«ՀԱՄԱԿ ՍԵՐ ԵՄ՝ ՍԻՐԵԼԻՍ, ՀԱՄԱԿ ՍԵՐ ԵՄ ՆԱԵՎ ԱՏԵԼԻՍ»

Զրույցներ Տիգրան Մանսուրյանի հետ

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՅՎԱԶՅԱՆ.– Դու համե՞ստ մարդ ես: Եվ, առհասարակ, ի՞նչ է համեստությունը քո ըմբռնմամբ… Իմ հարցերից ցանկացածին կարող ես չպատասխանել՝ նկատի ունենալով այն հանրահայտ ճշմարտությունը, թե ինչը քո մասին չես ասի դու, ոչ ոք չի կարողանա կրկնել:

ՏԻԳՐԱՆ ՄԱՆՍՈՒՐՅԱՆ.– Այս կարգի ածականներով իմ անձը քննարկելու պատրաստ չեմ եղել երբեք: Ի՞նչ նկատի ունես այդ բառն ասելով. համեստ։ Ինքս ինձ եւ իմ շրջապատին ուղղված սթափ գնահատականը կարեւորել եմ ամբողջ կյանքում: Իմ իմացած մարդկանցից շատերին երբեմն թույլ է տրվել սթափությունը կորցնելու պայմանով սեփական ուժերը գերագնահատել: Ես դրա իրավունքը ինձ չեմ վերապահել երբեք: Առհասարակ այդ ածականը չեմ սիրում՝ որ կողմից էլ նայես դրան: Մեր իրականությունը լեցուն է պոռոտախոսությամբ, փուչ արժեքներով, կեցվածքներով: Ով այդ ամենից ընդամենը հեռու է պահել իրեն, նրան սովորաբար համեստ ենք անվանել: Մեզանում երբեմն կիրթ պահվածքի պարզ արտահայտությունը նույնիսկ՝ համարվում է համեստություն: Այս բառի տակ ի՞նչ է ենթադրվում, ո՞ր մակարդակով ենք այն շոշափում, չգիտեմ… Կարծում ես, հնարավո՞ր է լինել եւ՛ համեստ, եւ՛ զբաղվել մի գործով, որով զբաղվել է Բեթհովենը… Կարծում ես, հնարավո՞ր է լինել անհամեստ մի բնագավառում, որտեղ գործում է Բեթհովենը: Հասկանո՞ւմ ես, համեստությունը այս պարագային ինչ իրարամերժ ըմբռնումների նյութ է դառնում։

Հ.Ա.– Խանդի զգացումը ծանո՞թ է քեզ: Խանդը սիրո՞, թե՞ հիվանդության արտահայտություն է:

Տ.Մ.– Խանդի զգացումն ինձ ծանոթ է: Երբեմն պետք է լինում հեռավոր տարիների կարծես վաղուց մարած խանդի զգացումը նորից ու նորից խեղդել… Իհարկե, սիրո հետ կապված զգացում է, բայց քանի որ ասացի, թե ինձ երբեք թույլ չեմ տվել սթափությունս կորցնել, ապա երբեք թույլ չեմ տվել նաեւ, որ այդ զգացումն ինձ իր հրդեհի մեջ առնի: Երեւի յուրաքանչյուր մարդու մեջ կա իր «ես»-երի շարքում ապրող այն ամենավերջին միայնակ մարդը, որին եթե ոտքի հանես, նա կկարողանա քո խանդի հարցերը լուծել, վերացնել նրան: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ նա՝ «ես»-երի շարքի այդ վերջին մարդը ի սկզբանե է միայնակ եւ երբեք ամբողջովին չի հավատացել այն բանին, ինչի վրա գոյացել է խանդ ծնած այդ զգացումը: Ես չգիտեմ՝ ինչու եմ փորփրում այս ծալքերը… Քո մեջ կա՞ այդ վերջին միայնակը… Եթե կա, դու գիտես, թե ինչի մասին եմ խոսում:

Հ.Ա.– Ներողություն, լավ չհասկացա քո «ամենավերջին միայնակ մարդը» արտահայտությունը:

Տ.Մ.– Ինձ այնպես է ներկայանում, թե մեկի մեջ շատերը կան: Շատերից վերջինը մութի սեւ պատին հենված միայնակն է: Քեզ համար այդպես չէ՞…

Հ.Ա.– Ամենախորհրդավոր բանը քեզ համար՝ մարդը, բնությունը, երեւույթը, առարկան…

Տ.Մ.– Աստղալից երկինքը: Քո հարցին իմ պատասխանը սա է։ Եթե սրան մի բան պիտի ավելացնեմ, հետեւյալ պատմությունը պիտի լինի. երիտասարդ տարիներիս նայում էի երկնքի աստղերին, դրանցից ընտրում էի իրարից հեռու ընկած երկուսին, ինձ միացնում էի դրանց, մի ակնթարթում երեքով դառնում էինք եռանկյունի: Տիեզերական տարածությունների այդ եռանկյունին ես զգում էի իմ ամբողջ էությամբ: Մենք երեքով եռանկյունի էինք դառնում, այդ եռանկյունին կար իրականում իր տիեզերական չափերով, ես դրա մի անկյունն էի, եւ այդ իրականությունը ինձ ուշագնաց լինելու աստիճան վախի, անհուն տարածությունների մեջ սուզվելու անհասկանալի զգացում էր ներշնչում: Այդքանից հետո ես իսկույն գլուխս կախում էի մոտիկ գետնին, «տիեզերական եռանկյունի» խաղալու իմ խաղն ավարտվում էր. ես սթափվում էի: Հիմա էլ կարող եմ տիեզերական եռանկյունու մի անկյունը դառնալ, սակայն գերադասում եմ այլեւս չխաղալ այդ խաղը: Այս է: Ճիշտ պատմությունը սա է: Միայն թե այն տպավորությունն ունեմ, որ ինձ սխալ հարցեր ես տալիս: Քանի որ, երբ այս բաների մասին ենք խոսում՝ ինձ մերկ, կողոպտված եմ զգում: Հ.Ա.– Ներողություն, կարող ենք դադարեցնել հարցազրույցը:

Տ.Մ. (Երկար մտածում է).– Ոչ, շարունակենք:

Հ.Ա.– Ո՞րն է քո ամենամեծ երազանքը, որը դեռ չես հասցրել իրականացնել:

Տ.Մ.– Պետք է խոստովանեմ, որ հիմա շատ հոգնած եմ երազանքներ ունենալու համար: Կուզենայի՝ երազանքն ինքը գար ինձ գտներ, տանե՜ր-տաներ: Պաղտասար Դպիրի բանաստեղծություններից մեկում այսպիսի տող կա. «Առներ տաներ հովն զիս, հովն զիս»: Հ.Ա.– Դա էլ է երազանք, էլի…

Տ.Մ.– Հա, էլի… Թերեւս… Երեւի… Հ.Ա.– Ի՞նչ է փողը քեզ համար. սիրո՞ւմ ես, հարգո՞ւմ, թե՞ ատում: Եթե մի գումար գտնեիր մարդաշատ փողոցում, կվերցնեի՞ր:

Տ.Մ.– Անմիջապես… Ես փողը երբեք չեմ արհամարհել: Միշտ ապրել եմ այնպես, որ փողը գոյանա ի՛մ աշխատանքով զբաղվելու արդյունքում, բայց ես ինքս փող աշխատելու գործով երբեք չեմ զբաղվել, զբաղվել եմ ի՛մ գործով: Փողը մի բան է, որ պիտի գա, գնա: Այո… Շատերին գիտեմ (դրանց մեջ նաեւ երաժիշտների), որ սիրում են փող հավաքել: Այդ մարդիկ եւ ես հակադիր աշխարհներում ենք ապրում: Երբեմն ինձ այնպես է թվում, թե մեր ապրած իրականության մեջ միակ շարժվող բանը փողն է, որ իր ետեւից տանում է շարժվելու ցանկություն ունեցող մյուս շատերին։ Կգերադասեի հանձնվել անշարժության՝ սպասելով ժամանակների, երբ մեր շուրջը շարժում ծնող ուրիշ ուժեր եւս կգոյանան։

Հ.Ա.– Ո՞րն է, քո կարծիքով, ամենաանընդունելի, ամենավատ մարդկային հատկանիշը: Եվ որը՝ ամենագնահատելին:

Տ.Մ.– Ճիշտը որ ասեմ, այս բաների ստույգ պատասխանը չգիտեմ, որովհետեւ վերացական արժեքներ չեն դրանք: Դրանք արտահայտվում են կյանքի որոշակի պայմաններում եւ որոշակի մարդկանց վարքում: Կարծում եմ, այդ հատկությունները կյանքի որոշակի՝ սրված վիճակների մեջ առավելաբար կարող են ճշգրիտ արժեւորվել: Եթե իմ իմացած մարդկանց միջից փորձեի մարդկային բարձր արժեքներ ունեցողի օրինակ բերել, պիտի հիշեի իմ ընկերոջը՝ կոմպոզիտոր Անդրեյ Վոլկոնսկուն: Անդրեյ Վոլկոնսկին ինձ համար մեծ եղբայր է, օրինակելի մարդ, որի հասցեին փայլուն ածականներ գործածելիս անգամ խուսափում եմ, ամաչում եմ, որովհետեւ իրեն սիրում եմ: Անդրեյ Վոլկոնսկին առջեւից գնացող մարդ է: Ես իր եւ իր տեսակի ետեւից գնացողներից եմ: Իսկ… Ը-ը… Մարդկային դրական բոլոր հատկանիշներն էլ սիրում եմ ընդհանուր առմամբ: Բայց աբստրակտ ազնվության մասին խոսելու փոխարեն գերադասում եմ խոսել Անդրեյ Վոլկոնսկու ազնվության եւ ազնվականության մասին:

Հ.Ա.– Դու չէիր խորշում խմիչքից եւ մոլի ծխող էիր: Վաղուց հրաժեշտ ես տվել թե՛ մեկին, թե՛ մյուսին: Ինչպե՞ս: Ինչո՞ւ: Մի խելացի մարդ այս վերջին հարցին, թվում է, պատասխանել է ճշգրիտ ու սրամիտ. «Չխմելու եւ չծխելու համար պետք է ունենալ կամ ուժեղ կամք, կամ թույլ առողջություն»:

Տ.Մ.– Լավ է ասել… Իսկ ես կասեմ՝ ե՛ս չեմ թողել իրենց, իրենք են ինձ թողել: Այդ բանի համար երբեմն իրենց վրա չարանում եմ, բայց թողել են, ինչ անեմ:

Հ.Ա.– Գրեթե երբեք չես աշխատել որեւէ հիմնարկում (չնչին բացառություններով): Եթե չեմ սխալվում, շատ վաղուց վեց ամիս աշխատել ես Հայաստանի ռադիոյում որպես երաժշտական խմբագիր, մի կարճ ընթացք՝ Պիոներպալատում եւ երեք տարի կոնսերվատորիայի ռեկտոր: Ընդամենը: Հիմնարկային, կոլեկտիվ կյանքը հակացուցվա՞ծ է քեզ, չի՞ հրապուրում, թե՞ մի այլ պատճառ կա:

Տ.Մ.– (Երկարատեւ լռություն)… Ի՞նչ ասեմ… իրականում ես աշխատել եմ, դասավանդել եմ, ուրախանում եմ, երբ տարիներ առաջ ինձ մոտ ուսանած մեկը մոտենում, հիշեցնում է իր մասին։ Այնուամենայնիվ, ես հիմնարկի մարդ չեմ: Հենց այսքան:

Հ.Ա.– Հոռետե՞ս ես, թե՞ լավատես: Մի տեղ կարդացել եմ, որ հոռետեսը նույն ինքը խելացի լավատեսն է:

Տ.Մ.– Կան արվեստագետներ, որ մեր ապրած դժոխային իրականությունը գեղարվեստական իրականության միջով են անցկացրել եւ քանի որ գեղարվեստական իրականության միջով են անցկացրել, այդ իրականությանը հանդուրժելիի նկարագիր ու երանգ են տվել: Նկատի ունեմ թե՛ իմ երիտասարդության տարիների ժամանակաշրջանը եւ թե՛ այսօրը։ Ավելի հեռու ժամանակների մասին չեմ խոսում։ Ուրեմն, կան արվեստագետներ, որ այս տարածության ու այս ժամանակի հասցեին ասել են բաներ, որի տպավորության տակ մտածում ես՝ եթե սա է իրականությունը, կարելի է «երկու օրվան» այս մութ ճամփան անցնել, վերջացնել… Մի քանի օր առաջ գիշերը լսում էի Շոստակովիչի 8-րդ սիմֆոնիան: Սա պարզ գործ չէ: Սա մռայլ խոհերի ու թանձր հարցականների գործ է: Շոստակովիչը, ի վերջո, բնակեցված, մարդեղենացված է դարձնում այս ժամանակը, այս տարածությունը, եւ դա մարդու եւ իր ապրած կյանքի միջեւ հաշտության յուրատեսակ ճանապարհ է: Շոստակովիչի 8-րդ սիմֆոնիայում ներկայացված գեղարվեստական իրականությունը ինձ օգնում է ըմբռնելու իմ ապրած ժամանակն ու տարածությունը: Ըմբռնելու, նաեւ հանդուրժելու: Եթե Շոստակովիչը մեր ապրածը մարդկայնացրել է, ուրեմն ինքը օպտիմիստ է:

Հ.Ա.– Պատասխանը Շոստակովիչի եւ ընդհանրապես արվեստագետի մասին եղավ, իսկ քո՞ պարագայում:

Տ.Մ. – Երբեք չեմ փորձել զվարճանալու երաժշտություն գրել: Շոստակովիչի առնչությամբ ասացի, որ հնարավոր չէ լինել մեծ հումանիստ եւ չլինել օպտիմիստ: Իսկ, առհասարակ, լավ չեմ հասկանում, թե այս բառերից ո՞րն է ինձ բնորոշողը: Եթե օպտիմիստ լինելու համար պետք է զվարճալի, զվարճանքի երաժշտություն գրել, ես օպտիմիստ չեմ: Բայց եթե կարեւորություն պիտի տանք Շոստակովիչին (նաեւ Շեքսպիրին, նաեւ Սերվանտեսին), ես ինձ պիտի համարեմ օպտիմիստ իբրեւ պարզ մեկը՝ առհասարակ: Ինձ այնպես է թվում, որ այս բեւեռացված ըմբռնումները («օպտիմիստ», «պեսիմիստ») այսօր լրագրողներն են անվերջ մեջտեղ բերում, որպեսզի սրանցով կարելի լինի զվարճալի կամ դրան նմանվող անուշ մի զրույց իրականացնել:

Հ.Ա.– Բայց դրանք լոկ բառեր չեն, իրական մարդկային հոգեբանություններ են իրական իրադրություններում. ծանր դրությունից դուրս գալու հնարավորությանը, ասենք, մեկը հավատում է, մյուսը՝ ոչ: Մեկը հավատում եւ փրկվում է, երկրորդը՝ ոչ:

Տ.Մ.– Ես սկզբից ասացի, որ արվեստագետը չի կարող պեսիմիստ լինել: Բայց սա նախնական եւ պարզագույն ելակետն է: Հետո գալիս է Չարենցի մահվան 37 թիվը, Պեմզաշենում քո հայտնվելու 47 թիվը, հետո եղբայրանում ես Իոսիֆ Բրոդսկու հետ՝ տարիների ընթացքին իրեն կարդալով, եւ այս կարգի բազմաթիվ «հետո»-ներից հետո հարցը պիտի գա առջեւդ՝ դու օպտիմի՞ստ ես, թե՞ պեսիմիստ: Ժուռնալիստական քո բնորոշումների մատյանում ուրիշ բառեր չկա՞ն, ավելի հարմար բառեր չկա՞ն…

Հ.Ա.– Այսօր ունե՞ս այն փառքը, որին արժանի ես համարում ինքդ քեզ:

Տ.Մ.– Փա՞ռք… Հիմա փառքի հարցե՞ր պիտի քննարկենք… Ուրեմն, ասեմ. իմ սպասածը փառքը չի եղել: Իմ ցանկությունն է եղել, որ երաժշտությունս հասնի մարդկանց: Սակայն մեզանում այսօր հիմնականում հնչում է իմ կինոերաժշտությունը: Ոչ կինոերաժշտությունը՝ հազվադեպ: Կրկնում եմ՝ մեզանում։

Հ.Ա.– Քո բնավորության ո՞ր տարօրինակ գծի համար ես ամենաշատն անհարմար զգում:

Տ.Մ.– Երբեք չեմ կարողացել ինձ «կոմպոզիտորավարի» պահել: Նկատել եմ, որ իմ անունը լսած մեկը երբ ծանոթացել է ինձ հետ՝ հիասթափություն է ապրել: Այդ հիասթափվողի առաջ ամեն անգամ անհարմար եմ զգացել: Երիտասարդ տարիներիս այդ զգացողությունը ծանր էի տանում: Հիմա իմ այս եւ այլ «անհարմարությունների» նկատմամբ անտարբեր եմ: Հիշում եմ, տարիներ առաջ մոսկովյան բարեկամներիցս մեկը եկել էր մեր տուն: Մի օր փողոցում տեսել է ինձ քայլելիս: Երեկոյան, երբ տանը հանդիպեցինք, ինձ լրջորեն դիտողություն արեց, ասաց. «Դու սոլիդ կոմպոզիտոր ես, էդ ո՞նց ես քայլում փողոցում… արագ… արագ»: Սոլիդ կոմպոզիտոր նկատվելու համար չէի կարող քայլելս դանդաղեցնել: Այնպես որ, ինձ մնում էր հերթական անգամ անհարմար զգալ Մոսկվայից եկած իմ բարեկամի առաջ… Սա լա՞վ զրույց է: Այս բաները խոսելու բանե՞ր են, որեւէ մեկին հետաքրքի՞ր են:

Հ.Ա.– Կուրթ Վոնեգութը ջղային մի պահի ասել է՝ լրագրողները փորփրում են մեր ուղեղը, չարչրկում, իսկ այնտեղ նոր բաներ չկան, ինչ կա՝ գրել եւ գրում ենք մեր գրքերում: Այսպես ասել է Վոնեգութը, բայց շարունակում էր հարցազրույցներ տալ, այդ թվում նաեւ իր անձնական եւ ստեղծագործական կյանքի մասին: Ի դեպ, քեզ համար շատ սիրելի Բրոդսկին՝ նույնպես: Որովհետեւ մարդկանց հետաքրքիր է:

Տ.Մ.– Այո, Բրոդսկին լրագրային հիանալի զրուցակից էր: Ապշում եմ նրա համբերության եւ պարկեշտության վրա: Բրոդսկին Միացյալ Նահանգներում զրուցում է մի ռուս կին լրագրողի հետ…

Հ.Ա.– Զգում եմ, այստեղ ինձ վիրավորելու ես հերթական անգամ…

Տ.Մ.– …Չէ, չէ… Ներողություն, ոչ ես եմ Բրոդսկի, ոչ էլ քեզ եմ ուզում համեմատել այն լրագրողի հետ… Խոսելով անգլերեն լեզվի մասին՝ լրագրողուհին այն անվանում է «ամերիկերեն»: Բրոդսկին ուղղում է. «Անգլերե՛ն»: Զրույցի ընթացքին այս կինը նորից ու նորից է ասում. «Ամերիկերեն»: Բրոդսկին նորից ու նորից է ուղղում. «Անգլերե՛ն»: Այս ամբողջ ընթացքում ես նորից ու նորից եմ հիանում Բրոդսկու համբերությամբ, պարկեշտությամբ:

Հ.Ա.– Բրոդսկու հարցազրույցները հրատարակվել են հաստափոր հատորով: Գիրքը տեսել եմ, բայց, ափսոս, դեռ չեմ կարդացել: Այդ զրույցն ընդգրկվա՞ծ է այնտեղ:

Տ.Մ.– Ընդգրկված է, այո… Բայց իր կենդանության օրոք նա չի համաձայնել առանձին գրքով հրատարակել իր հարցազրույցների ժողովածուն: Դրանք լույս են տեսել նրա մահից հետո: Ինչ վերաբերում է մեր զրույցին՝ այս տեսակ հարց ու պատասխանի արդյունքում ես ինձ զգում եմ ամենքին ի ցույց դրվող «էստրադնիկ», շոուի օրգանական մաս: Իրականում, ես փախչում եմ շոուից: Այդ աշխարհից՝ ամբողջովին: Թեեւ այնտեղ աշխատող տաղանդավոր մարդկանց նկատմամբ, իրոք, հարգանքի զգացում ունեմ: Ուղղակի ես շոուի մարդ չեմ:

Հ.Ա.– Եթե մարդիկ քեզ սիրում են, եւ նրանց հետաքրքիր են քո կյանքի, հայացքների որոշ մանրամասներ՝ այնքանը, որքանը դու կտաս իրենց, կպատմես, ինչո՞ւ չէ, թող լինի շոու… Եթե երաժիշտ չդառնայիր, ինչո՞վ կզբաղվեիր կյանքում: Տ.Մ.– Մի անգամ եմ միայն այդպիսի հարց-երկընտրանքի առաջ կանգնել: Երեւանի Մալաթիա թաղամասում մի տան շինարարության վրա էի աշխատում եւ դեռ Ռ. Մելիքյանի անվան երաժշտական ուսումնարանում չէի սովորում ու չգիտեի՝ պիտի կարողանա՞մ ընդունվել, թե՞ չէ: Այս հարցը իմ առջեւ կանգնեց ամբողջ սրությամբ, եւ այս հարցի պատասխանը այն օրերից եմ բերում (քանի որ դրանից հետո այս հարցի առաջ չեմ հայտնվել)։ Առանց երաժշտության կյանքն ինձ համար անիմաստ մի բան էր դառնալու, փուչ, դեն նետելիք մի ընկույզ: Դա այն ժամանակ էր: Հիմա ես երաժշտության մեջ ապրում եմ ոչ միայն իբրեւ հեղինակ, այլ նաեւ իբրեւ ունկնդիր: Օրվա ընթացքում պահանջ եմ ունենում ֆիզիկական ժամանակից փոխադրվելու երաժշտական ժամանակի մեջ: Այնտեղ՝ երաժշտական ժամանակի մեջ, այդ խորքերում ապրվող կյանքը առավել հուսալի է: Այնտեղ ես ավելի ես եմ, ավելի նույնացած եմ ինքս ինձ հետ, առավել ամբողջական եմ: