Այո, «Կարթագենը պէ՛տք է կործանուի»
Սկիզբը՝ «Առավոտ», 09.02.10, 11.02.10, 23.02.10, 27.02.10, 04.03.10, 06.03.10, 10.03.10, 25.03.10, 01.04.10
Հակիրճ (լակոնիկ) ձեւակերպելով քննարկուող նիւթի եզրայանգումը, շեշտենք, որ աբեղեանասեւակեան խեղագրութիւնը պէտք է մերժել՝
– Այբուբենը խաթարելու՝ գրանշաններ (տառեր) պակասեցնելու եւ երկհնչիւն գրակապակցութիւնները որպէս տառեր մտցնելու համար:
– Վ, ւ, հ, յ, է, ե, օ, ո գրանշանների ուղղագրական խեղաթիւրումների պատճառով բառարմատների վերացման, նոյնահունչ, բայց տարիմաստ բառերի իմաստազրկման, աւանդական գրելաձեւի ու բառապատկերների խաթարման եւ արուած փոփոխութիւնների մէջ տրամաբանութեան բացակայութեան համար:
– Անտրամաբանական փոփոխութիւններով խառնաշփոթութիւն եւ քերականական չկանոնարկուած ու չպատճառաբանուած շեղումներ ստեղծելու համար:
– Հնդեւրոպական լեզուաընտանիքի համար ունեցած միջազգային լեզուագիտական արժէքը վտանգելու եւ գիտականօրէն հիմնաւորուած համազգային դարաւոր, աւանդական, հայեցի գրահամակարգի խաթարման հետեւանքով հայրենիքի մէջ ժողովրդին գրագիտական ցածր մակարդակ պարտադրելու համար:
Իսկ դասական ուղղագրութիւնը պէտք է վերականգնել, որովհետեւ լեզուագիտական աշխարհում ընդունուած արժէհամակարգի համաձայն՝ զարգացած, կանոնարկուած եւ մատենագիտութիւն ունեցող ստուգաբանական հիմքով ստեղծուած հնագոյն գրահամակարգին ձեռք տալ չի կարելի:
Զարգացած ազգերը արտասանութեան եւ գրաւորի միջեւ առաջացած տարբերութիւնների համար չեն փոխել իրենց աւանդական գրելաձեւն ու այբուբենը եւ գրահամակարգը չեն «բարեփոխել» հնչական համակարգի օրէնքներով:
Աշխարհին քաղաքակրթութիւն պարգեւած յունարէնի 24 տառ պարունակող այբուբենը Ի հնչիւնով ունի հինգ տառ, որով գրում են տարբեր իմաստով բառեր՝ էպիդի, դինի, էլէիմոսինի, էլէինոլողիսիս, էլէոպիիա, սխինոտենիս եւ այլ բառեր, երբեք չմտածելով դրանց բոլորի փոխարէն մէկ Ի գրել:
Անգլերէնում «ՆՈ» (NO) հնչուող բառը ունի ժխտական «ոչ» իմաստը, նաեւ նշանակում է «գիտեմ», գրուելով know ձեւով: Photo, pharmacy (հնչել ֆոտո, ֆարմասի) բառերը գրում են աւանդական գրելաձեւով, թէեւ ունեն F տառը: Նոյն ձեւով «գրեյթ» հնչուող բառը չեն դարձրել մէկ ձեւով գրուող բառ, որովհետեւ տարբեր իմաստ եւ գրելաձեւ ունեն-greate (մեծ, հոյակապ) եւ grate (վանդակ, քերել, գրգռել, ճռռալ): Բայց նրանք յանուն անգրագէտների՝ ռեֆորմ չեն անում:
Ֆրանսերէնում «SO» (հայերէն՝ հնչել՝ ՍՈ) արտասանութեամբ տարբեր՝ sot (տխուր), saut (ցատկում), seau (դոյլ), sceou (կնիք) բառերի գոյութիւնը պատճառ չի հանդիսացել մէկ բառի տեսքով գրելու համար, ինչպէս մեր լեզուաբանները պաշտպանում են՝ հանգել (մարել)-յանգել (եզրակացութեան գալ) բառերը մի ձեւով գրել՝ միանման հնչուելու պատճառով:
Ցաւօք, մեր լեզուաբանները լեզուագիտական գործօնները թողած, արդարանում են իրենց չպատկանող խնդիրների պատճառաբանութիւններով:
Որպէս պատճառաբանութիւն յիշատակում են ժողովրդի ու պետութեան համար իբր բարդութիւններ չստեղծելու «մտահոգութիւնը, մի ամբողջ ժողովուրդ «անգրագէտ չդարձնելու» կեղծ մտավախութիւնը (թէեւ իրենց պաշտպանած ուղղագրութիւնը ստեղծուած է անգրագէտներին մատչելի լինելու համար), պետութեան համար այլ հարցերով զբաղուելու՝ տուեալ պահի քաղաքական լարուածութեան պատճառով անպատեհութիւնը եւ այս բոլորի հետ արեւելահայերէն գրական լեզուն իբր արեւմտահայերէնով փոխարինելու պատրանք ստեղծելը:
Հայրենիքում լեզուաբանութեան մէջ եղանակ ստեղծողները այս վերջին «փաստարկումներով» փաստօրէն նենգափոխում են ուղղագրական հարցը, այն ներկայացնելով ժողովրդին որպէս «արեւմտահայերէն ուղղագրութիւն» մտցնելու պարտադրանք: Մենք արդէն նշել ենք, որ չկան «արեւելահայերէն կամ արեւմտահայերէն ուղղագրութիւններ», մենք ունեցել ենք միայն դասական ուղղագրութիւն եւ վերջին ութ տասնամեակներում՝ նաեւ Հայաստանում աբեղեանասեւակեան խեղագրութիւն: Այդ տրամաբանութեամբ Յովհ. Թումանեանը. Աւ. Իսահակեանը, Վ. Տերեանը, Ալ. Շիրվանզադէն, Ե, Չարենցը եւ միւս արեւելահայ գրողները, որոնք գրել են դասականով (պահպանուած են նրանց ձեռագրերի լուսանկարները), համարուելու են արեւմտահայ գրողներ:
Ներկայ ուղղագրութեան պաշտպանները պետութեան ու ժողովրդի համար «բարդութիւններ» չստեղծելու վարկածը, ինչն արտայայտւում է «մի ամբողջ ժողովուրդ անգրագէտ չդարձնելու» կեղծ մտահոգութեամբ, մէջտեղ են նետել՝ գիտական փաստարկումներ չունենալու պատճառով: Նրանք մոռացութեան են տալիս այն իրողութիւնը, որ այդ «մի ամբողջ ժողովուրդը» 18 տարուայ ընթացքում (քսանական-երեսունականներին) երեք ուղղագրութիւն սովորեց, իսկ այսօր «գրագիտութիւնից եւ ուղղագրութիւնից այդքան վախեցող» ժողովուրդը շատ յաջող կերպով օտար լեզուներ է սովորում, ափսոս որ հայերէնը ոտնատակ տալով: Գիտութիւն սովորելուց պէտք չէ վախենալ:
Այսօր փորձում են «պետութեանը խելք սովորեցնել», գրելով հետեւեալը. «Սակայն տրամաբանութիւնը յուշում է, որ պետութիւնը չի կարող լրացուցիչ բարդութիւններ ստեղծել իր եւ իր քաղաքացիների համար՝ փոխելով գործող եւ կենսունակ մի համակարգ»: Վստահաբար կարելի է ասել, որ եթէ նոյնիսկ Աբեղեանի խեղագրութեան տարբերակը մասամբ չսրբագրուէր 1940-ին եւ շարունակուէր մինչեւ այսօր, դա եւս կը համարուէր «գործող կենսունակ համակարգ»: Երկու հարց տանք. նախ՝ այդ ինչպէ՞ս 18 տարուայ ընթացքում (1922-1940 թ.թ. աբեղեանական խեղագրութիւնը մտցնելիս) բարդութիւններ չեղան պետութեան ու իր քաղաքացիների համար, եւ յետոյ սրան յաջորդած այդ խեղագրութեան ու դասականի խառնուրդային (էկլեկտիկ) սեւակեան «ուղղագրութիւնը» նոյնպէս բարդութիւններ չստեղծեց պետութեան ու ժողովրդի համար, իսկ այժմ դասականը վերականգնելու դէպքում «տրամաբանութիւնը յուշում է» բարդութիւնների առաջացում: Այնուհետեւ. ո՞ր համակարգն է աւելի կենսունակ, 1600 տարուայ (այսօր էլ սփիւռքում գործող) համակարգը, թէ՞ 85 տարուայ համակարգը, որն արդէն երկու փոփոխութիւն է կրել եւ գործածուել է ագգի՝ խորհրդային մի հատուածի կողմից միայն: Ընդ որում, դասականի մի քանի կանոնների վերականգնումով վերջ կը տրուի ըստ ճաշակի ուղղագրական խաղերին եւ նորից կը վերադառնանք համազգային աւանդական ուղղագրութեանը՝ յաւիտեանս ժամանակով:
Ինչ վերաբերում է ժողովուրդը անգրագէտ մնալու մտավախութեանը, դա վախեցնելու միջոցով պայքարելու հնարներից մէկն է: Կազմակերպուած եւ ծրագրուած գործելու դէպքում, դպրոցների համար նախօրօք ուսուցչական կադրեր պատրաստելով (նոյնիսկ ամառային արձակուրդների ժամանակ), մամուլի ու հրատարակչութիւնների ներկայացուցիչների համար (որպէս ապագայ սրբագրիչներ) վերապատրաստական դասընթացներ կազմակերպելով եւ անցումային որոշակի ժամանակ սահմանելով (առանց հին սերունդին պարտադրելու, մի կարճ ժամանակ հանդուրժելով նախկին ուղղագրութիւնը, ինչպէս որ եղաւ Աբեղեանի դէպքում) կարելի է վերադառնալ դասական ուղղագրութեանը, ինչը սովորելու համար պէտք է իմանալ մօտաւորապէս ինը- տասը կանոններ եւ մէկ ամիս ժամանակ: Այս պարագայում տեղին է յիշել ֆրանսիացիների հետեւեալ յայտնի ասոյթը՝ «Ֆրանսերէնի ուղղագրութիւնը սոսկալի համբաւ ունի, այն իմանալը մեծ պարծանք չէ, բայց մեծ ամօթ է չիմանալը, ամենափոքր սխալը վարկաբեկում է հեղինակին եւ ուղղագրութիւն չիմանալը տգիտութիւն է եւ ծաղրելի…»: Նկատի առնենք, որ աշակերտութեան եւ ուսանողութեան թիւը հարիւր հազարներ են եւ առաջին իսկ շրջանաւարտներով կունենանք գրագէտ հասարակութիւն:
Այս ուղղագրական հարցերը լուծելի կը լինեն միայն պետական միջամտութեամբ: Սխալ է դա կապել երկրի քաղաքական լարուածութեան հետ, որովհետեւ, ինչպէս նշել ենք յօդուածաշարի սկզբում, լեզուական ճիշտ քաղաքականութիւնը կարեւոր գործօն է պետականութեան կայացման գործում: Եւ սա կապ չունի «երկրի գործերը խառն լինելու» հետ: ԱՄՆ-ի վերջին ընտրութիւնների նախընտրական հանդիպումներից մէկի ժամանակ տրուած հարցին թեկնածուներից մէկի պատասխանը՝ թէ դրանով կը զբաղուենք Իրաքի հարցը լուծելուց յետոյ, համընդհանուր ժպիտ էր առաջացրել երկրում, որովհետեւ պետութեան ղեկավարը տարբեր հարցերի լուծմամբ զբաղուելու է ո՛չ թէ յաջորդաբար, այլ զուգահեռ կերպով:
Դասական ուղղագրութեան անցնելը ենթադրում է նաեւ կանոնարկել որոշ չլուծուած հարցեր, որոնք առաջացել են ժամանակի ընթացքում, երբ գրական լեզուի մէջ մտել են նաեւ աշխարհաբարից եկած բառեր՝ շեղուած դասական ուղղագրութիւնից (կամ այլ պատճառներով): Այս հարցերը, եւ ընդհանրապէս դասական ուղղագրութեան վերականգնման խնդիրը պէտք է քննարկուեն համահայկական խորհրդաժողովում:
Այս յօդուածաշարը աւարտենք Պարոյր Սեւակի՝ Մաշտոցին ուղղուած «Խօսք հաւաստիքի» բանաստեղծութեան տողերով.
Չէ՞ որ փոքրերս ու մեծդ մի օր-հաւասարւում ենք, դառնում աջակից,-
-Դու գործն ես արել, մենք յանձն ենք առել:
Մեր հայ լեզուի դատը թող լինի բոլորիս յանձնառութիւնը:
Գրականութիւն- Լեւոն Խաչերեան- (բ.գ. դոկտ. փրոֆ.)- Հայոց համազգային մաշտոցեան համակարգուած միասնական եւ միակերպ ուղղագրութեան պատմութիւնը (ե-ի դարեր). Լոս Անջելես, 1999:
Կարէն Ա. Սիմոնեան- (գրող, հրապարակախօս)- Կրեմլի յոյժ գաղտնի փաստաթղթերից մի քանիսը. Երեւան, 2007:
Ռաֆայել Իշխանեան- (դոկտ.փրոֆ.)- Հայերէնի ուղղագրութեան կանոններ, Երեւան, 1991:
Հիլտա Գալֆայեան- Փանոսեան-(դոկտ.փրոֆ.)- Մեսրոպեանը ազգային միասնութեան նախապայման. Երեւան, 2005:
Լեւոն Միրիջանեան- (բանաստեղծ)- Մէկ ազգ՝ մէկ ուղղագրութիւն:
Պօղոս Գոճանեան- Ուղեցոյց դասական ուղղագրութեան, Վիեննա, 2006:
