ԱՆՈՒՆ ԵՎ ԻՆՔՆՈՒԹՅՈԻՆ

Անվանակոչությունը ժողովրդի մշակույթի անբաժանելի մասն է

Ազգային ինքնության որոնումներում մենք էլ շատերի պես երբեմն հասնում ենք պատմության հեռավոր խորքերը, փորձում մեր տեսակը պահպանելու հնար ու հենարան գտնել նույնիսկ առասպելաբանության մեջ, հնօրյա առասպելից նորօրյա տոն ենք բխեցնում, եւ այդ ամենը հանուն մի գերնպատակի՝ որ պահպանել կարողանանք մեր ազգային ինքնությունը: Բայց հեռավոր նպատակներում՝ այդպես հայասեր, ազգասեր ու հայրենասեր, մենք զարմանալիորեն անզգույշ, անփույթ, ակամա ազգադավ ենք մեր ընտանեկան-անձնական ինչ-ինչ որոշումներում: Օրինակ՝ այնպիսի որոշումներում, որոնք վերաբերում են մեր երեխաների անուններին:

Ցանկացած ժողովրդի անվանակոչության մշակույթը նրա ընդհանուր մշակույթի մասն է: Եվ եթե որեւէ մշակույթ իրեն արարած ժողովրդին՝ աշխարհին ոչ միայն ներկայացնելու, այլեւ մարդկային ընտանիքում մյուսներից զանազանելու առաքելություն ունի, ապա նույնը բնականորեն վերաբերում է անվանակոչությանը: Բայց մենք՝ հայերս, արդյո՞ք անվանակոչության մշակույթը պահում ենք հայեցիության այնպիսի մակարդակի վրա, որ վերջինս հստակորեն կատարի ուրիշ ազգերից մեզ զանազանելու իր առաքելությունը: Ցավոք՝ ոչ:

Անձնանունը միայն անձ անվանելու լեզվական նշանակություն չէ, որ ունի: Հատկապես այլ էթնոմիջավայրերում անձնանունը ստանում է նաեւ էթնոտարբերիչ նշանակություն՝ ի զորու որոշակի տեղեկություն հաղորդելու կրողի նաեւ ազգային պատկանելության վերաբերյալ: Այդպես՝ այլ էթնոմիջավայրում Արմեն անունը զուգորդվում է հայի հետ, հայ էթնոսին պատկանելություն են հուշում նաեւ Արա, Արամ, Հայկ անունները: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի այդպիսի անձնանունների որոշակի խումբ՝ բնորոշ հենց միայն իրեն: Կրելով այդ անունները՝ մենք օտար հանրույթում, անձնանվանումից բացի, էթնիկ տարբերակման խնդիր ենք լուծում, ինչն այսօր՝ մշակույթների գլոբալ համահարթեցման ժամանակներում, չափազանց կարեւոր է:

Հայերս անձնանուններ փոխառելու հնավանդ փորձ ունենք: Հատկանշական է, որ հայը անձնանունը փոխատու լեզվից գրեթե միշտ վերցրել է բնագրային՝ կանոնական վիճակում եւ նույն կերպ էլ պահպանել է: Հենց այդպիսին են եղել պարսկերենից, հունարենից փոխառյալ բազմաթիվ անձնանուններ: Իսկ հատկապես պարսկերենից փոխառվածները (Վահան, Վարդան, Վահագն, Տիգրան, Արտաշես, Երվանդ…) հարատեւում են զուտ հայերենում փոխառված լինելու շնորհիվ, ավելին, մոռացված լինելով մայր լեզվում, դրանք վաղուց հայացվել են:

Հայերենն օտար անձնանունները հայացնելու իր վաղեմի ավանդույթը շարունակում է նաեւ այսօր: Ո՞վ չգիտի, որ, օրինակ, Արթուր, Ռուբեն անձնանուններն ամենեւին էլ հայկական ծագում չունեն: Սակայն վերջին տասնամյակներում այս անուններն այնպես հիմնովին են մտել հայոց անունարան, որ հիմա հայերիս կողմից մի տեսակ ընկալվում են որպես հայկական անձնանուններ, իսկ այդ անուններով անծանոթ յուրաքանչյուր ոք մեր մտքում իր հայ լինել-չլինելը պարզելու մղում է արթնացնում:

Ուրեմն՝ հայը դարեր շարունակ փոխառել է անձնանուններ եւ շարունակում է փոխ առնել, եւ այստեղ որեւէ արտառոց կամ հայի ինքնության համար վտանգավոր բան չկա: Մինչդեռ խիստ մտահոգիչ է այն իրողությունը, որ հատկապես սլավոնական լեզուներից, մասնավորապես ռուսերենից մեր փոխառություններում՝ կատարված վերջին հարյուրամյակում, մենք հեռացել ենք ավանդականությունից եւ սկսել ենք անձնանուններ փոխ առնել դրանց ոչ կանոնական՝ փաղաքշական, խոսակցական մակարդակում գործածվող աղավաղված եւ նույնիսկ ժարգոնային ձեւերով: Եվ այդօրինակ անձնանունները հայ իրականության մեջ չունեն սոսկ պատահական գործածություն, այլ կրում են համընդհանուր բնույթ:

Սլավոնական ծագման ոչ մի ժողովրդի մեջ չեք գտնի Սերոժ-Սերոժիկ-Սերյոժա, Վալոդ-Վալոդիկ-Վոլոդյա/Վալոդյա, Միշա-Միշիկ անձնագրային անուններ՝ կանոնական Սերգեյի, Վլադիմիրի, Միխայիլի փոխարեն: Իսկ հայ իրականության մեջ սերյոժաները, վոլոդյաները, միշաներն ու գրիշաները, խոստովանենք, չափազանց շատ են:

Իսկապես զարմանալ կարելի է անվանակոչման խնդրում հայի անսպառ երեւակայության վրա. նա անձնանուն կարող է սարքել գործնականորեն ամեն բառից (Կանալիզացիա), արտահայտությունից (Լենդրոշ), հապավումից (Վիլեն): Բայց ահա թե ի՛նչն է առավել զարմանալի. հայը կարող է սեփական անուն դարձնել նույնիսկ օտարի ազգանունը (վկա՝ հայ րուշկինները, լամարթինները, լեգրանները, լուկաշինները, կովալենկոները…): Հիմա պատկերացրեք իրավիճակ, երբ հայը ծանոթանում է ուկրաինացու հետ եւ ներկայանում է՝ Կովալենկո Չիլինգարյան: Նույնիսկ այս երեւակայական իրավիճակում մարդ անհարմար է զգում ոչ այնքան ազգանվան «չիլինգար» թուրքերեն արմատի, որքան Կովալենկո անվան համար, մանավանդ որ, նաեւ պատկերացնում ես այլազգիի տարակուսանք-զարմանքն ու գուցե նաեւ թաքուն քամահրանքը անունը կրողի հանդեպ:

Եվ այսպես, տղա է ծնվում՝ կոչում ենք Միշա, Սերժ, Գրիշա, աղջիկ է ծնվում՝ Սվետա, Մաշա, Գալյա: Անվանակոչում ու ջանադրաբար լծվում ենք… հայեցի դաստիարակության գործին՝ առանց դույզն-ինչ կասկածելու, որ դաստիարակության ճանապարհին առաջին վրիպումն արդեն թույլ է տրվել, նախ՝ որ մեր երեխայի համար օտար անուն ենք ընտրել, ապա նաեւ՝ ընտրել ենք օտար անվան աղավաղված, խոսակցական մակարդակում գործածվող տարբերակը:

Մեր զարմանալի հակվածությունը օտար ծագում ունեցող անձնանունների հատկապես ոչ կանոնական, աղավաղված ձեւերի նկատմամբ երբեմն հանգեցնում է ծայրահեղության. կանոնական անունը բոլորովին է մերժվում մեր (փոխառող) լեզվում: Տողերիս հեղինակը հայ իրականության մեջ երբեւէ չի հանդիպել, օրինակ, Պյոտր անունով որեւէ հայի, մինչդեռ Պյոտրի տարբերակներից Պետյա՝ որքան ուզեք:

Եվ դարձյալ պիտի խոսեմ մեր հարեւանների նախանձելի հայրենասիրության մասին՝ օտար անձնանուններից զերծ մնալու խնդրում: Կարո՞ղ եք պատկերացնել որեւէ թուրքի, որը Ջորջ, Ռիչարդ, Ֆրանց կամ Վալտեր անունն է կրում: Համարյա անհնար է պատկերացնել: Ես որ չեմ պատկերացնում, օրինակ, Վալտեր Քեմալ կամ Ֆրանց Էրդողան անուն-ազգանունով թուրքի: Եվ թուրքի՝ իր էթնիկ անունների տիրույթում պարփակվելու պատճառն ամենեւին էլ այն չէ, որ նրա երկիրը մշակութային կամ տնտեսական կապեր չունի Ջորջի եւ Ռիչարդի «հայրենիք» Անգլիայի (ԱՄՆ-ի) կամ Ֆրանցի եւ Վալտերի «հայրենիք» Գերմանիայի հետ: Ընդհակառակը, այս երկրների հետ թուրքերն ամենասերտ կապերն ունեն, եւ միլիոններով հաշվվող իրենց ազգակիցներն այդ երկրներում են: Բայց ինքնապահպանման մշտարթուն բնազդը նրանց պահում է ազգային ինքնությունը չկորցնելու նախանձելի պատրաստակամության ու պատրաստականության մեջ: Սխալ է նաեւ թուրքի (ադրբեջանցու) ինքնապարփակվածությունն անձնանունների խնդրում բացատրել դավանած կրոնի ինչ-ինչ առանձնահատկությամբ: «Հեռանանք» մահմեդական Թուրքիայից, Ադրբեջանից եւ փորձենք պատկերացնել իր հայրենիքում ապրող մի ճապոնացու, չինացու, վիետնամցու, որի անունը Պավլուշ կամ Տոլիկ է: Նույնիսկ այլմոլորակայինը կարող էր այդ անունները կրել, բայց ճապոնացին, չինացին, վիետնամցին՝ երբեք: Այլմոլորակայինը, մեկ էլ… հայը: