Ըստ փորձագետ Հայկ Ալումյանի, նրանք ուզում են վավերացնել այն, ինչն իրավական տեսակետից անվավեր է
Անցած շաբաթ թուրքական կառավարամետ «Սաբահ» թերթը հրապարակել էր Հայաստանի եւ Թուրքիայի հետագա հարաբերությունները որոշող «Ճանապարհային քարտեզ» կոչվող փաստաթուղթը, որի առաջին կետով իբր սահմանվում է՝ «Հայաստանն ընդունում է 1921 թվականին Թուրքիայի եւ ՍՍՀՄ-ի միջեւ ստորագրված Կարսի պայմանագիրը»: Անկախ այն հանգամանքից, թե թուրքական թերթի հրապարակումը, ամենայն հավանականությամբ, ապատեղեկատվություն է, հետաքրքիր է, թե ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Կարսի պայմանագիրը եւ ինչո՞ւ են թուրքերն այսօր խոսում դրա մասին: Այս հարցերի շուրջ «Առավոտին» պարզաբանումներ տվեց փորձագետ Հայկ Ալումյանը, նախապես նշելով, որ իր վերլուծություններում հենվել է Հովհաննես Ասրյանի «Արեւելյան Հայաստանի բռնազավթած տարածքների հիմնախնդրի շուրջ» աշխատության վրա:
Բաթումում 1918 թվականի հունիսի 4-ին Օսմանյան կայսրության հետ կնքված «Հաշտության եւ բարեկամության պայմանագիրը» սկիզբ դրեց Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ կնքված այն պայմանագրերին, որոնք, հաջորդելով միմյանց, հանգեցրեցին պետական այն սահմանների ձեւավորմանը, որոնցում այժմ գոյություն ունի եւ միջազգային հանրության կողմից ճանաչված է մեր պետությունը: Ըստ պարոն Ալումյանի՝ «Բաթումի պայմանագիրը իրավացիորեն գնահատված է որպես թալանչիական՝ ըստ այդ պայմանագրի Հայաստանի Հանրապետությունը հայտնվում էր 9 հազար քառակուսի կիլոմետրանոց սահմաններում: Դժվար է պատկերացնել, թե ինչ էր սպասում հայ ժողովրդին, եթե ուժի մեջ մնար Բաթումի այդ ծայրահեղ անբարենպաստ պայմանագիրը»: Անդրադարձը սկսեցինք այս պայմանագրից, քանի որ՝ «Սեւրի պայմանագրին իրավական գնահատականներ տալուց չպետք է անտեսել մի կարեւոր հանգամանք՝ ստորագրելով Սեւրի պայմանագիրը, ինչպես Հայաստանի Հանրապետությունն ու Թուրքիան, այնպես էլ պայմանագիրը ստորագրած մյուս բոլոր պետությունները ընդունեցին, որ Բաթումի պայմանագրով Թուրքիային անցնող տարածքները չեն կարող օտարվել Հայաստանի Հանրապետությունից: Միջազգային իրավունքի սկզբունքներին համապատասխան, պայմանագիրը համարվում է դադարեցված մասնավորապես այն դեպքում, եթե պայմանագրի կողմերի գործողություններից բխում է նրանց ցանկությունը, որ այդ պայմանագրով կարգավորվող հարցը լուծվի մեկ այլ պայմանագրով: Սեւրի պայմանագրի ստորագրման փաստը, ավելին՝ այն, որ բանակցությունների առարկա էր դարձել Հայաստանի Հանրապետության սահմանների հարցը, արդեն իսկ նշանակում էր, որ ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Թուրքիան հրաժարվում են Բաթումի պայմանագրից, որ այդ պայմանագիրը դադարեցված է: Սեւրի պայմանագրի ստորագրումը, անկախ այն բանից, որ այն այդպես էլ ուժի մեջ չմտավ, այլեւս բացառում էր վերադարձը դեպի Բաթումի պայմանագիրը»: Սեւրի պայմանագրով Հայաստանի Հանրապետության տարածքը պետք է կազմեր ընդհանուր առմամբ 162 հազար քառ.կիլոմետր: Սակայն հետագայում կնքված Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի արդյունքում այդ տարածքը կրճատվեց մինչեւ 30 հազար քառ.կիլոմետրի:
Պատրա՞ստ ենք արդյոք մենք հաշտվելու այդ պայմանագրերի հետ: Որքանո՞վ էին իրավաչափ այդ պայմանագրերը, որքանո՞վ էին դրանց դրույթները համապատասխանում միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ նորմերին, կա՞ն արդյոք ներկայումս այդ պայմանագրերը վիճարկելու իրավական հիմքեր, վիճարկման մեխանիզմներ, կա՞ն արդյոք միջազգային ատյաններ, որոնք իրավասու կլինեին քննության առնելու այդ հարցը: Այս հարցերի պատասխանները ստանալու համար մեր զրուցակիցն առաջարկում է ձեւավորել հայ պատմաբաններից եւ միջազգային իրավունքի ոլորտում մասնագիտացող իրավաբաններից բաղկացած աշխատանքային խումբ, որը կարող էր խորապես ուսումնասիրել եւ իր եզրակացությունները ներկայացնել երկրի իշխանություններին: «Արդարությունը վաղ թե ուշ պետք է վերականգնվի, որի համար, սակայն, միջոցներ պետք է ձեռնարկվեն արդեն հիմա: Ձգձգումները կարող են բերել նրան, որ հետագայում Հայաստանի Հանրապետությունը արդեն զրկված կլինի Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերը իրավական մեխանիզմների միջոցով վիճարկելու հնարավորությունից: Չէ՞ որ «Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին» Վիեննայի՝ 23.05.1969 թ.-ի Կոնվենցիայի 45 հոդվածին համապատասխան, պետությունը այլեւս չի կարող հղում կատարել պայմանագրի անվավերության կամ դադարեցման հիմքերի վրա… այն բանից հետո, երբ ինքը (պետությունը) իր վարվելակերպով պետք է համարվի լռությամբ համաձայնված, որպեսզի պայմանագիրը մնա ուժի մեջ… կամ համարվի վավեր: Այլ կերպ ասած, պետության լռությունը զրկում է նրան հետագայում պայմանագիրը վիճարկելու հնարավորությունից: Որպեսզի չհայտնվենք նման իրավիճակում, Հայաստանի Հանրապետությունը, առանց հետագա հապաղումների, պետք է պաշտոնապես հայտարարի Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի անվավերության հիմքերի մասին, ինչպես նաեւ այն մասին, որ պատրաստվում է միջազգային ատյաններում վիճարկել այդ պայմանագրերը»,- կարծում է փորձագետը: Իսկ վիճարկման հիմքերը այսպիսիք են. «16.03. 1921 թ.-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի կառավարությունների միջեւ կնքվեց պայմանագիր, որով իրավունքներ եւ պարտականություններ էին սահմանվում ոչ միայն պայմանավորվող երկու պետությունների, այլեւ պայմանագրի կողմ չհանդիսացող Հայաստանի եւ Անդրկովկասյան մյուս երկու պետությունների համար: Մասնավորապես, այդ պայմանագրով Թուրքիային եւ Ադրբեջանին էին բռնակցվում Հայաստանի մի շարք տարածքներ: Այնինչ, իրավունքի հանրաճանաչ սկզբունք է, որ պետությունների միջեւ կնքված որեւէ պայմանագիր չի կարող իրավունքներ եւ պարտականություններ ստեղծել այդ պայմանագրի կողմ չհանդիսացող պետության համար: Ուստի Մոսկվայի պայմանագիրը չի կարող որեւէ իրավունքներ ստեղծել Թուրքիայի կամ Ադրբեջանի համար այն մասով, որը վերաբերում է հայկական հողերին, եւ միաժամանակ, չի կարող պարտավորեցնել Հայաստանին հաշտվելու այդ հողերի կորստի հետ: Մոսկվայի պայմանագիրը, առանց Հայաստանի համաձայնության, անվավեր է բոլոր այն դրույթներում, որոնք վերաբերում են Հայաստանին: Գիտակցելով դա՝ Ռուսաստանը կատարեց Մոսկվայի պայմանագրի 15 հոդվածով իր վրա վերցված պարտավորությունը՝ ստիպեց Հայաստանին կնքել Թուրքիայի հետ Կարսի պայմանագիրը, որով Հայաստանի իշխանությունները ճանաչեցին Մոսկվայի պայմանագրի՝ Հայաստանին վերաբերող հոդվածները:
Կարսի պայմանագիրը Հայաստանի կողմից ստորագրել են Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Ասքանազ Մռավյանը եւ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Պողոս Մակինցյանը: Հայաստանի ղեկավարներն էին՝ Վ. Լենինի ցուցումով եւ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի որոշմամբ Սովետական Հայաստան ուղարկված Ա. Մյասնիկյանը եւ Ս. Լուկաշինը: Հասկանալի է, որ Խորհրդային Հայաստանի քաղաքականությունը ամբողջությամբ կախված էր Մոսկվայից, եւ Հայաստանի իշխանությունները չէին կարող չստորագրել Կարսի պայմանագիրը: Այսպիսով, Հայաստանը, որպես պայմանագրի մասնակից, զուրկ է եղել իր իրական կամքն արտահայտելու հնարավորությունից, եւ Կարսի պայմանագրի կողմերի միջեւ իրականում որեւէ համաձայնություն ձեռք չի բերվել: Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից նման պայմանագիրը անվավեր է ի սկզբանե: Պակաս կարեւոր չէ նաեւ այն, որ Կարսի պայմանագիրը կնքված է եղել իրավահավասարության սկզբունքի խախտմամբ: Միջազգային պայմանագիրը համարվում է իրավահավասար, եթե կնքվել է կողմերի ինքնիշխանության, կամավորության եւ նրանց ներքին գործերին չմիջամտելու սկզբունքների պահպանմամբ: Մինչդեռ վերը նշված փաստերը վկայում են, որ Կարսի պայմանագրի կնքման ժամանակ խոսք լինել չէր կարող իրավահավասարության մասին»,- ասում է պարոն Ալումյանը:
Ի հավելումն՝ «Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի արդյունքում Թուրքիային եւ Ադրբեջանին են անցել մի շարք այնպիսի տարածքներ, որոնք ոչ միայն պատմականորեն հայկական են եղել, այլեւ պայմանագրերի կնքման պահին դեռ հայաբնակ էին: Այսպիսով, պայմանագրի կողմերը (իսկ այդ պայմանագրերի կողմեր, ինչպես ասվեց, պետք է համարել միայն Թուրքիային եւ Ռուսաստանին) բացահայտ ձեւով խախտել են նաեւ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը: Մինչդեռ հենց Մոսկվայի պայմանագրի ներածական մասում կողմերը հռչակել են, որ հիմք են ընդունում, մասնավորապես, ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքը: Նույն սկզբունքը հռչակված է նաեւ Կարսի պայմանագրի ներածական մասում: Սա նշանակում է, որ պայմանագրերը հակասում են միջազգային իրավունքի այն սկզբունքներին, որոնց վրա հիմնվել են պայմանավորվող կողմերը: Սա եւս մեկ անվիճելի հիմք է՝ պնդելու, որ նշված պայմանագրերն անվավեր են»:
Մեր հարցին ի պատասխան՝ Հայկ Ալումյանը համաձայնեց, որ պայմանագրերի վիճարկումը, որոնցով սահմանվում են պետությունների սահմանները, ժամանակի ընթացքում գնալով դժվարանում է: Բայց մյուս կողմից էլ՝ համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ բռնությամբ պարտադրված, անիրավահավասարության կամ այլ հիմքով հակաիրավական ճանաչված միջազգային շատ պայմանագրեր մեր օրերում վիճարկվում են: Օրինակներն են՝ Պանամայի ջրանցքի տարածքի նկատմամբ իր երկրի ինքնիշխանությունը վերականգնելու վերաբերյալ բողոքը ՄԱԿ-ում: Արդյունքում, 1903 թ.-ին ԱՄՆ եւ Պանամայի միջեւ կնքված անիրավահավասար եւ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը ոտնահարող պայմանագիրը վերացվեց, եւ 2000 թ.-ին Պանամայի ջրանցքի տարածքը վերադարձվեց նրա օրինական տիրոջը: 1887 թ.-ին Չինաստանին պարտադրված պայմանագրով չինական Մակաու թերակղզին հայտնվել էր Պորտուգալիայի տիրապետման տակ: Երկարատեւ գործընթացի արդյունքում Չինաստանը 1999 թ.-ին կարողացավ վերականգնել իր ինքնիշխանությունը սեփական տարածքի նկատմամբ եւ այլն:
Եթե համադրենք սույն վերլուծությունը Թուրքիայի այսօրվա վարքագծի հետ, ակնհայտ է դառնում, որ թուրքական կողմը լավագույնս գիտակցում է այս պայմանագրի խոցելիությունը, հետեւաբար՝ ջանք չեն խնայում աշխարհի կողմից լեգիտիմ ճանաչված Հայաստանի ներկայիս իշխանությունների ձեռքերով հաստատել սույն համաձայնագիրը՝ փակելով հետագայի բոլոր ճանապարհները: Ի դեպ, գոյություն ունի հարցի մեկ այլ տեսանկյուն էլ՝ բազմաթիվ հայերի սեփականության իրավունքը, որոնք ստիպված են եղել Թուրքիայի տարածքում թողնել իրենց ողջ անշարժ գույքը: Ըստ մեր զրուցակցի, դա մի այնպիսի խախտում է, որը չի ավարտվել կատարման պահին, այլ շատ դեպքերում տեւում է մինչ օրս: Կան մարդիկ, ովքեր դեռ այժմ սեփականություն ունեն Թուրքիայում, սակայն վերը նշված իրադարձությունների պատճառով մինչ օրս չեն կարող տիրապետել իրենց սեփականությունը: Փորձագետի համոզմամբ, հիմքեր կան այս հարցը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում վիճարկելու:
