.«ԹՈՒՐՔԻԱՆ ՉԻ ՈՒԶՈՒՄ ԳԵՐԻ ԴԱՌՆԱԼ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀԵՏԱՔՐՔՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ»

Ըստ թուրք գործիչների, Թուրքիան այսօր ձգտում է բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել թե՛ Հայաստանի եւ թե՛ Ադրբեջանի հետ:

Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանն ու երկկողմ հարաբերությունների զարգացմանը վերաբերող 2 Արձանագրություններն ու գործողությունների ժամանակացույցը դարձան ոչ միայն քաղաքական ուժերի, այլ՝ հասարակության քննարկման կարեւորագույն թեման: Սեպտեմբերի 1-ին հրապարկված թվով 2-րդ Արձանագրությունը (1-ը հրապարակվել է այս տարվա ապրիլին) ընդդիմադիր քաղաքական ուժերը որակեցին ոչ թե որպես առաջընթաց 2 երկրների հարաբերություններում, այլ ճիշտ հակառակը՝ նահանջ, քանի որ, նրանց կարծիքով, Թուրքիային, այնուամենայնիվ, հաջողվեց թելադրել իր նախապայմանները:

Հրապարակված Արձանագրությունների եւ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման շուրջ «Առավոտի» լրագրողները երեկ առիթ ունեցան զրուցելու մի քանի թուրք քաղաքական եւ հասարակական գործիչների հետ: Մեր զրուցակիցներն են Թուրքիայի Լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Ջեմ Տոկերը, «Եվրոպական կայունություն նախաձեռնության» փորձագետ Նիգար Գոկսելը, փորձագետ Օսման Բենգուրը եւ համալսարանի դասախոս Ռանա Բիռդեն: Նրանք Երեւանում մասնակցում էին սեպտեմբերի 28-ին կայացած Հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացմանը նվիրված միջազգային կոնֆերանսին:

Վերոնշյալ խնդիրների վերաբերյալ ներկայացնելով իր տեսակետը, Լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցության նախագահ Ջեմ Տոկերն ասաց.

– Ես Հայաստանում եղել եմ մոտ կես տարի առաջ, մնացել եմ ընդամենը 3 օր, եւ այդ օրերի ընթացքում ինձ 2 հարցադրում արվեց, որոնք հետագայում կրկնում էի Թուրքիայի բոլոր այն վայրերում, որտեղ պատմում էի Հայաստան ացելությանս մասին: 1-ին հարցը ինձ տվեց համալսարանի ուսանողներից մեկը: Նա ասաց՝ երբ ինձ ասացին, որ թուրքեր են գալու Երեւան՝ մեզ հյուր, ես մտածում էի, որ կտեսնեմ ցածրահասակ, գեր, թավ բեղերով, թուխ մաշկով մարդկանց, բայց դուք չեք համապատասխանում իմ պատկերացումներին: Ես մտածեցի, որ եթե մեր երկրների սահմանների միջեւ հեռավորությունը ընդամենը 30 կիլոմետր է, եւ եթե հայերի մոտ մինչ ասօր թուրքերի մասին նման պատկերացում կա, ուրեմն՝ դրանում թուրքերն են մեղավոր: 2-րդ հարցը հեռուստահաղորդումներից մեկի ժամանակ ինձ տվեց հաղորդավարը, որը հարցրեց. արդեն 2 օր է՝ դուք Հայաստանում եք, ինչպիսի՞ զգացողություն ունեք, դուք թշնամակա՞ն երկրում եք: Ես զարմացա, չէ, իհարկե, սա ինձ համար թշնամական երկիր չէ, բայց ամեն դեպքում՝ նաեւ ոչ բարեկամական, ավելի շատ այն խորթ երկիր է, միգուցե ինչ-որ տեղ՝ նաեւ հարազատ, որովհետեւ, այսպես թե այնպես, 600 տարի է, ինչ ապրում ենք միեւնույն տարածաշրջանում: Այդ հարցերը ստիպեցին ինձ մտածել, որ եթե 2 երկիր միեւնույն տարածաշրջանում են, եւ տեղի են ունեցել իրադարձություններ, որոնք հանգեցրել են նրան, որ հիմա մենք այսպիսի հարաբերությունների մեջ ենք, ուրեմն ես իմ պարտքը համարեցի անել ինչ-որ բան՝ հաշտության գործընթացում: Այն ամենը, ինչ իմ ուժերի սահմանում է, անգամ եթե ես ի վիճակի եմ ազդեցություն ունենալու ընդամենը 5 թուրքի վրա, նրանց համոզելու կամ նրանց կարծիքը փոխելու կարծրատիպերից, ես դա կանեմ:

Իմ կուսակցությունը Թուրքիայում փոքր կուսակցություն է, բայց ես ուզում եմ ձեզ վստահեցնել, որ թուրքական ոչ մի քաղաքական ուժ չի ցանկանա, որ Թուրքիայի քաղաքական գործերը գերի դառնան Ադրբեջանի հետաքրքրություններին: Իրանում այսօր ապրում է 30 միլիոն ադրբեջանցի, ինչո՞ւ Իրանը այդպես չի արձագանքում Ղարաբաղի հարցի կարգավորման խնդրին, ինչո՞ւ Իրանը Հայաստանից ինչ-որ խնդիրների լուծում չի պահանջում: Այս տեսակետը ես փորձում եմ ներկայացնել Թուրքիայում եւ ինչ-որ կերպ ազդել թուրք հասարակության կարծիքի վրա:

«Առավոտ»- Ինչո՞ւ այսօր Եվրախորհրդի շրջանակներում Հայաստանի եւ Թուրքիայի համագործակցությունը չի ստացվում: Որովհետեւ Թուրքիան միանշանակ պաշտպանում է Ադրբեջանի տեսակետը Ստրասբուրգում: Այդ պատճառով էլ, եթե անգամ Արձանագրության մեջ նշված է, որ մեր երկրները պետք է համագործակցեն, ապա ինչպե՞ս է իրականանալու այն, եթե նման ցանկացած քայլ Ադրբեջանի կողմից խանդով է ընդունվում:

Նիգար Գոկսել- Թուրքիայում միանշանակ տարբեր կարծիքներ են ղարաբաղյան խնդրի հետ կապված՝ հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտի վերաբերյալ: Բայց, միանշանակ, կա կարծիք, որն արդեն տարածվում է, դա այն է, որ Թուրքիան չպետք է կախված լինի Ադրբեջանից եւ Ղարաբաղի հարցից: Թուրքիայում արդեն կարելի է կայացած փաստ համարել այն, որ շարքային քաղաքացին այլեւս կաշկանդված կամ վախեցած չի արտահայտվում այդ հարցի մասին: Թուրքիան կցանկանար, անշուշտ, շատ ավելի կարեւոր դեր ունենալ Կովկասում, բայց դա իրականում հնարավոր չէ, եթե կան չճշտված հարցեր Հայաստանի հետ եւ փակ սահմանի խնդիր: Այսինքն այն, ինչ պլանավորում է Թուրքիան՝ բացարձակ ոչ մի խնդիր հարեւան պետությունների հետ եւ ավելի մեծ դերակատարում տարածաշրջանում, հնարավոր է միայն այդ 2 խնդրի լուծման դեպքում: Այսօր Թուրքիան ոչ թե սպասում է, որ Հայաստանը Ղարաբաղը տա Ադրբեջանին, այլ պարզապես ուզում է տեսնել այդ պրոցեսում դրական տեղաշարժ, այնպիսի տեղաշարժ, որը թույլ կտա Թուրքիային ունենալ բարիդրացիական հարաբերություններ թե՛ Հայաստանի եւ թե՛ Ադրբեջանի հետ: Հակառակ դեպքում՝ բաց սահմանի էֆեկտը այնքան էլ մեծ չի լինի:

«Առավոտ»- Դուք ասում եք, թե Թուրքիան չի սպասում, որ Հայաստանը Ղարաբաղը հանձնի Ադրբեջանին, այդ դեպքում ինչո՞ւ է Էրդողանը ամեն շաբաթ հայտարարում. մինչ հայկական զորքերը դուրս չբերվեն ադրբեջանական տարածքներից եւ Հայաստանը չդադարեցնի Ղարաբաղի բռնազավթման գործընթացը՝ սահմանները չեն բացվի:

Նիգար Գոկսել- Իմ կարծիքով, դա ոչ թե Ղարաբաղի, այլ Ղարաբաղի շուրջ գտնվող որոշ տարածքների մասին է, որտեղ գուցե կարող էին վերադառնալ այնտեղից գնացած ադրբեջանցիները: Ոչ ոք չունի այնպիսի ակնկալիքներ, որ մոտ ժամանակներում Ղարաբաղի հարցը կկարգավորվի, դրանք պարզապես «մեսիջներ» են, որ Ադրբեջանի իշխանությունները ստանում ենք Թուրքիայից:

Ռանա Բիռդե- Ուզում եմ նշել, որ թուրք հասարակությունը այդ հարցը ընկալում է որպես պարզապես կոնֆլիկտ, որը գոյություն ունի Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ եւ չի տիրապետում ոչ մի մանրամասնություն: Եվ ոչ միայն հասարակությունը, այլեւ՝ փորձագետները, այնքան էլ խորությամբ չեն տիրապետում կոնֆլիկտի մանրամասներին եւ պատճառներին: Կարծում եմ, թուրք փորձագետներին անհրաժեշտ է ավելի խորությամբ ուսումնասիրել խնդիրը: Ասեմ նաեւ, որ այսօր այլ հարցեր կան, որոնք շատ ավելի են անհանգստացնում եւ հետաքրքրում թուրք հասարակությանը, այդ պատճառով էլ հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցը կարեւորագույնը չէ թուրք քաղաքացու համար:

«Առավոտ»- Այդ դեպքում Թուրքիայի ինչի՞ն է պետք Արձանագրության հետ կապված գլխացավանքի մեջ ընկնելը, եթե դա թուրք հասարակությանը այնքան էլ չի հետաքրքրում:

Ջեմ Տոկեր- Այ, հենց դա էլ թուրք ընդդիմադիրների հարցադրումն է, հենց նրանք էլ ասում են. ո՞վ է նախաձեռնել այդ Արձանագրությունը, ի՞նչ է՝ այդպիսի առաջադրանք ձեզ ամերիկացիներ՞ն են տվել, թե՞ եվրոպացիները:

«Առավոտ»- Պարոն Բենգուր, դուք էլ ապրում եք ոչ թե Թուրքիայում, այլ՝ ԱՄՆ-ում, կա՞ն այս թեմայի շուրջ հարցեր, որոնց ամերիկաբնակ թուրքերը մի քիչ այլ կերպ են վերաբերվում, քան Թուրքիայի հասարակությունը:

Օսման Բենգուր- Ամերիկայում ապրող թուրքերի կարծիքները խիստ բազմազան են, ես կասեմ զուտ իմ անձնական կարծիքը:

Ես ավելի շատ հետաքրքրված եմ թուրք-եվրոպական եւ թուրք-ամերիկյան հարաբերությունների իրողությամբ, բայց այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում հիմա Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ, ես գնահատում եմ որպես դրական քայլ, որը բարձրացնում է Թուրքիայի իմիջը թե ԱՄն-ում եւ թե Եվրոպայում: Դա նշանակում է, որ Թուրքիան պատրաստ է Հայաստանի հետ ինչ-որ հարաբերություններ սկսել, նաեւ Հայաստանի կողմից պատմական հանձնաժողովի ճանաչման հանգամանքը ինձ համար շատ դրական է, քանի որ այն եւս հարաբերությունների տեղաշարժ է: Բայց, ասեմ, որ, այնուամենայնիվ, սահմանի հետ կապված խնդիրներն այսօր այնքան էլ հասկանալի չեն ԱՄՆ-ում ապրող թուրքերի համար: