ԽԱՉՎԱԾԻՆ ՄԱՀ ՉԿԱ

Հատված անտիպ գրքից

9 ապրիլի 1988թ., Ստեփանակերտ

Ղարաբաղյան իմ օրագրային գրառումները սկսվում են դեռ 1988 թվականի ապրիլի 9-ից, երբ եզդի բանաստեղծ Ալիխան Մամեի հետ, փետրվարյան միտինգներից հետո, մեկնեցինք Ստեփանակերտ: Ալիխանը հստակ նպատակ ուներ՝ Հայաստանի քուրդ մտավորականության ուղերձը հասցնել Լաչինի քրդերին՝ առ այն, որ Հայաստանում ծաղկում ու բարգավաճում է քուրդ-եզդիական համայնքը: Ունեն ազգային դպրոցներ, բուհում գործում է քրդական ամբիոն, Ակադեմիայում, Գրողների միությունում ունեն բաժանմունքներ, թերթ, ռադիո, լայնորեն տպագրվում են քրդերեն գրքեր. մի խոսքով, այն ամենը, ինչ պետք է համայնքին՝ պահելու ինքնությունն ու ազգային դիմագիծը:

Իսկ ահա, Ադրբեջանի պարագայում վիճակը տրամագծորեն հակառակն էր: Քրդական համայնքը դեռ 1939 թ. մարդահամարով ընդհանրապես վերացվել էր քարտեզի վրայից, իր ազգային օկրուգի՝ Կարմիր Քուրդիստանի հետ մեկտեղ, բոլոր քրդերը, իշխանությունների թեթեւ ձեռքով, գրվել-դարձել էին ադրբեջանցիներ: Այսինքն՝ ըստ ադրբեջանական վիճակագրության, Լաչինում 1988-ի դրությամբ ոչ մի քուրդ չի ապրում, ըստ անձնագրային գրանցման՝ բնակչությունն այստեղ միատարր է՝ ադրբեջանական: Ահա, ադրբեջանական այդ ուղեղի կացնային տրամաբանությունն էր գործում նաեւ Արցախի պարագայում: Յոթանասուն տարի Ադրբեջանն անընդմեջ փորձում էր նույն մտադրությունները կիրառել նաեւ Ղարաբաղի հանդեպ, որը, սակայն, չխոնջացող համառությամբ անվերջ դիմադրում էր ու չէր հանձնվում: Քուրդ մտավորականության ուղերձը կոչ էր անում այլեւս չհավատալ Ադրբեջանի բազմատոկոս խաբեությանը, սատարել ղարաբաղյան շարժմանը, միանալ նրան ու վերջապես փոխել քուրդ ժողովրդի ճորտային պատմության չարքաշ ընթացքը: Բացի այդ, հնարավորություն էր տրվում վերջապես քավելու 1919-ին ազերիներին միացած քուրդ զորամիավորումների արյունոտ մեղքը Արցախի հայկական գյուղերում:

Ուղերձը որպես փաստաթուղթ կարծես թե չկար. ամեն դեպքում իմ աչքով ես այն չտեսա. Ալիխանը չափազանց զգուշավոր էր ու ծածկամիտ: Նա Ստեփանակերտի սարերով պիտի հասներ Լաչին ու այդ ամենի մասին խոսեր բանավոր, խիստ գաղտնի ու միայն երես առ երես հանդիպման դեպքում: Իր ասածների անվարան ճշմարտացիությունը ապացուցելու համար, նա իր հետ վերցրել էր Հայաստանում հրատարակված քրդերեն գրականություն, թերթեր, բրոշյուրներ, գիտական աշխատություններ, որոնք արտացոլում էին Հայաստանի քրդական համայնքի կյանքն ու առաջադիմությունը:

Ստեփանակերտի օդանավակայանում մեզ դիմավորեց Արթուր Ալեքսանյանն ու տարավ Սամվելի մոտ: Արթուրենց տանը այդ օրերին թաքնվում էր օպերատոր Շավարշ Վարդանյանը: Նրան հետապնդում էին Ստեփանակերտում կարգուկանոնի լծված խորհրդային բանակի զինվորները՝ մարտի 8-ի սգո հանդեսը նկարահանելու համար: Երբ զինվորները փորձել էին նրա ձեռքից խլել կինոխցիկը, վշտակիր կանանց վիթխարի թափորը օղակել էր Շավարշին, կտրել զինվորների աչքից ու կորցրել բազմամբոխ այդ շքեղ երթի մեջ: Սումգայիթի եղեռնագործության զոհերի ոգեկոչության արարողությունը քաղաքային պանթեոնում, ուր արդեն դրվել էր հիշատակի քարը, վերածվել էր համընդհանուր բողոքի լուռ ցույցի:

10 ապրիլի 1988թ., Ստեփանակերտ

Հանդիպեցինք հրատարակչության տնօրեն Յուրի Ներսիսյանին: Նա պիտի պայմանավորվեր ու Լաչին ուղարկեր Ալիխանին: Հեռախոսի մյուս ծայրում Յուրայի քուրդ գործընկերը՝ Լաչինի հրատարակչության պետը, կակազում է, շփոթվում, փորձում է խուսափել, խափանել հանդիպումը, հեռու մնալ կրակից: Իսկ Յուրան համբերությամբ պնդում է, համառում: Հեռախոսի մյուս ծայրում կոլեգան Յուրայի քրդերենից ավելի է շփոթվում, խառնում ամեն ինչ, սուտ պատճառներ բերում, ապա վարանոտ ու անհաստատ համաձայնում ընդունել Ալիխանին: Գնալ կարելի էր միայն մթով: Մենք Ալիխանին լեռնային քարքարոտ կածանով ճամփու դրինք Լաչին ու երկար նայում էինք նրան տանող «Նիվայի» ետեւից, մինչեւ մեքենան տարրալուծվեց գիշերային խավարում:

11 ապրիլի 1988թ., Ստեփանակերտ

– Գնում ենք Աղդամ:

Ստեփանակերտի երաժշտական ուսումնարանի դասատու Գրիգոր Բախշյանն է: Ու տեսնելով երկյուղից շվարած վախլիկ դեմքս՝ ժպտաց.

– Բա ոնց, ժուռնալիստն իր աչքերով պիտի տեսնի ամեն բան:

Փետրվարի 22-ին թուրք խուժանի երթը Ստեփանակերտ կասեցնելուց հետո, Աղդամ տանող ճանապարհը փակ է: Փակ են նաեւ Շուշի, Լաչին հասցնող մայրուղիները: Այդ չհայտարարված արգելքը գործում է տեղի հայ բնակչության, ինչպես նաեւ Հայաստանից եկող որեւէ հայի համար միայն: Մթերքով բարձված քանի բեռնատար է ջարդուխուրդ արվել, թալանվել Լաչինում: Շուշի բարձրանալը մահու ռիսկ է. սպառնալիքի պայմաններում տեղի հայ բնակչությունը դեռ շարունակում է ապրել, չլքել օջախը: Մինչդեռ ադրբեջանական ավտոբուսները հանգիստ ու անարգել, խորհրդային բանակի հսկողության տակ, Ստեփանակերտով երթեւեկում են Խոջալու, Աղդամ ու Կրկժան:

Գոգայի կարմիր «Զապով» սլանում ենք Աղդամ: Անցնում ենք թուրքաբնակ Խոջալուն, ուղղություն վերցնում դեպի Ասկերան: Օդում՝ երկնային խաղաղություն ու անդորր, մեր հոգում՝ փոթորիկ ու սամում. ի՞նչ է լինելու մեր վերջը, ո՞րն էր աղդամյան ուժի ցուցադրության հեռահար պատգամը: Փետրվարյան հարձակման նախորդ օրը Ադրբեջանի կոմկուսի քարտուղար Բաղիրովը Աղդամում է գիշերել: Մեկ օր անց Ստեփանակերտ էին ժամանել ԽՍՀՄ կենտկոմի անդամներ Դեմիչեւն ու Ռազումովսկին ու ոչ մի խոսքով չեն անդրադարձել կատարված փաստին: Մի՞թե նորոգվել էր թուրքական արյունոտ կացնի ու դավադիր Կրեմլի դաշինքը ու այս երկրի հաստատուն բնակիչներին նորից է պարտադրվում պատերազմի անուղի ուղին: Մեր երկուհարյուրամյա բարեկամության քաոսի մեջ քանի անգամ ենք Կրեմլին հավատացել ու խաբվել: Իսկ Մոսկվա կանչված մեր բանագնացներին խոստացված կանաչ լու՞յսը: Առկախ ու անպատասխան բազում հարցեր, որ վերստին չէինք տեղավորել ոչ այսօրվա մեր ազնիվ ոգեւորության, ոչ էլ ապագայի պայծառ երազանքների անեզրական ծիրում:

Ասկերանից դուրս ենք գալիս, եւ պատկերն իսկույն փոխվում է. լուռ ու անկյանք դաշտեր, տեղ-տեղ ավերված շինություններ: «Ստեփանակերտ» ազդարարող ցուցանակը ջարդված է ու պառկած գետնին, հրո ճարակ դարձած ալրաղացից միայն պատերն են մնացել, հրաշքով փրկվել է նավթի բազան: Ջարդարարների 15 հազարանոց ամբոխը, թույն ու թշնամանք թափելով, իր ճանապարհին բարբարոս քենով քոքահան էր արել ծաղկելու պատրաստ մատղաշ այգիներն ու ջահել տնկիները:

Դաշտերով թուրքն էր անցել, եկել, հասել էր Ասկերանի դարպասներին, եւ միայն Ասկերանի կուսշրջկոմի քարտուղար, ազնիվ քաջորդի Վաչագան Գրիգորյանի ահեղասաստ հրամանն է ետ պահել մերոնց՝ թուրքերի մեյիդը փառավորապես փռելու պատրաստ հայերի փոքրաթիվ խմբին՝ ետ կանգնելու հատուցման արդար վճռից:

– Ու թիկունք արած փախան հողմակոծ շան պես,- Գոգան երկար ու ընդմիջումներով ծիծաղում է, երեւի առանձին պատկերներ հիշելով: – Մի տեսնեիր դրանց հոխորտ վրա քշելն ու մի փխկոցից իրար տրորելով սարսափած ետ փախչելը. նողկալի էր:

Անհաջող հարձակումից գազազած, վայրենացած սիրտը հովացնելու համար, բահ, քլունգ, ձողերով զինված խուժանը թեքվում է հարեւան Խանաբադ, Խրամորթ ու Նախիջեւանիկ գյուղերը, ավերում ճամփին ինչ պատահի, ծեծում, ջարդում մարդկանց, բայց, ի վերջո, այնտեղից էլ է դուրս շպրտվում անպատիվ ու խայտառակված դեպի ետ՝ դեպի Աղդամ: Հարձակման հետեւանքները ցուցադրվեց Հայաստանի հեռուստատեսությամբ, Բակուր Կարապետյանի պատրաստած ժապավենում:

– Ու ողջ մաղձը թափեցին Սումգայիթի անպաշտպան հայերի գլխին,- հառաչում է Սամվելը,- տղամարդ էին՝ թող էստեղ կռվեին:

– Տղամարդու կռիվը նրանց համար չէ, ազնիվ գուպարից հեռու է այդ ցեղը: Նրանք դավադիր գնդակի ասպետներ են:

-… սրտի մխիթարանք,- հայտնի ասացվածքն է հիշում Գոգան,- դու նայիր, թե ինչ երկիր ունեն, քիչ է մնում մեզ խեղդեն իրենց արանքում: Կռվի մեջ ազնիվ լինելս ո՞րն է: Լավ կլիներ մտածեինք, թե ոնց են հասել էդ ունեցվածքին ու դաս քաղեինք:

Իսկապես, ով է հաշվում, թե նրանց խղճին քանի Սումգայիթ ու տասնհինգ թիվ կա:

– Թե չէ մենք՝ քրիստոնյա, խաչված: Ու լրջորեն էլ հպարտանում ենք, թե մեզ խաչել են: Իսկ հիմա, խորը նստիր, որ չերեւաս, մտնում ենք Աղդամ:

Գոգան փակում է պատուհանը, նստում ավելի լարված ու արագացնում է մեքենայի ընթացքը: Չեմ հասկանում, թե ինչը ստիպեց մեզ գալ այս թշնամի քաղաքը, ինչ կա տեսնելու այստեղ: Ես ոչինչ չգիտեի. եւ մտքում աղոթելով ու խաչակնքելով, կուչ եմ գալիս մեքենայի ետնամասում:

Անցնում ենք Հայրենական պատերազմի զոհերի հուշարձանը եւ մենք քաղաքում ենք: Աղդամում եղել էի դեռ մի քանի տարի առաջ: Եկել էի Նորագյուղ՝ հարսիս ծնողներին տեսության: Բարեկամս՝ Յուրիկը, ինձ տարավ Աղդամի հռչակավոր շուկան, ուր, առասպելական բերք ու ու բարիքի հետ մեկտեղ, օրը ցերեկով զենք, զինամթերք ու անաշա էին վաճառում: Օրե՞նք: Ի՞նչ օրենք: Օրենքը մի քանի կիլոմետր այն կողմ՝ Ստեփանակերտի համար էր, ուր հարսանիքներն անգամ անցկացվում էին առաջնորդի լեզվով, խմում էին ազգերի բարեկամության կենացն ու երբեմն էլ «Ինտերնացիոնալ» էին երգում. Նորագյուղից Բաքու քոչած բարեկամիս աղջկա հարսանիքին եմ լսել: Այդ տարի Սումգայիթ էլ գնացինք՝ հարսիս հորեղբորը տեսնելու. գորշ ու խաղաղ տպավորություն թողեց այդ քաղաքը, թեեւ ծովափին էր ու օրն էլ՝ պայծառ: Ու հայտնի չէ, թե երբ էր այդքան ծածուկ ատելություն կուտակվել հանգիստ գոյակցությամբ ապրող հայերի հանդեպ…

Նույն թվացյալ խաղաղությունն է հիմա Աղդամում, բակերում գարնանային եռուզեռ է, տնամերձ այգիներում ծխում է հերվա խաշամը, մարդիկ վարուցանքի են պատրաստվում, ինչպես ամենուր: Անցնելով մի քանի փողոց, Գոգան կանգնում է մի ցածրիկ ու հին տան առաջ: Մեզ ոչ ոք չի դիմավորում, եւ անցնելով թզենիների շարքի միջով, հայտնվում ենք ընդարձակ բակում: Դուռը բացում է բազմաշերտ ու հազարանախշ զգեստների մեջ կորած մի կին, գլուխը գույնզգույն լաչակով կապած, տիպիկ ադրբեջանուհի՝ կյանքից ու ժամանակից մաշված. սեւ սաթ մազերն ու խորշոմած դեմքն անհամատեղելի են: Մեզ լուռ առաջնորդում է խորքի սենյակ, լուռ հեռանում ու այլեւս չի երեւում: Ներսում թանձր ծուխ է ու մգլահոտ, ու ինքնաշեն, կոպիտ սեղանի առաջ նստած արնամուժ աչքերով մի տղամարդ: Տղամարդը պղտոր հայացքով նայեց մեզ ու բարեւեց միայն Գոգային: Նրանք սկսեցին խոսել ադրբեջաներեն ու ես ոչինչ չէի հասկանում: Շուտով դեղին, քաղցրահամ ծուխը սկսեց այրել կոկորդս ու ես դուրս եկա սենյակից:

Տունդարձի ճանապարհին կանգ ենք առնում Աղդամի շուկայի մոտ. արդեն մթնել է, ոչինչ չի երեւում: Մթության միջից մեզ ընդառաջ է գալիս մի տղամարդ, ձեռագործ գլխարկն աչքերին քաշած, գորշ, երկարոտ պարկը ձեռքին, ու ես էլի սկում եմ: Մեքենայի բեռնամասը բացվում է, Գոգան երկարոտ պարկը դնում է այնտեղ ու մենք շտապ շարժվում ենք:

– Հասանի հայրը հայ է,- երբ Աղդամից դուրս ենք գալիս, հանգիստ շունչ է քաշում Գոգան,- շուտ է մահացել ու տղան հիմա մեզ է օգնում:

Հարցերն ավելորդ են: Որտեղից որտեղ հիշում եմ մեր թուրք ծանոթին, ով օգնեց Կիրովաբադի մայրուղու վրա, Ղարաբաղ գնալիս անասելի ծանր աղետի ենթարկված մեր ընտանիքն ու մեքենան, առանց Ադրբեջանի ոստիկանության հետ լուրջ խնդիրների վերադառնալ Երեւան: Բարի, ժպտերես մարդ էր, որին Ֆրունզիկ հորեղբայրս օգնում էր Կիրովականի քիմկոմբինատից ազոտ, թե թթվածին ստանալու հարցում, ու մարդը չէր մոռացել: Առողջ, զրնգուն ձայն ուներ, լավ էլ երգում էր: Տեսնես ու՞ր է հիմա, ի՞նչ է մտածում մեր մասին:

Երբ զինվորների քթի տակով մեր թանկագին բեռը բարեհաջող տեղ հասցրինք՝ Սամվելենց տանը ղարաբաղյան թոթի օղին երանելի խոնջություն բերեց մեր տանջված հոգիներին: Յուրա Ներսիսյանն էլ այնպես ներշնչանքով երգեց մեր հին ու հրաշալի երգերը, մենք, խելառ ու զվարթ, դուրս եկանք գիշերային Ստեփանակերտում թափառելու: Քաղաքն առանց զինվորների նորահարսի է նման, բայց, ցավոք, նրանք անտեսանելի չեն: Նրանք ամենուր են՝ երկարափեշ, վահանակուռ, սաղավարտով ու առանց դեմքի: Լուռ ու աչալուրջ հետեւում են քաղաքի անցուդարձին: Կենտրոնական փոստում մեզ ցույց են տալիս Աղդամի աշխատավորության փետրվարի 23-ի նամակ- հեռագիրը Ստեփանակերտ, քաղբյուրոյի անդամներ Դեմիչեւին ու Ռազումովսկուն. «Մեր կոլեկտիվն ի խորոց սրտի երախտապարտ է քաղբյուրոյին եւ ԿԿ-ին՝ ԼՂՀ-ն Ադրբեջանի կազմում թողնելու արդարացի որոշման համար: Որոշման հրապարակումից հետո, շրջակա բնակավայրերի աշխատողներս, ոտքով ճանապարհվեցինք Ստեփանակերտ՝ քաղբյուրոյի անդամներ Դեմիչեւին ու Ռազումովսկուն մեր երախտագիտությունն արտահայտելու անձամբ: Սակայն մեր խաղաղ ցույցն Ասկերանի շրջանում կասեցվեց կրակով: Կան սպանվածներ ու վիրավորներ»:

Տեսնես գեթ մի պահ ամաչե՞լ են այսպիսի ստահոդ հեռագիր կազմելիս, թեպետ հասցեատերերն էլ առանձնապես չէին փայլել իրենց ճշմարտադավան կեցվածքով, եւ հեռագիրը միանգամայն հարիր պիտի նկատվեր նրանց առաքելությանը:

Առավոտ մութուլուսին Ալիխանը վերադարձավ: Ըստ նրա կցկտուր պատմածի, Լաչինի քուրդ պաշտոնյան իրեն առանձնակի ոգեւորությամբ չի ընդունել, եղել է անթափանց զգուշավոր, տարած գրականությունը վերցրել, դրել է դարակում, ամեն բան ընդունել է ի գիտություն, որոշակի չի արձագանքել ոչ մի խոսքի: Հանդիպումները շարունակելու շահագրգռություն առանձնապես չի նշմարվել ու, ինչպես երեւում էր, Ալիխանը վերադարձել էր ձեռնունայն: Ի՞նչ ընթացք ունեցան Հայաստանի ու Լաչինի քրդերի հետագա շփումները Արցախի հարցի շուրջ՝ ինձ հայտնի չէ: Պարզ էր միայն, որ Ալիխանի անդրանիկ առաքելությունը հազիվ թե միանգամից հավաքեր քրդերի ջլատված ուժը, մաքրեր նրանց ուխտակորույս հոգիներին չոքած տարիների սեւ ժանգը:

Հ. Գ. Պատերազմից հետո վերստին գնացի Աղդամ: Վերստին ծպտված, վերստին գողի պես: Այս անգամ՝ ինքս ինձնից, ինքս իմ աչքից, իմ տեր Աստծուց ու իմ խաչից ծպտված: Ամռան անջուր տապին, անշարժ արեւի տակ, մահու խրախճանքի սեւ վարագույրից անդին, լուսնոտի նման շիվար ու անգո քայլեցի մոխիրե ճերմակ փողոցներով: Այրված թզենիների շարքերի մեջ, կույր ավերակների ճերմակ գերեզմանոցում մոլորվեցի ու չգտա Հասանի տունը: Ես ատում եմ մեռած քաղաքների ճերմակ լռությունը, ինձ տարեք այստեղից: