Երեւանի ապագա քաղաքապետին խորհուրդ է տալիս 1975-1985թթ. Երեւանի քաղխորհրդի գործադիր կոմիտեի նախագահ Մուրադ Մուրադյանը:
– Մեկուկես ամսից «Երեւանի մասին» նոր օրենքով տեղի են ունենալու ավագանու ընտրություններ: Արդյոք ընտրության այս ձեւը լիարժեք հնարավորություն կտա՞ ընտրված ավագանուն եւ քաղաքապետին աշխատել ի շահ Երեւանի:
– Կարծում եմ, լիարժեք հնարավորություն տալու է, եթե ընտրվի այնպիսի քաղաքապետ, որը իրոք սրտացավ վերաբերմունք կունենա քաղաքի նկատմամբ, ավելի շատ անձնազոհ կլինի քաղաքի, քան իր անձի համար:
– Ի՞նչն էր, որ ձեր ժամանակ լավ էր, եւ կուզեիք, որ այդպես լիներ նաեւ այսօր:
– Լավ բաներ շատ կային: Ես, իհարկե, շատ ափսոսում եմ սովետական իշխանության փլուզման համար, որովհետեւ մենք զրկվեցինք շատ լայն հնարավորություններից. առաջին հերթին՝ մարդկանց զրկեցինք աշխատատեղերից, փակվեցին գործարանները: Փակվեցին, որովհետեւ բոլոր գործարանների փորձված տնօրեններին իշխանության եկած նոր ղեկավարները ազատեցին աշխատանքից եւ նշանակեցին մարդկանց, որոնք ընդհանրապես արտադրության հետ կապ չունեին: Երբ այդ մարդիկ ստանձնեցին տնօրենի պարտականությունը, տեսան, որ իրենք ոչինչ անել չեն կարող, արտադրությունը շարունակել չեն կարող, կազմակերպել չեն կարող: Հին տնօրեններին հանելով՝ խզվեց բոլոր տեսակի կապերը միութենական հանրապետությունների հետ: Ի՞նչ էր մնում նրանց անել՝ թալանել գործարանները, եւ բոլորս դրա վկան ենք: Այսօր, օրինակ, Ձերժինսկու անվան գործարանը ես չգիտեմ՝ ով է սեփականաշնորհել, բայց հսկայական կորպուսները դրել-քանդում են, որպեսզի բնակելի շենք կառուցեն: Ես սա համարում եմ տնաքանդություն:
– Ի՞նչը կուզեիք, որ խորհրդային տարիներից անցած լիներ այսօրվան:
– Ես կուզենայի անցած լիներ մասսայական բնակելի տների շինարարությունը:
– Բայց շինարարությունը կա՝ էլիտար շենքեր են կառուցվում:
– Էլիտար շենքերից կարող են օգտվել օլիգարխները, կարող են օգտվել հարուստները, բայց մեր ժողովրդի մոտ 60-70 տոկոսը օրվա հացի կարիք ունի: Երվանդ Զախարյանը նախաձեռնեց, մենք հանդիպել ենք, խոսել ենք, եւ ես ասացի, որ հարկավոր է մտածել նաեւ ընչազուրկներին բնակարանով ապահովելու մասին: Վերջին երկու տարիներին քաղաքապետարանը իր միջոցներով, ճիշտ է, քիչ քանակությամբ, բայց, համենայնդեպս, սկսեց այդ պրոցեսը, որը հանրապետության այսօրվա ղեկավարությունը եւ նոր ընտրված քաղաքապետը պիտի շարունակեն: Մենք Երեւան քաղաքում տարեկան շահագործման էինք հանձնում 450-500 քառակուսի մետր բնակելի տներ, եւ այդ տները մարդկանց տրվում էին հենց այնպես, անվճար, մենք ունեինք հերթացուցակներ՝ ըստ ձեռնարկությունների, ըստ շրջանների, եւ ձեռնարկությունները իրենց ֆոնդերից համապատասխանաբար տրամադրում էին մարդկանց: Բոլոր քաղաքացիները ոչ միայն Երեւանում, այլեւ հանրապետության մյուս քաղաքներում լիահույս էին, որ ինչ-որ ժամանակ իրենց հերթը կհասնի եւ բնակարան կստանան: Ես կենտրոնական կոմիտեի քարտուղարի պաշտոնում ղեկավարել եմ ամբողջ հանրապետության շինարարությունը: Մեր ժամանակ հանրապետությունում տարեկան շահագործման էին հանձնվում մեկ միլիոն 300 հազար քառակուսի մետր բնակելի տներ:
– Չե՞ք գտնում, որ Երեւանը իր հիմնական հատակագծից շատ է շեղվել:
– Իմ աշխատած տարիներին մեկ անգամ հատակագիծը նայել ենք, բայց վերջնական չենք հաստատել, երկար տարիներ քաղաքը կամային լուծումներ է ունեցել, այն ժամանակ էլ խախտումներ շատ են եղել: Ծանոթ եմ «Երեւան-նախագիծ» ինստիտուտի տնօրեն Մուշեղյան Գուրգենին, որը իմ ժամանակ գլխավոր ճարտարապետն էր, Ջիմ Թորոսյանից հետո նա եկավ: Լավ ճանաչում եմ Սամվելին՝ քաղաքի գլխավոր ճարտարապետին, ճանաչում եմ «Երեւան-նախագիծ» ինստիտուտի կոլեկտիվին, որը շատ կայուն, կարծր կոլեկտիվ է՝ լավագույն կադրերով: Երվանդ Զախարյանի, «Երեւան-նախագիծ» ինստիտուտի ջանքերով լուծվեց մի շատ հիմնական խնդիր. դա քաղաքի ճանապարհների, ստորգետնյա հետիոտն անցումների, տրանսպորտային հանգույցների, արագընթաց ճանապարհների հարցն էր: Հատկապես վերջին երկու տարիներին ահավոր մեծ ծավալի աշխատանք կատարվեց, եւ ես ուղղակի ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել թվարկած բոլոր ընկերներին, որոնք իրենց կոլեկտիվների հետ միասին այդ խնդիրը լուծեցին:
– Դուք հավանո՞ւմ եք Բարեկամության հրապարակի էստակադան, հարցնում եմ, որովհետեւ շատերն են դժգոհ դրանից։
– 1979-80 թվականներին մենք որոշեցինք այդ հրապարակում կառուցել ստորգետնյա հետիոտն անցում, բայց մենք ավելի առաջ գնացինք՝ որոշեցինք ոչ թե սովորական անցում անել, այլ նաեւ խոշոր մշակութային կենտրոն, ինչը որ հիմա չկա, հիմա առեւտրի կենտրոն է, իսկ այն ժամանակ եւ երաժշտական կենտրոն գոյություն ուներ, եւ ցայտաղբյուրներ, եւ միջազգային հեռախոսակապի համար տեղեր եւ բազմաթիվ այլ ծառայություններ: Իմ ասելիքն այն է, որ երբ դա կառուցվում էր, կենտրոնական հենասյունը մենք հաշվարկեցինք՝ նկատի ունենալով, որ հետագայում պետք է անպայման էստակադա ունենանք: Եթե մեր այն ժամանակվա կառուցած սյունը չլիներ, նորից պետք է ծածկը քանդեին, այդ սյունը կառուցեին, ծածկը ծածկեին եւ հետո միայն շարունակեին: Այդ ժամանակ մենք ավելի լուրջ մոտեցում ցույց տվեցինք հետագա առաջընթացի համար: Իսկ այն, որ շատերը այդ էստակադան չեն հավանում, նորմալ է. ամեն ինչ չէ, որ կառուցվում է եւ բոլորին դուր է գալիս:
– Քաղաքապետերից որի՞ գործունեությունն եք ավելի հավանում, ո՞վ ավելի ճիշտ աշխատեց։
– Ես բոլորին ծանոթ չեմ, ես ծանոթ եմ միայն Սուրեն Աբրահամյանին, Ռոբերտ Նազարյանին եւ ծանոթ եմ Երվանդ Զախարյանին: Կարող եմ ասել, որ եթե Սուրեն Աբրահամյանին չտեղափոխեին ՆԳ նախարար, շատ լավ քաղաքապետ կարող էր լինել, Ռոբերտ Նազարյանը լավ սկսեց, բայց շուտ տեղաշարժ արեցին, իսկ Երվանդ Զախարյանը ամենաերկարակյացն է սովետական իշխանությունից հետո քաղաքապետ աշխատածներից: Ես լավ ճանաչում եմ նրան եւ գնահատում շատ լավ:
– Ի՞նչ եք մտածում Երեւանի էկոլոգիական վիճակի, կանաչի բացակայության, քամիների դեմ անպաշտպան լինելու, փոշու ու կեղտի մասին:
– Էկոլոգիական այսօրվա վիճակը գնահատում եմ խիստ անբավարար: Սովետական իշխանության տարիներին նույնպես վիճակը բավարար չէր, որովհետեւ քաղաքում աշխատում էր 300-ից ավելի արդյունաբերական ձեռնարկություն՝ իրենց թափոններով, չհաշված «Կանազը» եւ «Նաիրիտը», որոնք նաեւ թունավոր նյութեր էին արտահանում: Ես չեմ ասի՝ ուրախալի է, որ այդ գործարանները չեն աշխատում, բայց քաղաքը այսօր շատ ավելի է կեղտոտվում տրանսպորտի արտանետումներով: 1984 թվականին Կարեն Սերոբիչի, Ֆադեյ Տաճատիչի եւ իմ նախաձեռնությամբ մենք հասանք այն բանին, որ միութենական կենտրոնական կոմիտեն եւ կառավարությունը հատուկ որոշում ընդունեցին Երեւանի զարգացման հեռանկարի մասին՝ 1986-1990 թվականների համար: Կետերից մեկում գրված էր. «Երեւանին մատակարարել միայն բենզին՝ առանց վտանգավոր նյութերի պարունակության»: Բացի դրանից, մենք հասել էինք նրան, որ Երեւանում յուրաքանչյուր շնչին հասնում էր մոտավորապես 16 քառակուսի մետր կանաչ տարածություն: Հիմա ես չեմ կարող ասել՝ ինչքան է, բայց վստահ եմ, որ մի քանի անգամ պակաս է: Եռաբլուրը լավ գիտեք, չէ՞, Եռաբլուրը ես եմ կանաչապատել: Ընկերներիցս մեկը՝ Հրանտ Պետրոսյանը, հողագործության ինստիտուտի տնօրենն էր, մի օր ասաց՝ «արի մի տեղ գնանք, մի բան եմ ցույց տալու, Ավագյան Հրանտին էլ վերցնենք հետներս»: Ավագյան Հրանտն էլ Անտառ-տնտեսության տնօրենն էր: Գնացինք Եռաբլուր: Եռաբլուրը 3-4 քաղաքապետեր ուզել են կանաչապատել, ոչինչ չի ստացվել, մեկին նույնիսկ ծառերը չորացնելու պատճառով դատի էին ուզում տալ: Ավագյան Հրանտին հարցրի՝ ինչքա՞ն ծառ կարող է տալ առաջիկա շաբաթ-կիրակի օրերին: Նա թե՝ մի 15-20 հազար: Ես պահանջեցի 60 հազար ծառ: Մոբիլիզացրեցինք արդյունաբերական ձեռնարկությունները, դպրոցները: Եռաբլուրում մեկ ամսվա մեջ մոտ 100-120 հազար եղեւնիներ տնկեցինք: Դա 1979-80 թվականներն էին: Եվ որպեսզի պահպանենք ծառերը չորանալուց, ահա թե ինչ մտածեցինք: Եթե հիշում եք, բոլոր շրջաններում ջրող մեքենաները օրը երեք անգամ ջրում էին փողոցները: Կարգադրեցի փողոցները միայն առավոտները ջրել եւ բոլոր մեքենաները տեղափոխել Եռաբլուր։ Մենք այդ մեքենաներով ծառերը ջրեցինք այնքան, մինչեւ ամբողջ Եռաբլուրում անցկացրեցինք ջրման ցանց: Անտառ էր գոյացել: Մութ ու ցուրտ տարիներին կտրվեց այդ անտառը, հիմա, տեսնում եք, Եռաբլուրում հատուկենտ ծառեր են մնացել:
Եթե քաղաքը շրջապատող բարձունքները ծառապատեն, այս քամիները եւ փոշին չեն լինի:
– Բա էլիտար շենքերը որտե՞ղ կառուցվեն:
– Հիշատակեցի ՍՄԿԿ կենտկոմի որոշան մասին, այդ որոշման մեջ կետ կար՝ Երեւանի կենտրոնը կառուցապատել միայն ազգային ճարտարապետության չափանիշներին համապատասխան: Դա միլիարդների գումարներ էր, դրանից հետո Բաքուն խառնվեց իրար, իրենց մասով էլ նման մի բան ընդունել տվեցին: Դա շատ մեծ որոշում էր: Ժամանակները չպիտի ազդեն ազգային արժեքների վրա, բայց, ցավոք սրտի, ես համաձայն եմ՝ շատ կառույցներ իրենց արտաքին տեսքով ազգային չեն, կոսմոպոլիտ են՝ ավելի ճիշտ: Ես կարեւորություն եմ տալիս նաեւ հայ ժողովրդի լավագույն ներկայացուցիչների կամ պատմական խոշոր դեմքերի հուշարձանների կառուցմանը:
– Հաշվի առնելով ձեր տարիների փորձը՝ ի՞նչ խորհուրդ կտաք ապագա ընտրվելիք ավագանուն եւ քաղաքապետին:
– Մի բառով հնարավոր չի ասել։ Ես, օրինակ, մեկ խորհուրդ կարող եմ տալ՝ նորընտիր քաղաքապետը թող իրեն շրջապատի քաղաքն իմացող մարդկանցով, այնպիսի մարդկանցով, որոնք կարող են ճիշտ խորհուրդներ տալ, քաղաքացիական համարձակություն կարող են ունենալ՝ քաղաքապետի սխալի համար նրա փեշից քաշելու:
