ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ՀՐԱՉՅԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԸ ՔԻՉ ԷՐ ՄՆՈՒՄ ԴԱՌՆԱՐ ՀՐԱՉՅԱ ԱՄԱԶՈՆ

Երեք դրվագ նշանավոր բանաստեղծի կյանքիցՀրաչյա Հովհաննիսյանն (աջից) ու Էդվարդ Իսաբեկյանը
50-ականներին:

Այս դեկտեմբերին լրացավ Հրաչյա Հովհաննիսյանի ծննդյան 90-ամյակը: Պատկառելի տարիք, բայց ստորեւ պատմությունները «ջահելական», երիտասարդ հոգու պատմություններ են, որովհետեւ, անգամ 77 տարեկանում, երբ կնքեց յուր մահկանացուն՝ առույգ էր, աշխույժ, լեցուն երիտասարդական եռանդով ու ավյունով: Ու, վստահ եմ՝ կապրեր մինչեւ 100 տարեկան, եթե ավտովթարի պատահական, անհեթեթ ու անակնկալ արկածը չլիներ…
Առաջին պատմությունը Հրաչյա Հովհաննիսյանի կնամեծարության մասին է. բառը հատուկ եմ շեշտում, որովհետեւ կնամեծարությունը (ուրիշ բառով չասելու համար) Հրաչյա Հովհաննիսյան բանաստեղծի եւ մարդու առանձնահատուկ գծերից մեկն էր: Ուրիշ շատ բանաստեղծներ, իհարկե, նույնպես աչքի են ընկել կանանց հանդեպ իրենց հատուկ վերաբերմունքով, բայց Հրաչյա Հովհաննիսյանի վերաբերմունքը բոլորեքյան էր, ընդգծված ու ջերմ՝ նույնիսկ տարեց հասակում:
Ինձ գործով այցի էին եկել երկու կին՝ մի բանաստեղծուհի եւ մի դերասանուհի: Հայտնի դեմքեր են, հիմա էլ ապրում են, ուստի հարկ չեմ համարում անունները նշել: Հանկարծ ներս մտավ հայրս, ով ակնհայտորեն անակնկալի եկավ՝ այդ երկու կանանց տեսնելով: Միանգամից վերափոխվեց, աշխուժացավ, սիգարեթ կպցրեց ու ինձ հայացքով ակնարկեց, թե՝ «սեղանին բան դիր»: Կոնյակի շիշը բացելուց եւ առաջին բաժակն ըմպելուց հետո՝ սկսեց դեպքեր պատմել ու մեջբերումներ անել Չարենցից, ով Մոսկվայից բանաստեղծուհի Լեյլիին սիրատոչոր նամակներ էր գրում՝ հիշատակելով Երեւանի կոնյակը, փոշին ու… նույն Լեյլուն: Պատմելիս հուզվում էր, գնում-գալիս, ծխում, ներկա կանանց կենացներն առաջարկում, նորից անդրադառնում Լեյլիին ու «հիներեւանյան» գեղուհիներին, պիկանտ եղելություններ հաղորդում նրանց կյանքից… Մի խոսքով՝ իր տարերքի մեջ էր: Հրաշալի, ազդեցիկ եւ հուզիչ տեսարան էր, մի քիչ էլ՝ հակասական. այն ժամանակ ես դեռ չէի իմանում, որ ծերացող մարմնի մեջ կարող է ապրել այդքան ջահել հոգի: Դա իմացա հետո, արդեն իմ փորձով: Սա՝ իմիջիայլոց:
Բայց, ըստ երեւույթին՝ Հրաչյա Հովհաննիսյանի մարմինը հոգու հետ, անգամ այդ տարիքում՝ բավականաչափ համերաշխ էր գնում, որովհետեւ նրա խոսքը հետզհետե դառնում էր ավելի ենթատեքստային, աչքերը՝ ավելի վառվռուն, շարժումները՝ ավելի կտրուկ ու վճռական: Այնքան, որ դիտողության պես մի բան արեցի, թե՝ «պատնեշից վա՛ր իջիր, բավական է, տարիքի՛դ նայիր»: Հետո զգացի, որ սխալ, դաժան ու անպատեհ բան ասացի, բայց արդեն ուշ էր: Խոսքն ասվել էր, իսկ հայրս՝ շփոթված ու նեղսրտած, լռել: Եվ պետք էր տեսնել ներկա կանանց զայրույթն ու վրդովմունքը իմ նկատմամբ. ուղղակի հարձակվեցին վրաս ու հայտարարեցին, թե՝ իրենց շատ հաճելի է այդ պատմությունները լսել, իսկ «Հրաչյա Կարպիչին շատ են սիրում, եւ ոչ միայն որպես բանաստեղծի»: Այսինքն՝ հորս կնամեծարությանը պատասխանեցին, եթե կարելի է այսպես ասել՝ տղամարդամեծարությամբ, ինչը ակնհայտորեն ձեւական բնույթ չէր կրում: Եվ ակամա մտածում եմ՝ արժե՛ր այսօր հորս մասին անառիթ, հանկարծակի, անկապ ու անպատկառ արտահայտված, թող թույլ տրվի ասել՝ ոմն «ազատամիտ» էգին գցել այս կանանց ձեռքը. ինչպե՜ս բմբլահան կանեին այդ անմեղսունակ հակահիգիենիկ հավին (թե՞ աքլարին), զուտ կանացի վիրավոր կատաղությամբ: Մինչդեռ ինքը՝ Հրաչյա Հովհաննիսյանը, այդպիսի իրավիճակում ընդամենը տարակուսած կթոթվեր ուսերը. «Բայց՝ ի՞նչ եմ արել, ո՞ր մեղքիս համար»: Նման դեպքերում հետեւում է հայտնի պատասխանը, թե՝ ոչինչ չես արել, հենց դրա՛ համար:
Երկրորդ պատմությունն այն մասին է, թե ինչպես փորձում էի հորս ծխելուց հետ պահել: Շատ էր ծխում, ուղղակի՝ «բքում» էր: Հիշում եմ՝ 1995 թվականի մարտի 8-ին հարկ եղավ նրա լեղապարկը հեռացնել, ու բժիշկները ծխելը կտրականապես արգելեցին: Մտածեցի՝ գուցե այս առիթն օգտագործեմ ու համոզեմ, որ ծխելը թողնի, մանավանդ՝ ինձ երբեմն խոստովանում էր, որ քնի մեջ, երազում ծխում է: Ուրեմն՝ վերսկսելու վտանգը կար: Մի պատմություն հնարեցի, թե՝ լեղածորանը բերել-միացրել են լյարդին, բայց եթե հանկարծ ուժգին հազա կամ փռշտա՝ կարող է պոկվի, լեղին կլցվի փորը, իսկ դա ստույգ մահ է, ուստի՝ ծխելը պիտի կտրականապես թողնի: Հավատաց, վախեցավ ու էլ չծխեց: Այդպես անցավ երեք շաբաթ, մինչեւ տուն բերելը:
Մի օր կաբինետիս դուռը շրխկոցով բացվեց, ու շեմին հայտնվեց Հրաչյա Հովհաննիսյանը, բերանի անկյունում ծխախոտը կախված, բայց՝ չվառած: Մինչ ես շշմած-զարմացած, մի քիչ էլ՝ անակնկալի եկած նայում էի իրեն, հայրս մոտեցավ, նստեց դիմացիս աթոռին, դեմքը մոտեցրեց ինձ ու հրամայական տոնով ասաց. «Կպցրո՛ւ»: Ես ակամա վառեցի գլանակը: Խորը շնչեց, ծուխը ներս քաշեց ու նախատական-հայրական շեշտադրությամբ դիմեց ինձ. «Դավի՛թ, դու ինձ խաբո՞ւմ էիր»: Ուղղակի գետինը մտա: Ասացի՝ ի՞նչ խաբել, թեեւ լավ էլ հասկանում էի՝ ինչի մասին էր խոսքը: Ասաց՝ բժիշկ ընկերներ ունեմ, երբ պատմեցի, թե՝ լեղածորանը բերել-կպցրել են լյարդիս եւ ամեն րոպե, հազալուց կամ փռշտալուց, կարող է պոկվի՝ վրաս ծիծաղեցին. «Հրաչ Կարպիչ, քեզ լուրջ օպերացիա են արել, հո չե՞ն բերել լեղածորանը լյարդին սոսնձել, որ հազալուց կամ փռշտալուց՝ պոկվի»: Ու նորից կրկնեց. «Դավի՛թ, ուրեմն՝ դու ինձ խաբո՞ւմ էիր»: Ես, հանցանքում բռնված տղայի պես՝ փոքր-ինչ արդարանալով վրա տվեցի, թե՝ այո՛, թեկուզ այդ գնով, բայց ուզում եմ, որ ծխելը թողնի: Մտախոհ լռեց, ապա, ծխի մի հսկայական քուլա արձակելով, հարեց. «Մտածելու, խորհելու, մտորելու շատ բան ունեմ, հուզվում եմ, հիշողությունների գիրկն ընկնում, իսկ ծխելն օգնում է, որ կրքերս փոքր-ինչ հանդարտվեն»: Այդպես էլ բոլ-բոլ ծխեց՝ մինչեւ իր կյանքի վերջը: Մահից հետո, երբ իր դարակներն էինք դուրս ածում՝ անընդհատ «Բրիլլիանտ» սիգարեթի կապտավուն, կիսադատարկ կամ լիքը տուփեր, ամբողջական չբացված բլոկներ էինք հանում («Բրիլլիանտը» ինքը սիրում էր, ասում էր՝ հա՛մ էժան է, հա՛մ՝ փափուկ, եւ ծխում էր անհագորեն ու ագահորեն, չէր խնայում իրեն եւ չէր լսում ոչ մեկին):
Երրորդ պատմությունն այն մասին է, թե ինչպես Հրաչյա Հովհաննիսյանը քիչ էր մնում դառնար Հրաչյա Ամազոն: Ինչպես բոլոր սկսնակ բանաստեղծները, հայրս էլ թուլություն է ունեցել գրական կեղծանունների նկատմամբ: Սկզբում գրվել է Հենրի Լեոպարդ, եւ այդ կեղծանունով նույնիսկ մի քանի բանաստեղծություն տպագրել «Պիոներ կանչում»: Այնուհետեւ նոր, ավելի խուճուճ կեղծանուն է գտել՝ Հրաչյա Ամազոն: Երբ 1935 թվականին շահել է «Պիոներ կանչի» առաջին մրցանակը, ապա, որպես առանձնահատուկ պատիվ՝ նրա բանաստեղծական շարքը «Պիոներ կանչում» որոշվել է տպագրել երիտասարդ նկարիչ Էդիկ Իսաբեկյանի գծանկարով: Այդօրվանից սկսվեց նրանց մտերմությունը, որը տեւեց ավելի քան 60 տարի՝ մինչեւ հորս եղերական վախճանը: Բայց, ավելի լավ է՝ խոսքը տանք իրեն, ժողովրդական նկարիչ Էդվարդ Իսաբեկյանին:
«Երբ նստեցի դիմանկարը անելու, հարցրի.
– Գրական անուն ունե՞ս… Հիմա բոլոր ջահելներդ նախ կեղծանուն եք ընտրում, հետո նոր՝ գրում:
– Ունե՛մ,– հետեւեց անսպասելի հնչեղ պատասխանը,– Հրաչյա Ամազոն:
– Յա՛հ:– Ես էլ անակնկալի եկա:– Ա՛յ տղա, էսքան անունների մեջ «Ամազո՞նը» որտեղից գտար: Ի՞նչ գործ ունես աշխարհի ծայրի էդ գետի հետ: Իսկական ազգանունդ ի՞նչ է…
– Հովհաննիսյան,– արդեն պակաս համարձակ ասաց պատանին: Ու կիսահարցական նայեց ինձ:
– Հրաշալի ազգանուն է, էլ մի՛ փոխիր, քեզ գրական կեղծանուն պետք էլ չի: Կարգին «Հրաչյա Հովհաննիսյանը» թողած՝ ընկել ես սարուձոր:
Ահա այդպես, հենց «մկրտության ավազանում», ես փրկեցի Հրաչյա Հովհաննիսյանի անունը՝ անուն, որ հետագայում դարձավ այնքան հնչեղ ու նշանավոր: Կատակով եմ ասում, իհարկե, բայց էլ ի՞նչ կատակ, որի կեսը լուրջ չլինի»:
…Ընդամենը երեք դրվագ՝ Հրաչյա Հովհաննիսյանի դրվագաշատ կյանքից, երեք նշխար՝ այն հոգեւոր հացից, որ մեզ է բաժանել բանաստեղծը՝ իր մաքուր, նվիրյալ ու հավատավոր սրտով: Առիթներ կլինեն՝ ուրիշ դրվագների մասին էլ կխոսենք: Փառք Աստծո, Հրաչյա Հովհաննիսյանի ծովածավալ կյանքն ու ստեղծագործությունը այդպիսի բազում պատմությունների նյութ լիուլի տալիս են: