ՊԵՏՔ Է ԲԱՑԵԼ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ-ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՍԱՀՄԱՆԸ

Վստահ է կինոռեժիսոր Տիգրան Խզմալյանը

– «Միացում» նախաձեռնությունը, որի ն երկայացուցիչն եք նաեւ դուք, մեկն է այն կազմակերպություններից, որոնք դեմ են հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը միտված եւ նախաստորագրված երկու արձանագրություններին: Որո՞նք են ձեր փաստարկները:

– Այդ արձանագրություններից մեկում խոսվում է հայ-թուրքական սահմանը բացելու մասին: Այդ սահմանը փակ է եւ շատ վաղուց, ու ոչ թե 1991թ.-ից, այլ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներից ի վեր, նույնիսկ ավելի վաղ շրջանում: Փակ էր այն ժամանակվանից, երբ սահմանը գծվեց Արփա գետի եզրով: Վերջին 18-20 տարիների ընթացքում սահմանը փակ է եղել միակողմանի եւ Թուրքիայի կողմից: Հայաստանը պատրաստ է բացել այն: Հետեւաբար՝ սահմանը պետք է բացի հե՛նց Թուրքիան, եթե նա եւ նրա հովանավորները՝ Միացյալ Նահանգները եւ Եվրոպան, որոնք սահմանը բացելով հսկայական աշխարհաքաղաքական խնդիր են լուծում, մտահոգված են այդ հարցով: Ինչո՞ւ ենք մե՛նք այդքան անհանգստացած: Ես ջատագովն եմ հայ-թուրքական հարաբերություններին՝ հասարակական մակարդակի վրա, եւ զարմանում եմ, երբ մարդիկ շփոթում են պետական եւ հասարակական հարաբերությունները: Հասարակությունները, քաղաքացիները եւ մշակույթները, բնականաբար, պետք է շփվեն միմյանց հետ: Ես ինքս բազմաթիվ անգամ եղել եմ Թուրքիայում, Արեւմտյան Հայաստանի, ինչպես քրդերն են պնդում՝ ապագա Քրդստանի տարածքում, եղել եմ Արարատի գագաթին, նկարահանումներ եմ արել Ստամբուլում, Մուշում, Վանում, Իգդիրում, եւ կարծում եմ, որ սահմանը հիմա էլ բաց է: Բավական է 15 դոլար վճարել եւ սահմանն անցնել: Իհարկե, դա տեխնիկապես հիմա մի քիչ ավելի բարդ է անել՝ 50 կմ-ի փոխարեն անցնել 500 կմ տարածք, բայց կա նաեւ օդանավային հաղորդակցություն: Այնպես որ, ինձ համար սահմանի փակ լինելու մասին հայտարարությունը մի փոքր կեղծ է թվում, որովհետեւ ամեն երկրորդ հայը եղել է Ստամբուլում, ամեն երրորդ հայը՝ Անթալիայում: Շուկան հիմա էլ է հեղեղված թուրքական էժանագին ապրանքով եւ էլ ավելի կհեղեղվի, եթե վիճակը փոխվի:

Ես կտրուկ դեմ եմ Թուրքիայի հետ պետական որեւէ պայմանագրի ստորագրմանը եւ պաշտոնական հարաբերություններին, քանի դեռ չի ճանաչվել Հայոց ցեղասպանությունը: Ինձ թվում է՝ դա անբարոյականություն է: Ինչի՞ համար է այս ամբողջ քաղաքական հիստերիան: Որպեսզի մի քանի հարուստ էլի՞ հարստանա, որովհետեւ բաց սահմանի դեպքում նրանք կկարողանան իրենց մենաշնորհային դաշտն ընդլայնե՞լ: Բնականաբար, այդպես էլ կլինի, որովհետեւ իրականում խնդիրը ոչ թե սահմանն է, այլ այն, որ մի 40-50 գերհարուստ ընտանիք՝ իշխանավորներն ու նրանց շրջապատը, այլեւս չկարողանալով էլի որեւէ բան քամել սեփական երկրից՝ սկսել են հանուն իրենց տնտեսական շահի սակարկել ազգային շահերը եւ պատրաստ են դրան զոհաբերել անգամ ազգային արժանապատվությունը, հայրենի հողը: Այդ արձանագրությունների համատեքստում խոսվում է նաեւ տարածքային զիջումների մասին՝ ինչպես Արեւելյան Հայաստանի, խոսքը Կարսի պայմանագրի փաստացի ճանաչման մասին է, այնպես էլ Արցախի: Որքան էլ իշխանությունները փորձում են խորամանկել եւ թաքցնել այդ իրողությունը, բայց թուրքերը միանգամայն պարզ ասում են դրա մասին: Ես վստահ եմ, որ ոչ մի թիզ հայրենի հողից մենք իրավունք չունենք զիջելու: Ոչ մի երկրում նման բանն անգամ քննարկել չի կարելի: Ոչ մի գերտերություն կամ պետություն, որոնք այսօր խրախուսում են տարածքային փոխզիջումները, սեփական օրինակով չեն փորձում մեզ սովորեցնել, թե դա ինչպես է արվում: Ո՛չ ԱՄՆ-ն է Ալյասկան վերադարձնում Ռուսաստանին, ո՛չ Ռուսաստանն է Կուրիլյան կղզիները վերադարձնում Ճապոնիային, ո՛չ Ֆրանսիան է հրաժարվում Կորսիկայից կամ Իսպանիան՝ բասկերի երկրից: Նման բան աշխարհում չկա: Մենք մեր արյամբ ենք ազատագրել այդ տարածքները, եւ հիմա ոչ ոք իրավունք չունի դրանք դարձնել սակարկության առարկա:

Սկզբունքորեն սահմանը բացելուն ես դեմ չեմ, բայց դա Թուրքիայի գործն է: Թուրքիան պարտավոր է բացել սահմանները, եւ դա նրան ստիպում են անել: Նա, ուշ, թե շուտ, պարտավոր է լինելու դա անել: Սահմանի բացումն ու դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելը նույն բանը չեն, եւ ես դեմ եմ պետական հարաբերություններին՝ քանի դեռ Թուրքիան չի ճանաչել Ցեղասպանությունը:

– Հիմա շատ է խոսվում այդ արձանագրություններում առկա պատմական հարցեր ուսումնասիրող ենթահանձնաժողովի կամ ինչպես պնդում են դրանց ընդդիմախոսները՝ պատմաբանների հանձնաժողովի ստեղծման մասին: Արդյոք դա այդքան վտանգավո՞ր է, եւ մենք դրանից չե՞նք կարող օգուտներ քաղել:

– Դա ես արհեստական մտցված հարց եմ համարում եւ դիտում եմ որպես ծխավարագույր իրական խնդիրը կոծկելու համար: Դա արվում է առաջին հերթին հենց մեր իշխանության կողմից: Ոչ ոք չի խանգարում, ինչպես անցյալում, հիմա ու նաեւ ապագայում, որ պատմաբանները, գրողները, կինոռեժիսորները քննարկեն, ուսումնասիրեն, գրքեր հրատարակեն, ֆիլմեր նկարեն Ցեղասպանության կամ 1-ին համաշխարհային պատերազմի պատմության մասին: Այլ խնդիր է, որ դրանով զբաղվելու են պետության կողմից ներկայացվող պատմաբաններ, որոնք ոչ թե պատմական ճշմարտությունն են վեր հանելու, այլ կատարելու են պետության, կառավարության պատվերը: Իսկ պատվիրված պատմություն մեզ պետք չէ: Ես մեկուկես տարի առաջ նկարեցի «Սարդարապատ. դեժավյու» ֆիլմը, որը մռայլ մարգարեություն էր այսօրվա դեպքերի մասին: Ես զգուշացնում էի, որ Սարդարապատն օրինակ է այն բանի, որ մենք հաղթեցինք պատերազմի դաշտում եւ պարտվեցինք դիվանագիտական միջանցքներում եւ առանձնասենյակներում: Ընդամենը ամիսներ անցան, եւ մենք տեսնում ենք, որ մեր արցախյան հաղթանակը փորձում են սակարկել եւ մանրել դիվանագիտական անշնորհքության եւ ծախվածության պատճառով: Ես գտնում եմ, որ դրա մեղավորը ոչ թե թուրքերն են, որոնք ընդամենը պաշտպանում են իրենց ազգային շահը, այլ Հայաստանում իշխող, ինչպես Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն է ձեւակերպել՝ քրեաօլիգարխիկ համակարգը:

– Կարծում եք՝ Ս. Սարգսյանը պաշտպանում է այդ 40-50 ընտանիքների՞, թե՞ իր սեփական շահը: Կամ, գուցե, նա ուզում է մնալ պատմության մեջ որպես տասնամյակներով չհաղթահարված կնճռոտ հարցը լուծող: Նրա շարժառիթը ո՞րն է:

– Կարող է զարմանալի թվալ, թե ինչպես է պատահում, որ մարդիկ, ովքեր պատերազմի ժամանակ պայքարում, դիմադրություն էին կազմակերպում, նստելով նախագահի աթոռին՝ հանկարծ սկսում են շատ տարօրինակ բաներ անել՝ պատրաստ լինելով սակարկել անգամ ազգային շահերը: Խնդիրն այն է, որ իրենք՝ ինչպես Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, այնպես էլ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը, առաջնորդվում են ոչ թե ազգային, այլ դասակարգային շահերով: Մարդկային պատմության շարժիչ ուժը եղել է դասակարգային պայքարը, ու նրանք դրանով էլ առաջնորդվում են՝ ստիպված լինելով կատարել իրենց դասակարգի պատվերը:

– Ասել կուզեք՝ նրա լեգիտիմությունն այստեղ դեր չի՞ խաղում, եւ նա նույնն անելու էր, եթե անգամ լեգիտի՞մ նախագահ լիներ:

– Միանգամայն ճիշտ եք: Եթե այսօր Ս. Սարգսյանը հրաժարվի իշխանությունից եւ Լ. Տեր-Պետրոսյանը ղեկավարի երկիրը, այս երկու՝ հայ-թուրքական եւ Ղարաբաղի կարեւորագույն հարցերում ոչ մի փոփոխություն Հայաստանում տեղի չի ունենա: Ուստի՝ ես պնդում եմ, որ այսօրվա իշխանության եւ ընդդիմության միջեւ իրական տարբերություն չկա, եւ դա է պատճառը, որ մենք փակուղային վիճակում ենք:

– Այսինքն, ձեր կարծիքով, խնդիրը ոչ այնքան հարցերը կարգավորելուն պարտադրող «դրսի» ճնշումներն են, որքան ներքի՞ն շարժառիթները:

– Այո: Իրականում ոչ թե հայ-թուրքական սահմանն է փակ, այլ փակ է սահմանը Հայաստանի ներսում՝ իշխանության եւ հասարակության, եւ փակ է փշալարերով ու զինվորներով: