքի տաճարից,/Քեզ մահ են բերում խավարամուտին,/Որ մարեն լույսը անմար քո ջահի…
