«ՀԱՄԱԿ ՍԵՐ ԵՄ՝ ՍԻՐԵԼԻՍ, ՀԱՄԱԿ ՍԵՐ ԵՄ ՆԱԵՎ ԱՏԵԼԻՍ»

Զրույցներ Տիգրան Մանսուրյանի հետ

Սկիզբը՝ թիվ 1-ում:
Հ.Ա.– Ուրախացնո՞ւմ են քեզ, արդյոք, մեր երիտասարդ երաժիշտների ստեղծագործությունները: Ո՞ւմ հետ ես հույս կապում: Եվ ո՞ւմ ստեղծագործությամբ է նշանավորվելու մեր երաժշտության վաղվա օրը:
Տ.Մ.– Մեր երիտասարդների ստեղծագործական թռիչքն ինձ մեծապես ուրախացնում է: Ահա աշխարհահռչակ ջութակահար Սերգեյ Խաչատրյանը: Նա բացառիկ երեւույթ է, իհարկե: Ուրիշներ եւս կան: Օրինակ՝ թավջութակահար Ալեքսանդր Չաուշյանը: Եվրոպայում խոսում են ֆրանսահայ ջութակահարուհի Շուշանիկ Սիրանոսյանի մասին, ԱՄՆ-ում՝ թավջութակահարուհի Անի Գալայջյանի մասին: Լարային գործիք նվագող մեր երեխաներից շատերը, իրոք, բարձր գնահատականի են արժանի եւ կարող են ունենալ փայլուն ապագա: Նույնը չի եղել փողային գործիք նվագող մեր երեխաների պարագային: Սակայն այս ոչ գեղեցիկ ավանդույթն ահա խախտում է Գերմանիայում աշխատող երեւանցի սաքսոֆոնահար Կորյուն Ասատրյանը: Վերջերս Միացյալ Նահանգներում առիթ ունեցա աշխատելու հրաշալի ջութակահար (ալտիստ) Արա Գրիգորյանի հետ: Արա Գրիգորյանը ծնվել, մեծացել, կրթությունն ստացել է Միացյալ Նահանգներում: Մեր համագործակցությունը վերածվեց մտերմության, նրա երաժիշտ ընկերներին, որոնց հետ կազմել է «Կոնչերտանտե» լարային սեքստետը, նույնպես մեծ համակրանքով եմ վերաբերվում: Հիացումով պիտի խոսեմ նաեւ ամերիկահայ Լին Վարդանի մասին, որը հարվածային գործիքների վարպետ երաժիշտ է՝ դասական երաժշտության բնագավառում: Մեզանում դասական, մանավանդ արդիական երաժշտության հարվածային գործիքների վարպետ՝ գրեթե չունենք: Լին Վարդանը եզակի է այս բնագավառում: Կոմպոզիտորներից հիանում եմ Արթուր Ավանեսովի, Վաչե Շարաֆյանի, Արթուր Ահարոնյանի, Դավիթ Հալաջյանի աշխատանքներով: Ուսանող կոմպոզիտորների մեջ եւս կան հիշատակության արժանի անուններ… Հայ երիտասարդ երաժիշտների մի լավ սերունդ է հիմա աշխատում տարբեր երկրներում: Ոմանք նվագում են, ոմանք բեմական կյանքը զուգակցում են դասավանդման հետ: Երգիչ-երգչուհիներին, դաշնակահարներին մոռացա, մյուս անգամ էլ նրանց մասին կխոսենք:
Հ.Ա.– Սերգեյ Խաչատրյանի առնչությամբ օգտագործեցիր «աշխարհահռչակ» մակդիրը: Իրո՞ք աշխարհահռչակ է ջութակահարը, թե, ասենք, աշխարհում ճանաչված, ընդունված, գնահատված…
Տ.Մ.– Աշխարհահռչա՛կ: Ուրախացա, երբ այս տարի Նյու Յորք -Լոս Անջելես ինքնաթիռի երաժշտական ծրագրի դասական երաժշտության բաժնում լսեցի Բեթհովենի Ջութակի կոնցերտը Սերգեյ Խաչատրյանի կատարմամբ: Այս մասին հեռախոսով հաղորդեցի նրա ծնողներին: Անակնկալ էր նրանց համար:
Հ.Ա.– Ո՞րն է այսօրվա մեր երաժշտին ներկայացնելիք քո ամենակարեւոր պահանջը:
Տ.Մ.– Կարեւոր եմ համարում, որ հայ երաժիշտը՝ լինի նա երգող, նվագող, չափ տվող, թե գրող, իրեն զգա հայ կոմպոզիտորական դպրոցի ներսում, նրա ծրագրերով ապրող արվեստագետ: Անընդունելի եմ համարում այդ դպրոցի գոյությունը չտեսնելու կամ չտեսնել տալու ոմանց դիրքորոշումը: Խուսափել եմ գործ ունենալ այդ մարդկանց, ինչպես նաեւ հայերենը արհամարհող եւ իրենց միայն ռուսերեն խոսելու արժանի նկատող հայերի հետ, ովքեր լավ էլ իմացել են հայերենը։ Մարդկանց այս երկու տեսակներն էլ ըստ էության նույնն են՝ հար եւ նման իրար։
Հ.Ա.– Ամենից շատ ինչի՞ կարիքն ունի ժամանակակից հայ երաժշտությունը:
Տ.Մ.– Արժեքային կողմնորոշման: Սովետական արժեքային համակարգը փլվեց, այդ համակարգին հիմա փոխարինում է շփոթը: Մեզանում երաժշտական իրականության մեջ կարեւոր դեր ստանձնած մարդկանց շուրթերից երաժշտության լավի ու վատի մասին այնպիսի արտառոց հայտարարություններ կլսես, որ կմնաս զարմացած: Մինչեւ այս արժեքային համակարգը քիչ թե շատ չկայանա՝ մեր ունկնդրին եւ՛ հեշտությամբ կխաբեն, եւ՛ լուրջ գործունեության պատրանք կստեղծեն մեր երաժշտական իրականության մեջ այդ բաները իրականացնող ճարպիկները: Այդ մարդկանց հնարամտության որակը երբեմն, իրոք, հիացնում է (ծիծաղում է):
Հ.Ա.– Աշխարհի երաժշտական քարտեզի վրա կա՞, արդյոք, «Հայ երաժշտություն» երկիրը, ծովը, լեռը, աշխարհամասը, բեւեռը, եսիմ… ինչ-որ մի բանը: Եթե կա, ինչո՞վ է այն հատկանշվում:
Տ.Մ.– Ախր, ես «աշխարհագրագետ» չեմ: Երաժշտության մեջ մեր ունեցած-չունեցածը դրսի հայացքով գնահատելու, դրսերի գնահատականները չափելու գործով երբեք չեմ զբաղվել: Ենթադրում եմ, որ մեր երաժշտությունը ճանաչում են այնքան, ինչքան մեզ են ճանաչում: Որպեսզի ճշտենք, թե մեզ ինչքան են ճանաչում, հարկ է, որ ինքնախաբեությանը չտրվենք, լինենք սթափ: Իսկ եթե ինքնախաբեությունը մեզ ձեռնտու է, եւ կարող ենք մտածել, թե աշխարհը մեզ ճանաչում է, ուրեմն՝ մեր երաժշտությունն էլ է ճանաչված: Այս կարգի հարցերին պատասխանելու համար սխալ չի լինի բաց անել, ասենք, Անգլիայում հրատարակված բառարանը: Բառարանագիտությունը մշակույթի բարձրագույն նվաճումներից է, բոլորս գիտենք: Եթե որեւէ բառ բացատրվում է մեզ, նշանակում է՝ ներկայացվում է նրա բովանդակության հակիրճ, գիտական անառարկելիության հասած ձեւակերպումը: Իսկ որպեսզի սա տեղի ունենա՝ բառ-արտահայտությունը պետք է ուսումնասիրված լինի իր ամբողջ խորքով: Այսօրվա աշխարհի արժեքային համակարգի մեջ իբրեւ գիտական ճանաչողության եկած երեւույթ գոյություն ունի այն, ինչը բառարանային հստակ ձեւակերպման է գալիս, մնացածը մոտավորապեսություն է, բառարանից դուրս ապրող: Այդպիսի արժեքներ կամ երեւույթներ մեր շուրջը նույնպես շատ կան։ Մի օր, որ ժամանակ ունենանք, կմտնենք ինտերնետ եւ աշխարհի երաժշտական ու ոչ երաժշտական բառարաններին կհարցնենք՝ ունե՞ն քո հարցի պատասխանը:
Հ.Ա.– Ովքե՞ր են, քո կարծիքով, աշխարհի 10, 5, 3 ամենախոշոր անհատականությունները: Եվ ոչ միայն երաժշտության բնագավառում: Կարո՞ղ ես կազմել մարդկության պատմության մեջ ամենախոր հետք թողած այդ հանճարների ցուցակը:
Տ.Մ.– Ճիշտն ասած, դա իմ գործը երբեք չեմ համարել:
Հ.Ա.– Իսկ սիրողական մակարդակո՞վ, այնպես, ընդհանուր հետաքրքրության առումով:
Տ.Մ.– Դու ինձ էրուդիտի տեղ ես դրել: Ես այդպիսին չեմ: Կարող եմ ասել, որ մի քանի անհատականությունների ստեղծած գեղարվեստական արժեքներով տարիներ շարունակ ապրել եմ: Եվ ապրում եմ: Ահա նրանցից մի քանիսը. Կոմիտաս, Դեբյուսի, Լուտոսլավսկի (իհարկե, Բեթհովեն, իհարկե, Շուբերտ, Բրամս…), Չարենց, Ֆոլքներ, Կավաբատա, Շոստակովիչ, Սեզան, Մատիս (իհարկե, Ռենուար, Սարյան…)։ Իմ սերերն այս բնագավառում շատ-շատ են:
Հ.Ա.– Ի՞նչ ես կարծում, 500 տարի հետո ունկնդիրները քո ստեղծագործությունները լսելու պահանջ կունենա՞ն:
Տ.Մ.– Պատասխանս ՀամոՍահյանավարի է լինելու՝ ո՛չ… Հեշտ ես ասում՝ 500 տարի: Հողագնդի վրա կախված արհավիրքների վտանգը չե՞ս զգում: Այն զգացումը չունե՞ս, որ տիեզերքի խորքերը մտնելու մարդու փորձերը նույն ինքը նոր կացարան փնտրելն է: 500 տարի հետո մարդկությունը ի՞նչ թիվ է կազմելու հողագնդի վրա: Դու որ ասում ես 500, ես այս բաներն եմ մտածում, եւ երբեք մտքովս չի անցնում, թե իմ երաժշտությունն այնտեղ՝ այդ հեռավոր ժամանակներում ինչ է անելու… Քեզ ինչո՞ւ է այդ հարցը հետաքրքրում:
Հ.Ա.– Իմ մասնագիտությունն է ստիպում, այս պահին զրույց վարողի իմ դերը:
Տ.Մ.– Քո հարցին արդեն պատասխանել եմ: Տուր հաջորդ հարցդ:
Հ.Ա. – Քո հետնորդներ-հետեւորդները ի՞նչ պիտի վերցնեն քեզնից առաջին հերթին:
Տ.Մ.– Ես շատ միայնակ մարդ եմ, որպեսզի մտածեմ այսպիսի բաների մասին: Երիտասարդների կենսունակությունը, իրենց ապագան կերտելու եռանդը իրենց կհուշի՝ ումից ինչ եւ ինչքան վերցնել: Միակ բանը, որ կուզենայի, այն է, որ երիտասարդները Կոմիտասին սրբությամբ տանեին իրենց ամբողջ կյանքում, անվերջ վերադառնային ուսումնասիրելու, մշտապես նայեին այն ուղղությամբ, որ ուղղությամբ նայել է Կոմիտասը:
Հ.Ա.– Կանայք՝ քո կյանքում: Ի՞նչ դեր են խաղացել: Նկատել եմ, որ քո մտերմուհիները, ամենամտերմուհիները (հայերենն այսպիսի բառ չունի, բայց այն ճիշտ է արտահայտում իմ միտքը) նշանավոր երաժիշտներ են եղել. Կարինե Գեորգիան, Նատալյա Գուտման, Քիմ Քաշքաշյան: Եվ, բնականաբար, քո անզուգական կյանքի ընկեր Նորա Ահարոնյանը, որը Հայաստանի լավագույն երաժիշտ-մանկավարժներից մեկն էր: Սրտակից կին եւ անպայման երաժիշտ: Կարո՞ղ էիր բացատրել, թե ինչ է սա նշանակում:
Տ.Մ.– Կարող եմ: Այն, ինչ իմ մասին գիտի երաժիշտ կինը, չգիտի ուրիշ ոչ մի կին: Այս բանը վաղուց հստակ է ինձ համար:
Հ.Ա.– Քանի՞ սեր ես ունեցել:
Տ.Մ.– Ես համակ սեր եմ՝ երկու բեւեռների ամբողջացմամբ: Ուզում եմ ասել՝ համակ սեր եմ՝ սիրելիս, համակ սեր եմ նաեւ ատելիս: Սերերից դուրս, ատելություններից դուրս իրականությունը եւս, իհարկե, ճանաչում եմ, եւ դա անկումների իրականությունն է, որից հեռու մնալը ճիշտ է: Գիտեմ, որ մանվածապատ եմ խոսում, բայց այս կարգի հարցերի մասին պարզունակ խոսելն էլ մի բան չի: Արտիստ լինեի՝ քո հարցին ի պատասխան մի երկու վերամբարձ շահեկան ժեստ կանեի, իբրեւ թե խոսում եմ:
Հ.Ա.– Մանվածապատ չէ, ամենեւին:
Տ.Մ.– Եթե այդպես է, լավ է:
Հ.Ա.– Պատահո՞ւմ է, որ լաց լինես… Լաց լինելու հակումը ինչպիսի՞ հատկանիշ ես համարում:
Տ.Մ.– Ուզում ես, որ իմ բոլոր թուլություններով մերկանա՞մ:
Հ.Ա.– Չգիտեմ, դա թուլությո՞ւն է, թե՞ ուժ, այդ լաց լինելը:
Տ.Մ.– Դրանք իմ թուլություններն են… Ի վերջո, ես էլ ունեմ ամաչելու իմ տարածքը, դրդիչները: Այս տեսակ մերկություններիս առնչվելիս ես շատ ամաչկոտ եմ դառնում: Մերկություններից խուսափող կոմպոզիտորների նկատմամբ հատուկ վերաբերմունք ունեմ: Նաեւ սիրում եմ գործեր, որոնց մեջ այդ հատկությունը՝ մերկությունից խուսափելը, կամ գոնե անսանձությունը մերժելու գիտակցությունը հստակորեն ներկա է:
Հ.Ա.– Մարկեսը «Գնդապետին ոչ ոք չի գրում» վիպակի վերջակետը դնելուց հետո բարձրանում է երկրորդ հարկ, կնոջ աչքի առաջ փլվում թախտին եւ հոնգուր-հոնգուր լաց լինում: Ինքն է այս մասին պատմում հարցազրույցում:
Տ.Մ.– Այդ հարցազրույցը տալու պահին նա խոսել է իր գործի մասին եւ ոչ թե լաց լինելու իր սովորության, կարողության մասին: Եթե ինձ հարցնեիր իմ «Չորս հայրենի» մասին եւ այս խնդիրը արծարծեիր, քեզ կասեի, որ չորրորդ հայրենն ավարտելուց հետո շան պես ոռնացի:
Հ.Ա.– Հարցնում եմ, տալիս եմ այդ հարցը:
Տ.Մ.– Այդպես եղավ:
Հ.Ա.– Դու ընդունա՞կ ես հերոսության, սխրանքի՝ ամենաընդունված իմաստով:
Տ.Մ.– Ոչ: Ես 47 թիվ եմ տեսել, ես 47-ի միջով եմ անցել: Ես 47-ի զավակ եմ… Մյուս կողմից՝ եթե ինքս ինձ այդտեղից հանել-բերել այստեղ եմ հասցրել, ապա դա հերոսություն չէ, ի՞նչ է…
Հ.Ա.– Քո կյանքում երբեւէ գործած ո՞ր արարքն է տանջում քեզ մինչեւ հիմա:
Տ.Մ.– Կան այդպիսի արարքներ: Այդ արարքներիս համար եկեղեցում ծնկաչոք մեղանչել եմ:
Հ.Ա.– Դու էլ Համո Սահյանի նման «մեղա գալու» փոխարեն օգտագործեցիր «մեղանչել» բառը։ (Սահյանն ասում է. «Սովորեցի չգործած / Սեղքիս համար մեղանչել…)։
Տ.Մ.– Այո… Համո Սահյանի նման… Հաճախ է այդ բառը սխալ գործածվում մեզանում… Ծնկաչոք մեղա եմ եկել եկեղեցում… Էլի ու էլի պիտի մեղա գամ:
Հ.Ա.– Բարդույթներ ունե՞ս:
Տ.Մ.– Ես ինքս ինձ դրսից նայելու, դրսից որակավորելու հատկություն չունեմ: Եթե որեւէ մեկն ինձ փորձում է բարդույթներ վերագրել, դա իր գործն է: Ինքս իմ տեսանկյունից որեւէ բարդույթ չունեմ: Իմ ունեցածը պարզույթ է՝ երբեմն հեշտ ընկալելի, երբեմն՝ դժվար՝ ինքս ինձ համար եւ ոչ թե ուրիշի տեսանկյունից:
Հ.Ա.– Մի 25 տարի առաջ իմ նույն հարցին էլ ես պատասխանել՝ ոչ… Քեզ համարո՞ւմ ես նախապաշարմունքների գերի մարդ (օրինակ, 47 տարեկանում շատ էիր վախենում մահից, որովհետեւ Սեւակը, Մինասը այդ տարիքում էին զոհվել: 20 տարի է անցել, դրա համար եմ ինձ թույլ տալիս քեզ հիշեցնել այդ բանը):
Տ.Մ.– «Նախապաշարմունքների գերի» արտահայտությունը սրա տակ ենթադրվող զգացողությունների համար շատ է թանձր, գուցե եւ՝ քիչ կոպիտ: Իհարկե, ես մտքով, զգացումներով հարաբերվում եմ այն մյուս իրականության կամ իրականությունների հետ: Դրանց մասին խոսելը լավ բան չէ: Միայն ասեմ, որ մի օր, երբ կարդում էի Յոհաննես Բրամսին նվիրված մի գիրք, դեմ առա գրքի ավստրիացի հեղինակի այն արտահայտությանը, թե արվեստագետի համար իրեն զբաղեցնող գեղարվեստական իրականությունը (գեղարվեստական գործը) նույնքան իրական է, որքան ապրվող իրականությունը: Ես գրեթե ամեն օր եմ լինում այն մյուս իրականության մեջ այս էլ քանի տարի: Եթե ստույգ գիտես երկրորդ իրականության գոյությունը, չես կարող հնարավոր չհամարել առավել բարձր իրականությունների գոյությունը, որոնց մասին, ասացի, խոսելը մի բան չի: Չէ՞…
Հ.Ա.– Մահից վախենո՞ւմ ես:
Տ.Մ.– Մահի՞ց… (Երկար լռություն)… Կարճ ժամանակ առաջ Միքելանջելո Անտոնիոնին մահացավ: Նա ասում էր. «Մահը վիճակագրական տվյալ է»: Ուզում եմ այս հարցի պատասխանն այսքանով ավարտել… Չէ, մինչ այդ պիտի ասեմ… Չէ… Այսքանը ճիշտ է. «Մահը վիճակագրական տվյալ է»: Այս հարցն էլ թողնենք: Նախորդի մասին էլ պիտի ասեի՝ այս հարցն էլ թողնենք: Նախորդի նախորդի մասին էլ նույնը պիտի ասեի: Սրանք թողնելու հարցեր են. ուրեմն, պատասխանս՝ Անտոնիոնին ճիշտ է: