Լռություն տիրեց: Ագուլիսցի գեղանկարչուհու համար ծանր էր այս վերհուշը:
– Իսկ հայրդ ո՞վ էր,- լռությունը խզեցի ես:
– Հայրս՝ Ժորա Հարությունյանը, ջութակահար էր: Նա ծնվել է 1923 թվականին: Խորհրդային Ադրբեջանում հայերի անձնագրերում «ադրբեջանցի» էին գրում, իսկ շատերին չէին էլ գրանցում: Օրինակ, իմ ծնունդը չէին գրանցել: Հայտնի է, որ Ազա գյուղում ծնված Արամ Խաչատրյանին չէին գրանցել, ու միայն Թիֆլիս տեղափոխվելուց հետո են գրանցում, իհարկե, թիֆլիսյան ծննդավայրով, որը չի համապատասխանում իրականությանը: Սակայն Ազայում ծնվելու մասին ոչ մի փաստաթուղթ չունեին: Հայրս երբ տեղափոխվեց Հայաստան, անձնագրում «ադրբեջանցի» էր գրված, ու բավականին ջանքեր թափեց ազգությունը վերականգնելու համար:
Ես իմ վաղեմի բարեկամին՝ Յուրային խնդրեցի նորից ուղեկցել վերին հարկը, որտեղ կնոջ՝ Լուսիկի կտավներն էին: Ուզում էի վերստին առնչվել իսկական գեղանկարչության, իսկական արվեստի, բնության՝ նրա յուրօրինակ ընկալման հետ: Լուսիկը իր կտավների վրա ոչ թե կրկնօրինակում է բնությունը, այլ մի նոր բնություն, նոր արժեք է ստեղծում, ինչպես ասում էր Հենրիկ Իգիթյանը, «թվում է, թե նա չի նկարում, այլ վրձնահարվածներով ծեփակերտում է»: Ու կտավը այդ վրձնահարվածներից կենդանանում է, հմայք ու ներդաշնակությունով լցնում ոչ միայն մեր շրջապատը, այլեւ մեր զգացմունքային ներաշխարհը:
– Ես առիթ եմ ունեցել աշխատել Գերմանիայում,- ասացի ես,- ու այդ երկրի փոքրիկ քաղաքներում հրաշալի փոքրիկ թանգարաններ էի այցելում: Օրինակ, փոքրիկ Ալտենբուրգում իտալական վերածննդի թանգարան կար, որտեղ ցուցադրվում էին Բոտիչելիի եւ մյուսների՝ փայտի վրա արված Վաղ վերածննդի գեղանկարները: Կարծում եմ, որ այս տունը Երեւանի լավագույն թանգարաններից մեկը կդառնա:
– Այո,- համաձայնեց գեղանկարչուհի եւ ազգագրագետ Լուսիկ Ագուլեցին,- արդեն այդ մասին խոսք է գնում…
Հիշեցի, որ պայմանավորվել էի Վարդավառի զբոսայգու տնօրենի՝ Մակար Սարուխանյանի հետ լիճ այցելել: Ինձ շատ էր հետաքրքրում, թե ինչ ճակատագիր պետք է ունենա գեղատեսիլ լիճը:
Լիճը հիմնել է Արգիշտի արքան: Պատճառը Արինբերդի զինվորականների համար ջրի պակասն է եղել: Հրազդանի ջրերից հատուկ ջրանցքով ջուրը հասցրել է փորած հսկա փոսի մեջ, կուտակել, իսկ այստեղից էլ քարե խողովակներով այն հասցրել բերդի ստորոտը: Լիճը բարդ ճակատագիր է ապրել: 1930-ական թվականներին լճի տարածքը կոչվել էր Կոմսոմոլի այգի ու լիճ տանող հանդիսավոր ուղու երկու կողմերում պատվանդաններ էին կառուցել, որոնց վրա պետք է տեղադրվեին պատերազմում զոհված կոմսոմոլների՝ Զոյա Կոսմոդեմյանսկայայի, Օլեգ Կոշեւոյի, Պավլիկ Մորոզովի, Հունան Ավետիսյանի եւ այլոց կիսանդրիները: Սակայն այս ծրագիրը կիսատ մնաց: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Գ. Մուշեղյանի կազմած ծրագրով պատվանդաններին կտեղադրվեն հայ մշակույթի գործիչների եւ ֆիդայիների կիսանդրիները: Մինչեւ 1996 թվականը լճում ջուր չկար: Լճի շուրջը բնակեցնելով, այն աստիճանաբար կեղտոտվեց: 2004 թ. 200 մմ տրամաչափի խողովակաշարով Հրազդանից ջուրը հասցվեց լիճ: Գ. Մուշեղյանի կողմից 1988-ին լճափին հուշասյուն տեղադրվեց, որի արձանագրությունն էլ այցելուներին պատմում է լճի մասին՝ սկսած Արգիշտի Ա-ից մինչեւ մեր օրերը: Հետաքրքիր է, որ լճի մակարդակի բարձրացման պատճառով հուշասյունը հայտնվել է ջրի մեջ:
Լճի կառուցապատման խնդրով հետաքրքրվել էին ճապոնացիներն ու ամերիկացիները, սակայն, ինչպես վկայում է զբոսայգու տնօրենը, դրանք լոկ խոսքեր մնացին: Լիոն քաղաքի պատվիրակությունը 2007-ի գարնանը, սերտ կապեր հաստատելով Երեւանի հետ, առաջարկեց համատեղ կառուցապատել զբոսայգին, այն վերածել իսկական հանգստավայր Նոր Արեշի եւ Սարի թաղի բնակչության համար՝ Լիոնի զբոսայգի կոչելու պայմանով: Էրեբունու տարածքային կառավարման կենտրոնը արդեն սկսել է լճի շրջակայքի բարեկարգման աշխատանքները, տեղադրել լուսավորությունը:
Լճափից հայացք էի ձգում Սարի թաղի բարձունքին, ու այն ինձ ավելի ու ավելի անհայտ ու անհասկանալի զանգված էր թվում: Արդեն զգում եմ, որ այն քաղաք- էակի վերքոտ տեղերից է: Ասես այս հսկա քաղաք-էակը մոռացության ու ինքնահոսի է թողել իր այս կարեւոր հատվածը: Այն ապրում է ասես քաղաքի հետ կապ չունեցող իր սեփական եւ ուրույն կյանքով: Նրա բնակչության շուրջ 80%-ը աշխատանք չունի: Ընդհանրապես, Նուբարաշենը, Վարդաշենը, Նոր Արեշն ու Սարի թաղը դուրս են մնացել պետական այրերի ուշադրությունից: 90-ականների սկզբներին փակված տասնյակ ձեռնարկությունները, որտեղ հազարավոր մարդիկ էին աշխատում, այդպես էլ փակ մնացին: Սակայն այդ շինությունները կան: Նախկին տնօրենները, որոնք գնել են գործարանները, ֆաբրիկաները, ձգտում են նոր ձեռնարկությունների վերափոխել նախկին արտադրամասերը: Մնում է, որ կառավարությունը լուրջ ընդունի նրանց առաջարկությունները, վարկավորման համապատասխան հնարավորություն ստեղծի նրանց համար: Հենց սա է աղքատությունից դուրս գալու ելքը:
Չգիտեմ, Սարի թաղի միջով անցնելով կարո՞ղ եմ բացահայտել նրա ամբողջական էությունը, նրա դերը քաղաքային կյանքում: 90- ականների սկզբին մի սարիթաղցու էի հանդիպել, որը վստահություն ձեռք բերելով, խաբեությամբ գումարներ յուրացնելով, կարեւոր ազգային ծրագիր կործանեց: Սակայն ես այդ դավաճանին ձգտեցի մոռանալ ու նրան չկապել Սարի թաղի հետ, քանի որ նրա նմանները կան երեւանյան բոլոր թաղերում: Հաղթահարելով ինձ համակած երկմտությունը, թաղապետարանի կողմից թաղամաս մտա:
Բեռնատարով կաղամբ էին վաճառում: Մի երիտասարդ՝ տարեց մարդկանց դիմելով, երկրորդ փողոցի տեղն էր հարցնում: Ճերմակ ալբինոս մի շնիկ ծուռումուռ փայտիկը երախին՝ դեպի աղջնակն էր վազում: Աղջնակն էլ կաղամբ վաճառողների նետած կաղամբի կանաչ թերթիկը ձեռքին դեպի շնիկը շտապեց, ասելով.
– Չա՛պի, Չա՛պի, թող այդ փայտը, տես՝ քեզ ուտելիք եմ բերել:
Շները սովորաբար կաղամբ չեն ուտում, բայց երեւի Չապին շատ էր սոված, թողեց փայտիկն ու ոստոստեց, ապա կերավ կաղամբի տերեւը:
Փողոցում առաջին հանդիպած կնոջ հետ խոսեցի: Հռիփսիմե Մկրտչյանն աշխատում է «Կասկադ» հիմնադրամի ջերմոցում, որը տեսակ-տեսակ ծաղիկներ է աճեցնում երեւանյան Կասկադի պուրակների համար:
– Ինչքա՞ն ռոճիկ եք ստանում,- հարցրի ես:
– 100 հազար դրամ:
– Հերիքո՞ւմ է:
– Տանը ութ հոգի ենք, ու միակ աշխատողը ես եմ:
Ապա զրուցեցի բանջարեղենի կրպակին մոտեցող ճերմակահեր կնոջ՝ Քնարիկ Մարգարյանի հետ:
– 1950-ից այստեղ եմ ապրում,- ասաց նա,- 57-ին մահացավ ամուսինս: Վերջերս փոքր աղջկաս ամուսինը մահացավ: Ինչ ասեմ, բալա ջան, էդ եմ տեսել: Թոշա՞կս, 25 հազար: Մի աղջիկս Վարդենիսում է, մյուսը՝ Ուկրաինայում: Էլ ոչ ոք չունեմ: Գնացի Վարդենիս, տեսա եղբայրներիս գերեզմանները, հիմա հանգիստ եմ, որ տեսա, թե որտեղ են:
Բարակ ու ճաքճքած սյուներով սրահ ունեցող, գյուղին հատուկ հին տնակի բակում՝ հաստաբուն թթենու տակ 65 տարեկան մի մարդ շորի խոզանակով մազերն էր հարդարում: Չէ, նա ուղղակի խոզանակը ջղաձգորեն ետ ու առաջ էր տանում մազերի վրայով, այնպես, որ այն չկպչի մազերին: Ես պատի ետեւում համբերությամբ սպասում էի, որ նա ավարտի սանրելու տարօրինակ շարժումներն ու նոր միայն մոտենամ: Հասկացա, որ նա հիվանդ է ու, հավանաբար, չէր ցանկանա, որ ես նրան տեսնեմ այդ վիճակում: Լուսանկարեցի, քանի որ երեսնականների տուն էր հիշեցնում, այսինքն՝ Սարի թաղի առաջին տներից մեկը: Նկատեց ինձ, չարացած դեպի ինձ եկավ: Հետաքրքիր սանրվածք ուներ, որով ծածկել էր ճաղատության նշանները:
– Էդ ի՞նչ ես անում:
– Ոչինչ, ուզում եմ զրուցել քեզ հետ:
– Ոչ մի զրույց,- խիստ տոնով կտրեց նա,- մնամ նամակիդ սպասող՝ Արամ Գարզոյան:
Այս անգամ նա ջղաձգորեն սանրն էր ետ ու առաջ շարժում խոզանակի մեջ, ասես ինչ-որ բան էր մնացել ու ոչ մի կերպ դուրս չէր գալիս:
– Էդ ի՞նչ ա ձեռքիդ,- դիմեց նա:
– Թուղթ ու գրիչ: Գրող եմ:
– Հա, ես էլ պռոֆեսոռ եմ…
– Ես զրուցում եմ մարդկանց հետ ու գրում:
– Ես լալ եմ:
– Բայց դու խոսում ես ինձ հետ:
– Ես խուլ եմ:
– Բայց դու ինձ լավ ես լսում: Որտե՞ղ ես աշխատել:
– Համար 14 գործարանում, «Մեխզավոդ» էր կոչվում:
– Ի՞նչ էիր անում:
– Խառատություն: Հիմա 50 հազար դրամ թոշակ եմ ստանում:
– Հերիքո՞ւմ է,- հարցրի ես, միեւնույն ժամանակ մտածելով իմ անհեթեթ հարցի վրա:
– Հա՜, իհարկե, մնացածն էլ չգիտեմ ինչ անեմ:
– Ո՞ր մնացածը:
– Էհ, ապրում եմ էշի պես: Գիտե՞ս, որ հիմա էշը լավ էլ գին ունի:
– Գիտեմ, թանկ է:
– Մնամ նամակիդ սպասող՝ Արամ Գարզոյան:
Ասաց ու կտրուկ ետ շրջվեց:
Բետոնե աստիճանները ասես չեն վերջանալու: Հասա 3-րդ փողոցին: 18-րդ տան մուտքի մոտ երկաստիճան դարակներ էին հարմարեցված, որոնց վրա շշերով ժավելասպիրտ, լվացքի փոշի, մակարոնեղեն, արեւածաղկի սերմի տուփեր էին տեղադրված: Ողջ «խանութը» ծաղկավոր ցելոֆանով էր պատած, որը պետք է պաշտպաներ փողոցի փոշուց: 70-ամյա մի կին ընդառաջ եկավ:
– Կարողանո՞ւմ եք մի բան վաճառել,- հարցրի ես:
– Երեք ժամ սպասիր, տես՝ մոտեցող կլինի՞: Գնա էդ ֆինբաժնի մարդկանց հարցրու՝ տասը հազար դրամ թոշակով ապրել կլինի՞: Ասում են՝ առեւտրի սեղանիկ ունես, լավ ես ապրում: Կուշտ տեղից են խոսում, շա՞տ պիտի մտածեն մեր մասին: Համեցեք, ներս եկեք: Չգիտենք, թե վերջը ինչ կլինի: Մի Լենին գար՝ ամեն ինչ քանդեր…
Աստիճանները կիսանկուղ են տանում: 50-ամյա դուստրը գլխի դողացող ցնցումներով պառկած էր անկողնում:
– Դպրոցից տուն գալիս վախեցել է ինչ-որ բանից ու հիվանդացել: Այդ օրվանից հիվանդապահ եմ դարձել: Գրկում, դնում եմ մի կողմ, տակը մաքրում… 40 տարի այս վիճակում ու ոչ մի օգնություն: «Փարոսին» դիմեցի, պատասխանեցին՝ դեռ ջահել ես, կպահես: Հիվանդին թոշակ չէին տալիս: Դժվարությամբ անձնագիր հանեցի, 10 հազար թոշակ նշանակեցին: Ամեն ինչ չի ուտում: Ոչ խոսում է, ոչ լսում: Պետք է գուշակեմ, թե ինչ կուտի:
– Ամուսինդ կա՞:
– Չէ, վաղուց է մահացել:
– Կասե՞ս անուն-ազգանունդ:
– Չէ, անունս մի գրի: Էս խղճալի վիճակում երեւալ ժողովրդին՝ չեմ ուզում:
Թվում էր, թե 3-րդ փողոցն ինձ իր անմարդկային հոգսերի մեջ է ներառել ու անհնար է դուրս գալ այնտեղից: Կցանկանայի պայծառ կետեր գտնել: Ետ դարձա դեպի աստիճանները: Խաչմերուկում կլոր դեմքով կարմրաթուշ մի տղա հարցրեց.
– Ախպեր, լուսանկարիչ ե՞ս:
– Այո, նկարում եմ,- ասացի ես:
– Ինչպե՞ս պետք է ստանամ լուսանկարը:
– Թերթում կտպագրվի, էդպես էլ կստանաս:
– Հա, ժուռնալիստ ես, լավ, մի առաջարկություն ունեմ, կարո՞ղ ես գրել: Առաջարկում եմ ոչ թե նախագահին չորս տարին մեկ փոխենք, այլ ժողովրդի վիճակը լավացնելով զբաղվենք, օրենքները նորացնենք: Հարկերը հավաքելիս իմանան, թե ումից ուզեն: Նոր բիզնես դնելիս էնպիսի հարկի տակ են դնում, որ փոշմանում ես արածիդ, մտածածիդ համար:
– Որտե՞ղ ես աշխատում:
– Շուկայում: Հիմա մանդարին եմ վաճառում: Պոլիտեխնիկականի մեքենաշինականն եմ ավարտել, համապատասխան գործ չկա, առեւտրով եմ գլուխս պահում: Բախտ չունեցա ինժեներ աշխատելու: Վերջերս Ղարաբաղի գյուղերից մեկն էի գնացել: Մեքենայի ամբարձիչը պետք է աշխատեցնեին: Հսկա գյուղ էր: Ոչ ոք չկարողացավ աշխատեցնել ամբարձիչը: Վերջը մի ծեր մարդ գտնվեց, որը գիտեր, բայց նա էլ հաջորդ օրը մեռավ: Իսկ գյուղում մի հիսուն՝ բարձրագույն ավարտած անգործ տղաներ կային:
