Ազգային երաժշտական մշակույթի հիմնական օջախ հանդիսացող՝ համազգային առումով առաջին մեծ երաժշտական թատրոն Սպենդիարյանի անվան օպերայի եւ բալետի ակադեմիական մայր թատրոնում տիրող անմխիթար վիճակը վաղուց անհանգստացնում է երաժշտական հասարակայնությանը: Թատրոնը կոչված է նախեւառաջ կատարել եւ պրոպագանդել ազգային երաժշտության դասականների եւ հայ արդի կոմպոզիտորների լավագույն երաժշտա-բեմական երկերը: Բնականաբար, պատշաճ կերպով պետք է ներկայացված լինի նաեւ համաշխարհային օպերային եւ բալետային խաղացանկը, որը ցուցադրում է թատրոնի պրոֆեսիոնալ մակարդակը:
Երկարատեւ ճգնաժամը, որը տեւում է շուրջ քսան տարի, կադրային սխալ քաղաքականությունը հանգեցրին նրան, որ ՍՍՀՄ-ում լավագույններից համարվող թատրոնը, որտեղ ժամանակին արարել են այնպիսի դիրիժորներ, ինչպիսիք են Միքայել Թավրիզյանը, Ալեքսանդր Մելիք-Փաշաեւը, Սուրեն Չարեքյանը, Արամ Քաթանյանը, Օհան Դուրյանը, Հերման Տերտերյանը եւ ուրիշներ, ինչպես նաեւ անվանի ռեժիսորներ Արմեն Գուլակյանը, Վարդան Աճեմյանը, Վահագն Բագրատունին եւ Տիգրան Լեւոնյանը, հետզհետե գլորվեց երաժշտական կյանքի ժամանակակից պահանջներից եւ արվեստի բարձր չափանիշներից հեռու ճամփեզրին:
Իր փառավոր ավանդույթներով հայտնի թատրոնը, որտեղ 60-70-ականներին ՍՍՀՄ-ում իրականացվել են միայն Երեւանում բեմադրված Վագների «Տանհոյզեր», Մոցարտի «Դոն Ժուան», Ստրավինսկու «Էդիպ արքան», Բերնստայնի «Վեստսայդյան պատմությունը», էլ չասած նույն տարիներին տաղանդավոր կոմպոզիտոր եւ ղեկավար Էդգար Հովհաննիսյանի տնօրինության եւ գեղարվեստական ղեկավարության օրոք 26 անուն օպերային եւ բալետային ներկայացումներից բաղկացած հարուստ եւ բազմազան խաղացանկի մասին, վերջին տարիներին դոփում է տեղում, նեղացնելով իր նվագացանկը մինչեւ 4-5 անուն: Հանրապետության մշակութային կյանքի էպիկենտրոնում գտնվող թատրոնը սերտ համագործակցության մեջ է եղել հայ արդի առաջատար կոմպոզիտորների հետ, մշտապես բեմադրելով մեկը մյուսին գերազանցող ուշագրավ առաջնախաղ ներկայացումներ, դարձնելով ազգային երաժշտությանը կողմնորոշված խաղացանկային քաղաքականությունը իր ստեղծագործական գործունեության հիմնական ուղղությունը:
Ցավոք, վերջին տարիների հայկական պրեմիերաները որեւէ փոփոխություն չբերեցին թատրոնի ճահճացած եւ գավառական մթնոլորտի, եւ ղեկավարման ոճի մեջ: Ավետ Տերտերյանի «Երկրաշարժ» օպերան 2003թ. հաջողությամբ բեմադրվեց Մյունխենում, ստանալով համաեվրոպական արձագանք: Հայտնի օպերային բեմադրիչ Կլաուս Գուտը, դիրիժոր Էկեհարտ Կլեմը եւ ողջ ստեղծագործական խումբը այդ ներկայացման համար արժանացան Վոլֆ Էկերմանի անվան միջազգային հեղինակավոր թատերական մրցանակի: Այնինչ մեր թատրոնում «Երկրաշարժը» բեմականացվեց դպրոցական ինքնագործունեության մակարդակով, հանձնարարվելով բոլորին անհայտ Լ. Իվանյանին, որը բացարձակապես փորձ չուներ օպերային ռեժիսուրայի բնագավառում: Բացթողնվեց մեր օրերի ականավոր բեմադրիչ Ռոբերտ Ստուրուային ներգրավելու իրական հնարավորությունը, ռեժիսոր, որը, անկասկած, կկարողանար ստեղծել Տերտերյանի երաժշտության գեղարվեստական մակարդակին արժանի ներկայացում…
Այնուամենայնիվ, թվում էր, թե սառույցը կոտրվեց: Թատրոնը, վերջապես, շրջվեց դեպի ազգային երաժշտությունը: Ա. Խաչատրյանի «Սպարտակ» բալետի բեմադրության համար հրավիրեցին հռչակավոր խորեոգրաֆ Յուրի Գրիգորովիչին, ծախսվեցին մեծ գումարներ: «Ահա՛, վերջապես, այն որակական, վաղուց սպասված տեղաշարժը թատրոնի խաղացանկային քաղաքականության մեջ», – մտածեցին այդ հաջողությամբ ոգեւորված երաժիշտներն ու երաժշտասերները: Սակայն Ա. Տիգրանյանի «Անուշ», «Դավիթ-Բեկ» (ռեժիսոր-բեմադրիչ՝ Գեղամ Գրիգորյան) եւ Սպենդիարյանի «Ալմաստ» օպերաների վերջին բեմադրությունները անհանգստության եւ լուրջ մտորումների առիթ են տալիս:
«Ալմաստի» բեմադրության համար հրավիրվեց Ռուսաստանում բավական հայտնի՝ Պերմի օպերային թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար, գլխավոր ռեժիսոր եւ տնօրեն Գեորգի Իսահակյանը: Սակայն այդքան սպասված պրեմիերան, որը նվիրված էր Հովհ. Թումանյանի 140-ամյակին, բոլորին թողեց տարակուսանքի մեջ, հիասթափեցնելով անշուք, ոճապես չհամոզող ձեւավորումով (նկարիչ՝ Վ. Օկունեւ) եւ անհեթեթ, չպատճառաբանված նատուրալիզմով հատկանշվող ռեժիսորական «գյուտերով», ինչը ոչ մի կապ չուներ ոչ Թումանյանի, ոչ էլ Սպենդիարյանի հետ:
Խորապես անբավարար կադրային քաղաքականությունը ոչ հեռավոր անցյալում երաժշտական թատրոնի ասպարեզում հանգեցրեց այն իրողության, որ ավյունով, գաղափարներով եւ ծրագրերով լի, թատրոնը երկարատեւ ճգնաժամից դուրս բերելու ընդունակ իսկապես տաղանդաշատ կոմպոզիտորներն ու կատարողները իրենց իսկ հայրենիքում մնում են չպահանջված: Այդպես անգույն անցավ թատրոնում Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունման 1700-ամյակին նվիրված տոնակատարությունը, որի կապակցությամբ բեմադրվեց բոլոր տեսակետներից երկրորդական՝ Վիվալդիի «Տիգրան» օպերան: Այնինչ, դա լավագույն առիթն էր անդրադառնալու 5-րդ դարի հայ գրական հուշարձանի հիման վրա ստեղծված Երվանդ Երկանյանի «Շուշանիկ» օպերային (լիբրետտո՝ Տ. Լեւոնյանի): Այն ժամանակին արժանանալով օպերայի գեղխորհրդի բարձր գնահատականին, ընդունվել էր բեմադրության, բայց չբեմադրվեց որոշակի պատճառներով, որոնց մասին առիթ ենք ունեցել գրելու մշակույթի նախկին նախարար Ռ. Շառոյանին ուղղված բաց նամակում, որը 2001թ. տպագրվեց «Գոլոս Արմենիի» օրաթերթում: Կամ էլ՝ 2005թ. նշվում էր Օսմանյան կայսրությունում Հայերի ցեղասպանության 90-րդ տարելիցը, որի առիթով գրվել էր Վահրամ Բաբայանի «Մուսա լեռան 40 օրը» օպերան՝ ըստ Ֆ. Վերֆելի համանուն վեպի: Նորից բացթողում եւ այսպես շարունակ: Մի քիչ շատ չեղա՞վ: Եվ ինչ է դա նշանակում:
Իսկ նշանակում է դա մի բան: Վաղուց ժամանակն է թատրոնի աշխատանքի մեջ ներգրավելու ստեղծագործական ներուժ եւ փորձ ունեցող շրջահայաց մտածողության երաժիշտների, կոմպոզիտորների եւ դիրիժորի, որը օժտված է օպերային մաեստրոյի բոլոր անհրաժեշտ հատկություններով, «կենտրոնաձիգ» անհատի, որն ի զորու է արմատապես փոխելու թատրոնի գեղարվեստական եւ վարչական ղեկավարության ոճը: Միայն այդպես հնարավոր կլինի արագ դուրս բերել Ազգային օպերային թատրոնը ճգնաժամից, ոստյուն կատարել խաղացանկային քաղաքականության մեջ՝ հարստացնելով այն ինչպես համաշխարհային օպերային երաժշտության գլուխգործոցներով, այնպես էլ՝ արդի հայ կոմպոզիտորների նոր օպերային եւ բալետային ներկայացումներով: Եվ պետք չէ իբրեւ «ծանրակշիռ փաստարկներ» վկայակոչել ֆինանսական ճգնաժամը: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ով է գլխավորում օպերային թատրոնը, որոշիչը տվյալ պարագայում ղեկավարի՝ անհատի ձիրքն է, կարողություններն ու երեւակայությունը:
Մենք հեռու ենք այն մտքից, որ մշակույթի նախարարությունը չի տիրապետում իրավիճակին՝ օպերային թատրոնում: Համենայնդեպս, վերջին շրջանի ջանքերը հակառակն են ապացուցում: Անշուշտ, հայ դասական օպերաները՝ «Անուշը», «Դավիթ- Բեկը», «Արշակ Երկրորդը» եւ «Ալմաստը» պետք է առկա լինեն թատոնի մշտական խաղացանկում: Սակայն դրանց կողքին պետք է բեմադրվեն հայ ժամանակակից կոմպոզիտորների օպերաները եւ բալետները: Մինչեւ այսօր իրենց բեմադրությանն են սպասում Ե. Երկանյանի «Շուշանիկ» (1980) եւ «Կայսր» (2008) օպերաները՝ ըստ Լ.Շանթի, Վ. Բաբայանի «Մուսա լեռան 40 օրը», Էդ. Սադոյանի «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» օպերաները (իրականացվել է միայն վերջինիս համերգային կատարումը), էլ չասած՝ մի շարք բալետների մասին, որոնց թվում, անկասկած, կան բեմադրության արժանի ստեղծագործություններ: Մշակույթի նախարարությունը համառորեն շրջանցում է, ակնհայտորեն չի շտապում շրջվել դեպի ներկայումս գործող հայ կոմպոզիտորների ստեղծագործությունը:
Արդյոք ժամանակը չէ՞ ուղղել լավագույն մտադրությունները եւ պետության կողմից տրամադրվող գումարները անհրաժեշտ հունով, քամուն չտալով առանց այդ էլ ոչ բավարար դրամաշնորհները՝ հերթական ձախող «Անուշի», «Դավիթ- Բեկի» կամ «Ալմաստի» համար: Մի՞թե անհնար է նվազագույն ծախսերով վերականգնել նախկինում հաջողված բեմադրությունները, պահպանելով երաժշտական թատրոնում ստեղծագործած հայ բեմադրիչների եւ նկարիչների ժառանգությունը: Խոսքը Ա. Գուլակյանի «Արշակ Երկրորդ» եւ Վ. Աճեմյանի «Անուշ», Վ. Բագրատունու «Պիկովայա դամա» եւ «Կրակե օղակ», Տ. Լեւոնյանի «Պոլիուտտո» եւ «Օթելլո», Վարդան Աճեմյան-կրտսերի «Կիկոսի մահը» (լիբրետտո՝ Վ. Աճեմյանի) ներկայացումների, Մարտիրոս Սարյանի, Մինաս Ավետիսյանի, Ռոբերտ Էլիբեկյանի անմոռանալի եւ ցայտուն դեկորների եւ բեմական զգեստների մասին է: Ինչպես կարելի էր ձեռքից բաց թողնել թատրոնի խղճուկ նվագացանկի մեջ թարմ շունչ բերելու ընդունակ 1995-96 եւ 2008թթ. հրաշալի դիրիժոր Զավեն Վարդանյանի կողմից հաջողությամբ իրականացրած Մոցարտի «Առեւանգում հարեմից», «Կախարդական սրինգ» եւ «Այսպես են վարվում բոլոր կանայք» օպերաների համերգային կատարումները, որոնք երաժշտական առումով բեմադրության պատրաստ օպերաներ էին: Արդյոք ճիշտ չէ՞ր լինի հրավիրել փորձառու եւ երաժշտական հասարակայնության մեջ մեծ հեղինակություն վայելող այդ դիրիժորին՝ թատրոն, հնարավորություն ընձեռելով նրան որեւէ ներկայացում ղեկավարելու: Մանավանդ որ, Զ. Վարդանյանը բազմիցս հանդես է եկել օպերային թատրոնի հետ կապված ուշագրավ նախագծերով: Ներկայումս էլ՝ մշակույթի նախարարությունում արդեն մեկ տարուց ավելի է, ինչ անտարբերության է մատնված Ռոսինիի «Մոխրոտ» եւ Երկանյանի «Կայսր օպերաների բեմադրության ամենեւին ոչ ծախսատար նրա նախագիծը: Ցավալի է, բայց թատրոնում աշխատող ինը դիրիժորների թվում, որոնց գերակշռող մասը առհասարակ ծանոթ չէ մեր հանդիսատեսին, որովհետեւ կլոր տարին պարապուրդի է ենթարկված, տեղ չգտնվեց այդ բազմահմուտ երաժշտի համար: Նշենք, որ դիրիժորների այդ սարսափազդու քանակը բնավ չի նպաստել օպերային նվագախմբի մասնագիտական մակարդակի ստեղծագործական աճին, եթե չասենք ավելին:
Անժամանակության եւ անորոշության շրջանը թատրոնում ակնհայտորեն երկարաձգվել է: Առանց գեղարվեստական ղեկավարի, խարիզմատիկ առաջնորդի, որն ի վիճակի է համախմբել իր շուրջը ողջ ստեղծագործական կոլեկտիվը, թատրոնն անհնար է պատկերացնել: Անցած ութ տարիների ընթացքում նախկինում յոթնամյա երաժշտական դպրոցի տնօրեն Կամո Հովհաննիսյանի գլխավորած ղեկավարող թիմը ապացուցել է իր սնանկությունն ու անկարողությունը թատրոնում ստեղծագործական որեւէ հարց լուծելու: Ինչ արժե 18 հոգուց բաղկացած, այսպես կոչված, գեղարվեստական խորհուրդը, որը ոչինչ չի որոշում:
Անպտուղ փորձերի եւ կադրային անխոհեմ նշանակումների ժամանակը, որը տվեց իր ողբալի պտուղները՝ էական վնաս հասցնելով ազգային երաժշտական մշակույթին, ավարտվել է:
Այլեւս հապաղել չի կարելի: Անհրաժեշտ է բանիմաց մասնագետների ներգրավում, երաժշտական մշակույթի ոլորտում մտածված պետական քաղաքականություն:
