ԱՆԴՐԵՅ ԲԻՏՈՎ

Հիշողություն «Գլասնոստի» մասին (12.04.09, Մոսկվա-Երեւան, թռիչքի ժամանակ, օդում)

Երբ ամերիկյան Սենատը վերջապես իր ճանաչմանն արժանացրեց հայ ժողովրդի ցեղասպանության փաստը, TV-ն տեսախցիկով իսկույն սլացավ ինձ մոտ, եւ ահա՝ ինչու: 1969 թվականի սեպտեմբերին ինձ հաջողվել էր այդ ցեղասպանությունը «ծառայողական գործածության» տողից հասցնել համամիութենական հրապարակայնության մակարդակի. «Դրուժբա նարոդով» ամսագրում լույս էր տեսել իմ «Հայաստանի դասերը» վիպակը: Այդ պահից գիրքը հրատարակվել ու վերահրատարակվել էր, թարգմանվել տարբեր լեզուներով:

TV խմբին սպասելով, ես կշռադատում էի՝ ինչպես եւ ինչ ասել նրանց: Մտաբերեցի նաեւ, որ 1969 թվականին խորհրդային գրաքննության վերջին խոչընդոտը մեջբերումն էր 1917 թվականի գերմանական գրաքննության հրահանգից. «Հայկական հարցի շուրջ լավագույնը լռություն պահպանելն է»:

Ռուսաստան, Ֆրանսիա, էլի ինչ-որ մեկը… հայերի ցեղասպանությունն աշխարհում ճանաչվում է զարմանալի հետեւողականորեն եւ դանդաղ, չնայած բուն «ցեղասպանություն» («գենոցիդ») եզրույթը ձեւակերպվել է նույն Գերմանիայում եւ նույն հայկական փորձից: Այնուամենայնիվ, այդ պատմական իրողությունը քայլ առ քայլ ընդունվում էր աշխարհում, մինչ դարձյալ Թուրքիայում կանգ առնելը. Թուրքիան մղվում է Եվրամիություն, եւ նրա առաջ դրված է հայ ժողովրդի ցեղասպանության՝ գրեթե առանց զղջման ճանաչման նախապայմանը, բայց Թուրքիան այդքանն էլ չի զորում: Դա ինձ արդեն զարմացրեց, եւ ես փնտրում ու չէի գտնում ակնհայտ այս հարցում պատմական նման համառության բացատրությունը: Թերեւս ինձ տագնապեցնում էր, որ ոչ միայն Թուրքիան, այլեւ ԱՄՆ-ը եւ Իսրայելը եւ էլի ուրիշներ վավերացնող համապատասխան գործողություններ չեն կատարում: Եվ հանկարծ՝ ահա ձեզ: Ամերիկյան Կոնգրեսը: Ուռա:

Սպասում եմ TV-ին: Քաղաքական կոռեկտության փշալարով պատված գոտում գոնե ճշմարտություն հիշեցնող ինչ-որ բան ասելու հավերժական իմ մղումը բանեցնելով՝ ես մոտավորապես ահա թե ինչ ասացի:

1/ Որ ողջունում եմ ԱՄՆ Սենատի որոշակի խիզախությունը եւ վճռականությունը:

2/ Որ ցեղասպանությունը չի կարող լինել որեւէ մեկի ազգային մենաշնորհը:

3/ Որ Սենատի այս որոշումը վերջապես կարող է համաշխարհային գիտակցությունը շրջել դեպի այն ուղղությունը, որ ցեղասպանությունը չի կարող լինել համաշխարհային պատմության մասնավոր դեպք, որ 20-րդ դարն ապացուցել է, որ ցեղասպանությունը ոչ միայն հայերին եւ հրեաներին, այլեւ գնչուներին, այլեւ Ասիայի եւ Աֆրիկայի՝ ոչնչացման ենթարկված ուրիշ ժողովուրդներ ներառող համաշխարհային համակարգ է, որի կուշտ-ազատական գիտակցությունը գրեթե հափշտակված է: Որ ցեղասպանությունը ոչ թե բացառիկ երեւույթ է, այլ համաշխարհային գաղափար: Ո՞վ, օրինակ, գիտե, որ ադիգեյները (իմ պատմական նախնիները) հավակնում են իրենց ցեղասպանության (բռնի տեղահանության) ճանաչման:

4/ Որ, ուրեմն, ժամանակն է, որ մենք էլ Ռուսաստանում մտածենք, թե ոնց ենք կարողացել ցեղասպանություն իրագործել սեփական ժողովրդի հանդեպ:

Ասելով այս ամենը՝ ես զգացողություն ունեի, որ լավ-վատ, խնդրից գլուխ հանեցի: Բայց եթե այսքան լղոզված տեսքով անգամ իմ մեկնաբանությունը եթեր արձակվեր (թեկուզ՝ գիշերով, թեկուզ՝ երկրորդ կարգի մի ալիքով), ես անպայման արձագանքներ կստանայի: Արձագանք չեղավ: Նշանակում է՝ եթեր էլ չէր եղել:

Կիսելով ինձ հետ իր նվիրական մտահղացումները, Հրանտ Մաթեւոսյանը մի անգամ, մասնավորապես, այսպիսի միտք հայտնեց. «Ես կուզեի վեպ գրել կոտորածին իր ջոկատով մասնակցած եւ, անխուսափելիորեն, այս ամենի մասին միտք անող թուրք գնդապետի մասին»:

Լսել եմ եւ այսպիսի մի լեգենդ. ինչպես 1968 թվականին Պրագայում մեր տանկերի հրամանատար մի գնդապետ, չկարողանալով ո՛չ խախտել, ո՛չ կատարել հրամանը, մտել է պատահական մի նրբանցք եւ ինքնասպան եղել:

Որքան էլ Փամուքը լավ արձակագիր լինի, իր Նոբելյանը նա ստացել է այն բանի համար, որ լինելով թրքահպատակ, հայերի ցեղասպանության մասին գրել է ցավակցությամբ եւ ցավով:

Ողջ հոգով ողջունում եմ հայկական հարցում միջազգային ցանկացած ջանք: G. H. Guarch-ի «El a՝rbol armenio» գիրքը պորտուգալացի գրողի ձայնը միավորեց համաշխարհային երգչախմբին: Պատմաբան Բալթազար Գարրոնի առաջաբանն ինձ սթափեցրեց նրանով, որ ես չեմ առաջինը ցեղասպանությունը դիտարկել որպես համաշխարհային համակարգ, եւ դրանով իսկ ուրախացրեց. միայն ես չէ, որ այդ սոսկալի երեւույթն այդպես է ընկալում:

Ծաղկազարդի Կիրակի (Հայկական Զատկին)

Հ. Գ. «Առավոտը» նյութը տպագրում է հեղինակի եւ «Հրանտ Մաթեւոսյան» հիմնադրամի համաձայնությամբ: