ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԱՂՈԹՈՂ ԲՆԱՊԱՏԿԵՐԻ ԱՌԱՋ

Զրույցներ Տիգրան Մանսուրյանի հետ

– Մի տարի հանգստանում էի Հրազդանի շրջանի Ռնդամալ գյուղում (Ծաղկաձորից ոչ հեռու):- Պատմում է Տիգրան Մանսուրյանը։- Հարեւան գյուղերում երեւանցի ծանոթ հովեկներ կային` նկարիչներ, երաժիշտներ: Երիտասարդ էինք, հանդիպում, զրուցում էինք: Եվ ահա մի օր Ռնդամալից գնում եմ հարեւան գյուղ՝ տղերքին հանդիպելու: Հանդամիջյան ճանապարհով գնում եմ, ուրեմն: Տեսնեմ, ետեւիցս մի տարեց գյուղացի հասավ ինձ: Իրար հետ զրուցելով շարունակում ենք ճանապարհը:

– Նոր եկո՞ղ ես,- քիչ անց ասաց ուղեկիցս:

– Հա,- ասացի,- ինչպե՞ս իմացար:

– Խոսվածքից,- ասաց:- Ձեր կողմերում եղել եմ,- ավելացրեց` փոքր-ինչ լռելուց հետո:

– Էդ ո՞ր կողմերում,- ասացի:

– Դե, կռվել եմ գերմանացիների դեմ,- ասաց:- Գերի ընկա: Փախա: Հայտնվեցի Ֆրանսիայում: Այնտեղ էլ կռվեցի գերմանացիների դեմ:- Լռեց:

– Լա՞վ էր այնտեղ,- ասացի:

– Հա, լավ էր:

– Է, բա ինչո՞ւ եկար:

– Ո՞նց թե,- ասաց:- Անցյալ տարի մեր Սոնա կովը ծախեցինք հարեւան գյուղից մեկին, հաջորդ օրը Սոնա կովը ետ եկավ:- Կարճ լռություն:- Բա ես մեր Սոնա կովի չափ էլ չկայի՞……

Տիգրան Մանսուրյանը սիրած փոքրիկ պատմություններ շատ ունի: Սա դրանցից մեկն է:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՅՎԱԶՅԱՆ.- Տասը ամիս Ամերիկայում մնալուց հետո վերադարձար տուն: Բարով ես եկել:

ՏԻԳՐԱՆ ՄԱՆՍՈՒՐՅԱՆ.- Բարով տեսանք: Կարոտել էի տանս, աշխատասենյակիս, թոռնիկներիս, ընկերներիս… Սարսափելի կարոտել էի: Կարոտից համրացել էի:

Հ.Ա.- Երեւանում շատերը իրար հարց են տալիս` որտե՞ղ է Մանսուրյանը, այստե՞ղ է, թե՞ այնտեղ: Եվ 15 տարի հստակ չեն կարողանում որոշել-ստանալ այդ հարցի պատասխանը: Որտե՞ղ ես, ուրեմն:

Տ.Մ.- Դու չգիտե՞ս այդ հարցիդ պատասխանը:

Հ.Ա.- Ես գիտեմ, քո երաժշտության շատ ու շատ երկրպագուներ չգիտեն:

Տ.Մ.- Այդ նրանից չէ, որ ես «այստեղ» կամ «այնտեղ» եմ: Ուղղակի շփումներս նվազագույնի են հասել «այստեղ» էլ, «այնտեղ» էլ: Հստակ չգիտեմ` ինչու այսպես եղավ. կյանքի տված դասերի արդյունքո՞ւմ գոյացավ սա, թե տարիքը բոլորին մեկուսացնում է, շփումների աշխույժ միջավայրից դուրս է հանում: Բացի դրանից, ուր էլ լինում եմ` «այստեղ», թե «այնտեղ», մեջտեղում մի քանի սերունդ նորերն են` ինձ անծանոթ: Եթե հարցիդ ուղիղ պատասխան պիտի տամ, իհարկե, ես այստեղ եմ: Գնալ-գալն էլ գործի անհրաժեշտ մասն է:

Հ.Ա.- Եթե այստեղ ես, ապա ինչո՞ւ շփոթվեցիր մի քանի օր առաջ մի լրագրողի տված հարցից, թե առաջիկայում Երեւանում ստեղծագործական երեկո կամ որեւէ գործի կատարում պիտի ունենա՞ս: Դու սկզբում ասացիր՝ չէ, հետո կմկմացիր՝ չգիտեմ… գուցե… Եվ վերջնական պատասխան տվիր՝ չգիտեմ: Իսկ Արեւմուտքի հետ կապված, լինի Եվրոպա, թե Ամերիկա, դու հստակ գիտես՝ այս գործը գրում ես մի համերգում կատարելու համար, որ պիտի կայանա, ասենք, ութ ամիս հետո, այս երկրի այս քաղաքի այս դահլիճում, եւ կատարողներն այս երաժիշտները պիտի լինեն: Հստակ եւ որոշակի:

Տ.Մ.- Ես, իրոք, չգիտեմ, թե Երեւանում մոտ ժամանակներս ե՞րբ կլինի իմ որեւէ գործի կատարումը: Գուցե դա այն պատճառով է, որ մեզ մոտ երաժշտական կյանքի կազմակերպական կողմը հիմնովին տարբերվում է Արեւմուտքում երաժշտական կյանքի ծրագրավորման ընդունված աշխատաձեւից ու չափանիշներից: Հիմա ինչ որ պիտի ասեմ՝ չգիտեմ՝ ճի՞շտ է, թե՞ չէ, դառնացածությա՞ն արդյունք է, թե՞ սթափ հետեւությունների արդյունք: Հեռվից սկսեմ. մի օր Թատերական ընկերության շենքի մոտ հանդիպեցի Հրաչյա Ղափլանյանին: Իր կյանքի վերջին տարիներին էր դա: Կարճ մի մտերմիկ զրույց կայացավ մեր միջեւ, որ մնաց ինձ հետ: Ասաց. «Այս տարիներին ներկայացումներ եմ բեմադրել Պրահայում, Մոսկվայում, էլի մի քանի քաղաքներում, բայց հինգ տարի է այստեղ որեւէ բան չեմ արել: Մերոնք տեղյակ են իմ դրսի աշխատանքներին, բայց մեկը չեղավ հարցներ՝ հինգ տարի է՝ ինչո՞ւ որեւէ բան չես արել Երեւանում»: Դառնացած էր ասում… Ահա այս պահին մենք էլ մտանք դառը մի զրույցի ոլորտ… Իհարկե, մենք շատ ենք սիրում, երբ մեր այս կամ այն անունը գնում է դուրս եւ դրսից է մեզ գալիս: Մենք գիտենք նաեւ շռայլորեն սիրել դրսից եկած դրսի հայ երաժշտին: Դե, երեւի, բոլոր ժամանակներում բոլորի համար (ոչ միայն հայերի) այսպես է եղել: Ուղղակի պետք է, որ շուտ կողմնորոշվես, թե որտեղ եւ ինչքանով են քեզ սպասում: Ասածիս պիտի ավելացնեմ, որ եթե այսօր քո այս կամ այն գործին չեն սպասում, այս կամ այն գործը չի հնչում, դա դեռ ոչինչ էլ չի նշանակում: Անցյալի ժառանգությունը կա, Կոմիտասը, աշուղ Ջիվանին, Արամ Խաչատրյանը կան: Օգտակար է այս կամ այն գործը գրելու նախապայմանը առօրյա պահանջարկից մեր մեծերի ստեղծած դաշտը փոխադրելը: Խնդիրը հայրերի հետ, ընտանիքի հետ արժանապատիվ ապրել-աշխատելն է:

Հ.Ա.- Այստեղ ամեն քայլափոխի սիրում են քեզ, Երեւանում, շրջաններում, սարի գյուղերում, ռեստորանում, համերգային դահլիճներում, փողոցում: Սիրում են սրտաբուխ, անթաքույց, երբեմն… նույնիսկ վայրենի: Այնտեղ, չգիտեմ, սիրո՞ւմ են քեզ այդպես, թե՞ գնահատման քաղաքավարական ծափերի շրջանակներում է դրսեւորվում քո նկատմամբ հարգանքը: Բայց այնտեղ` տասնյակ կատարումներ, պատվերներ, ձայնագրություններ, հանդիպումներ, համագործակցության առաջարկներ, վարպետության դասեր տալու հրավերներ… Այնտեղ գնահատանքը գործնական դրսեւորում է ստանում՝ քո ստեղծագործությանը նպաստող: Այստեղ՝ ոչ մի պատվեր, հին գործերի տարեկան մեկ-երկու, կարելի է ասել, պատահական կատարում, ոչ մի աշակերտ նույնիսկ… Մինչդեռ, ախր, այստեղ հայրենիք է, այնտեղ՝ օտարություն:

Տ.Մ.- Ճշմարիտ ես ասում: Հայրենիքն ունի մայրաքաղաք եւ ունի արվարձան կամ գավառ: Երաժշտության մեջ ես հայրենիքում եմ այնտեղ, որտեղ հնչում է այսօրվա ստեղծվածը, եւ դասական արժեքներն էլ ներկայացվում են այսօրվա գեղագիտության, այսօրվա նվաճումների հիմքով: Սա, նորից ասեմ, երաժշտության բնագավառում: Վաղուց եմ հայտնաբերել այն, որ երբ երաժշտություն եմ լսում, ասենք, Ֆրանկֆուրտի կամ Ամստերդամի համերգասրահում, ես ինձ զգում եմ իմ ընտանիքում, թեեւ ոչ մեկին ծանոթ չեմ: Ունկնդիրներից յուրաքանչյուրի հետ նույն արժեքների հետ ենք, նույն վայելքներն ենք ապրում, նույն ուրախությունները, ու քանի դեռ համերգասրահում ենք, ինձ ներկայացող մարդկային կապը հրաշալի է: Փոքրիկ այդ համայնքը ես սիրում եմ այդ պահին: (Ես չեմ խոսում այն դահլիճի մասին, որտեղ իմ երաժշտությունն է հնչում, դա առանձին նյութ է): Բայց համերգասրահից դուրս ես օտարության մեջ եմ, իրոք: Երբ տանն եմ, այն զգացումը, որի մասին դու խոսում ես, ես էլ եմ «տեսնում»: Երբ տանն եմ, մարդկանց՝ ինձ ուղղված վերաբերմունքը ինձ էլ է հայտնի, տեսնում եմ դա: Այդ ջերմությունը ես զգում եմ: Միաժամանակ ուզում եմ ասել նաեւ, որ այդ լինում է, երեւի, այն դեպքում, երբ տարիներով որեւէ մեկի հետ տալիք-առնելիք չունես, վերաբերմունքի, ուշադրության պահանջ չունես, որեւէ մեկին չես խանգարում, հետն էլ կարող ես Փարաջանովից կա՛մ Մարտիրոս Սարյանից, կա՛մ Մինասից, կա՛մ Արտավազդ Փելեշյանից, կամ Հենրիկ Մալյանից երբեմն ասել-խոսել, եթե քեզնից մի-երկու մեղեդի էլ օդի մեջ կա՝ ընդունված-կայացած, երեւի հարցը լուծվում է: Ինձ էլ հնարավորինս քիչ մեջտեղ եկողի ապրելակերպն ու վարքագիծը հարմար են գալիս այստեղ, Երեւանում, իմ տանը:

Դու ասում ես հին գործերի մեկ-երկու կատարում՝ Երեւանում։ Ինչ ասեմ. կատարվում է այնքան, որքան դրա պահանջարկը կա։ Այսօր պահանջվածը, ուրեմն, այսքան է։ Գիտես, որպեսզի գիշերը մի վաստակած, արդար քուն վայելես, ցերեկը պիտի աշխատես, հոգնես։ Իմ աշխատելը թե՛ պարտիտուր կայացնելն է, թե՛ արդար մի քուն վաստակելը։ Քի՞չ է…

Հ.Ա.- «Երեք արիա» (երգելու՝ Արարատին բացված պատուհանից) գործը գրվեց Ամերիկայում, կատարվեց Ամերիկայում, ոնկնդրեցին ամերիկացիները: Որ ամերիկացին է հայ երաժշտի աչքերով նայում Արարատին, անշուշտ, հրաշալի է: Բայց մի՞թե հայաստանցուն հետաքրքիր չէ իր սիրած կոմպոզիտորի «տեսած» արարատյան արիաներն ունկնդրել. կարծեմ «Երեք արիայիդ» կատարումը այստեղ չի էլ նախատեսվում ոչ մոտ, ոչ էլ հեռավոր ապագայում:

Տ.Մ.- Այդպիսի գործեր շատ ունեմ, որ Հայաստանում դեռ չեն հնչել: Դրանց մեկ-երկու կատարումն էլ, ի վերջո, որեւէ հետք չի թողնում: Ես այն զգացումն ունեմ, որ մեր ունկնդիրը… ի՞նչ ասեմ… գերադասում եմ չխոսել այդ մասին: Հիշածդ գործի ձայնագրությունը շուտով կթողարկվի Գերմանիայում: Այս գործն առաջին անգամ հնչեց Բոստոնում, մայիսին, հենց այդ կատարումն էլ կթողարկվի ձայնասկավառակով:

Հ.Ա.- Այդ ձայնասկավառակն էլ մեծ քանակով Հայաստան չի գա…

Տ.Մ.- Մեզ համար թանկ է. 20-30 եվրոյով սկավառակ ո՞վ պիտի առնի, երբ շուկան լիքն է 2-3 հազար դրամանոց պիրատ-սկավառակներով… Մի գործ, որ չի հնչել ու մոտակա ժամանակներում էլ չի հնչելու հայրենիքում, դրա մասին խոսելը երաժշտի համար ինչի՞ նման է: Երաժշտությունը գրեմ լսելու համար` լսելը չլինի, դրա փոխարեն պատմությո՞ւն պատմեմ: Կգա օրը, Երեւանում կհնչի, ես էլ եթե կատարմանը ներկա լինեմ, ու եթե դրա անհրաժեշտությունը եղավ, մի երկու բառով կներկայացնեմ: Ճիշտ չէ՞… Եթե շատ հպանցիկ` Երեւանում բնակվողներս ուզում ենք, որ մեր պատուհանի մեջ ունենանք Արարատի բնապատկերը: Բոլորս ենք ուզում: Արարատին նայելու, Լեռան հետ ապրելու մեր զգացումներն են իմ այս գործի հիմքում: Գրելու ընթացքում անվերջ հիշում էի Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչի» այն սասունցիներին, ովքեր սովետի առաջին տարիներին բարձրանում էին Թալինի կողքերը բարձր մի տեղ՝ կորսված երկրի ուղղությամբ նայելու: Մենք սիրում ենք նայել մեր կորցրածի ուղղությամբ: Այդ ապրումը մեր մեջ նստած զորավոր ներկայություն է:

Հ.Ա.- Գրեցիր նաեւ վեց երգ հայ բանաստեղծների ստեղծագործությունների հիման վրա, որոնք հնչեցին Ֆրանսիայում:

Տ.Մ.- Երգաշարը կոչվում է «Զուգահեռ երգեր»: Խորագիրը, ինչպես նաեւ գործի կառուցվածքը ինձ հուշել է Պլուտարքոսի «Զուգահեռ կենսագրություններ» երկը: Երկու կենսագրություններ իրար հետ համեմատվելով, իրարից լույս ու ստվեր առնել-տալով՝ առավել ամբողջական եւ լիարժեք են ներկայանում: Իմ շարքի վեց երգերից առաջին երկուսը գրված են Բաղդասար Դպիրի բանաստեղծությունների, երկրորդ զույգը՝ Չարենցի, եւ վերջին զույգը՝ Իսահակյանի բանաստեղծությունների հիման վրա: Բացառված չէ, որ հարմար մի ժամանակ վերադառնամ այս շարքին՝ ավելացնելու այս զույգ երգերը: Այս վեց երգերը Երեւանում հնչել են: Երգաշարն ավարտեցի Լոս Անջելեսում եւ նոտային մի քանի օրինակ ուղարկեցի Երեւան, բարեկամներիս: Երեւանում երգեց երգչուհի Տաթեւիկ Մովսեսյանը, նվագակցողը եղավ Արթուր Ավանեսովը: Ցավոք, այդ կատարմանը ներկա չեմ եղել… Հասմիկ Պապյանը կարճ ժամանակ առաջ համերգ ունեցավ Մոնպելյեում, առաջին բաժնում երգեց Շուբերտ, Կոմիտաս, երկրորդում՝ իմ այս երգաշարը եւ քուչակյան չորս հայրենները: Պապյանը հրաշալի երգեց ամբողջ համերգի ծրագիրը: «Զուգահեռ երգերիս» կատարմանը երգչուհուն նվագակցեց հայազգի հրաշալի նվագավար եւ դաշնակահար Ալեն Ալթինօղլուն: Քուչակյան իմ չորս հայրենների նվագակցողը ես եղա: Երեւի ավելորդ չէ ասել, որ Հասմիկ Պապյանն այսօր հայ մեծանուն երգչուհիներից է, ամենուրեք փնտրված եւ իր գործին անմնացորդ նվիրված արվեստագետ: Նրա ելույթը շատ ջերմ ընդունվեց լսարանի կողմից: Ուրիշ ի՞նչ ասեմ…

Հ.Ա.- Եվ ինչպե՞ս իրար «լույս ու ստվեր» տվին մեր երեք բանաստեղծները ֆրանսիական դահլիճում, հայ հեղինակի ու հայ կատարողների մասնակցությամբ:

Տ.Մ.- Բանաստեղծները չէ, նրանց երկուական ստեղծագործություններն էին իրար լույս ու ստվեր տալիս, իրար լրացնում… Մի փոքրիկ գաղտնիք պիտի բացահայտեմ. այդ վեց երգերի ծնունդը այս կամ այն ձեւով կապված է իմ կնոջ հիշատակի հետ: Ներողություն, այս նյութն ավելի մանրամասնել չեմ կարող… (Հուզվում է)… Գնանք նարդի գցենք…

Հ.Ա.- Վարպետության դասեր: Երկու շաբաթ ապրեցիր Մալբորոյում` մեզ համար կտրիճ կովբոյների, ընտիր ու թունդ ծխախոտի ու ամեհի կարմիր ձիերի երկիր Մալբորոյում: Ի՞նչ էր, ինչպե՞ս եղավ, ի՞նչ տվեց քեզ ու երիտասարդ երաժիշտներին:

Տ.Մ.- Մալբորոն Վերմոնտ նահանգում է, սա էլ ԱՄՆ-ի հյուսիսի նահանգներից է: Բոստոնից մեքենայով մի քանի ժամ գնալու հեռավորություն է: Երբ իմ երաժիշտ ընկերների հետ ուղեւորվում էինք Մալբորո՝ ամբողջ մայրուղին ինձ հիշեցնում էր մերձմոսկովյան անտառների մեջ բացված երկար ու լուռ ճանապարհները: Առջեւում հեռու ասֆալտն էր ձգվում, ու քիչ էր պատահում, որ մինչեւ հորիզոն որեւէ մեքենա երեւար: Այսպիսի խաղաղ ու լուռ մի տարածքում է երաժիշտների՝ «Մալբորո» անվանումը կրող հավաքատեղին: Երկու-երեք տասնյակ մեծ ու փոքր շենքերի մի համալիր է, որտեղ շուրջ յոթ տասնամյակ ամառային դասընթացներ են անցնում աշխարհի տարբեր երկրներից եկած երիտասարդ երաժիշտները: Այստեղ առաջին գծի վրա անհատ կատարողների խնդիրը չէ, այլ համատեղ նվագը՝ անսամբլային կատարողական արվեստը: Համատեղ նվագի մակարդակն ու գեղարվեստական արժանիքները, «Մալբորոյում» գործող հիմնական օրենքի համաձայն, գնահատվում են ըստ երկու կարեւոր հատկանիշների՝ պրոֆեսիոնալ կատարողական բարձր հմտություն եւ մարդկային ընտիր հարաբերություններ: Մալբորոն, ուրեմն, երաժիշտների մի ընտանիք է, որի անդամներից յուրաքանչյուրը հրաշալի տիրապետում է կատարողական արվեստին եւ համատեղ նվագին բերում-գումարում է մարդկային փոխհարաբերության բարձր վայելք: Մալբորոյում ապրեցի երկու շաբաթ եւ հիմա ես Մալբորոյի ընտանիքի անդամ եմ:

Հ.Ա.- Բայց, ասացիր, Մալբորոն երիտասարդների հավաքատեղի է, ո՞րն էր քո դերն այնտեղ, ինչպե՞ս եղավ, որ հրավեր ստացար:

Տ.Մ.- Այստեղ միայն երիտասարդների հավաքատեղի չէ: Այստեղ երիտասարդների կողքին մշտապես կան աշխարհահռչակ, մեծավաստակ վարպետ կատարողներ: Ու եթե, ասենք, կվարտետի փորձ է, ապա կազմում կարող են ընդգրկված լինել երեք երիտասարդ եւ մեկ վարպետ: Կամ իրար հետ կարող են ելույթ ունենալ սկսնակ երգչուհին ու աշխարհահռչակ դաշնակահարը: Մի քանի շաբաթյա համատեղ փորձերից հետո «Մալբորոյի» համերգասրահում համերգ է տեղի ունենում: Լսարանն էլ գոյանում է շրջակա քաղաքներից համերգի եկած ունկնդիրներից:

Եվ համերգասրահը միշտ լեցուն է: Այս դահլիճում գրեթե ամեն օր համերգ կա, եւ համերգը մշտապես վերածվում է իսկական տոնի: Հնչում են հնագույն երաժշտությունից մինչեւ այսօրվա գերարդիական գործերը: Աշխարհում այսօր գործող եւ մեծ համարում ունեցող անսամբլներից շատերը ծնվել են «Մալբորոյում»: Ծանոթանալով «Մալբորոյի» պատմությանը՝ կտեսնես, որ այստեղ ժամանակին եղել են, համատեղ նվագի վարպետության դասեր են տվել Պաբլո Կազալսը, Իսահակ Ստերնը, Եհուդի Մենուհինը… Ամեն տարի հրավիրվում են նաեւ կոմպոզիտորներ, եւ այստեղ հնչում են նրանց կամերային գործերը: Երիտասարդ երաժիշտները շփվում են հրավիրված հեղինակի հետ, նվագում նրա այս կամ այն գործը: Տարբեր տարիներ այստեղ հյուրընկալվել են այնպիսի մեծանուն կոմպոզիտորներ, ինչպիսիք են Զոլտան Կոդային, Լուիջի Դալապիկոլան, Սամուել Բարբերը, Ջորջ Քրամբը եւ ուրիշներ… Այս ամառ հրավիրել էին երկու կոմպոզիտորի, որոնցից մեկը ես էի: Երկու շաբաթ ինձ տրված էին ապրելու, աշխատելու բոլոր հնարավորությունները: Երիտասարդ երաժիշտները, իրենց ղեկավարների հետ, նվագեցին իմ մի քանի գործեր: Իրենց անծանոթ երաժշտության խորքերը բացելուն ուղղված հարցասիրությունը, պատրաստակամությունը երբեք չեմ մոռանա: Այս տղաներն ու աղջիկները, իրավամբ, երաժշտության զավակներ եղան իմ գործերը նվագելիս: Այնպես չէ, որ միայն ես էի սովորեցնողը. «Մալբորոն» եւս ինձ շատ բան սովորեցրեց, եւ առաջինը՝ երաժիշտների ընտանիքին պատկանելու, սրա մեջ մարդկային առաքինություններով, համակեցության կանոններով ապրելու վեհացնող գիտակցությունը:

Հ.Ա.- Պատվեր Քյոլնի սիմֆոնիկ նվագախմբի համար: Այս տասը ամիսներին, որ բացակայել ես Հայաստանից, քո ստեղծագործական խաչուղիներում առավել հաճախ հայտնվել է Գերմանիան՝ երաժշտության հայրենիքը՝ Բախի, Բեթհովենի, Բրամսի երկիրը, որ, կարծեմ, շատ զգայուն է քո երաժշտության եւ անձի նկատմամբ: Ինչպես ժամանակին՝ Կոմիտասի նկատմամբ:

Տ.Մ.- Իսկապես, ես Գերմանիայում ինձ շատ լավ եմ զգում: Եվ այստեղ հրաշալի երաժիշտ բարեկամներ ունեմ, որոնց հետ մտերմությունը թանկ եմ գնահատում: Գերմանիայում են ապրում իմ վաղեմի բարեկամներ՝ կոմպոզիտորներ Արվո Պյարտը, Սոֆյա Գուբայդուլինան… Այստեղ է գտնվում Բելյաեւի հիմնադրամը, որի անդամն եմ շուրջ տասնհինգ տարի: Այդպես է: Իսկ Կոմիտասի նկատմամբ զգայուն է եղել Գերմանիան, զգայուն է եղել Ֆրանսիան… Իրոք, Գերմանիայի մշակութային կյանքում երաժշտությունը մեծ տեղ ունի: Բայց թատրոնն էլ մեծ տեղ ունի, բալետն էլ, կինոն էլ… Ինչի՞ մասին պիտի խոսենք…

Հ.Ա.- Անցած տարվա համերգիդ:

Տ.Մ.- Մյունխենում անցած տարի հեղինակային համերգ ունեցա: Համերգը եղավ «Պինակոտեկ» դահլիճում: Շատ լավ դահլիճ է: Համերգին հնչեցին իմ մի շարք գործեր, Մյունխենի կամերային նվագախմբին մենակատար եղան թավջութակահարուհի Անյա Լեխները եւ ջուհակահարուհի Պատրիսիա Կոպաչինսկայան: Փարիզից Մյունխեն էին եկել երեք հայ երիտասարդներ (գլխավորողը Նաիրի Գալստանյանն էր), որոնք նկարահանեցին թե՛ համերգի փորձերը, թե՛ համերգը, մյունխենյան իմ մի քանի օրերի առօրյան: Այդպես եղավ: Համերգը լսում էին այդ օրերին Մյունխենում գտնվող մի քանի երեւանցիներ, որոնց ներկայության համար շատ շնորհակալ եմ: Ուրախ եմ, որ նրանք մասնակից եղան այդ համերգին, տեսան, թե ինչպես այդ դահլիճում գնահատվում է հայ երաժշտությունը: Համերգի մասին այսքանը կարող եմ ասել, եթե մանրամասների մեջ մտնեմ՝ պիտի ավելացնեմ, որ 2007-2008թթ. համերգաշրջանում նախատեսված էին նաեւ Վիթոլդ Լուտոսլավսկու եւ Ալֆրեդ Շնիտկեի հեղինակային համերգները: Այդ համերգներին, ցավոք, չէի կարող ներկա լինել:

Հ.Ա.- Համառորեն շրջանցում ես տարբեր երկրներում կատարված գործերիդ մասին խոսելը:

Տ.Մ. – Բնական է, կարող եմ խոսել միայն այն համերգների մասին, որոնց մասնակցել եմ:

Հ.Ա.- Խոսքը կոնկրետ գործերիդ անվանումների մասին է:

Տ.Մ.- Է, ցուցակ շարադրելը լա՞վ գործ է որ:

Հ.Ա.- Որպեսզի իմանանք Մալբորոյում ինչ հնչեց, Գերմանիայում ինչ հնչեց: Որեւէ թաքցնելու բան չկա, ինձ թվում է:

Տ.Մ.- Չէ, ուղղակի բոլորն իմ գործերն են: Դրանց մասին ինտերնետում կարելի է տեղեկանալ…

Հ.Ա.- Քյոլնի սիմֆոնիկ նվագախմբի համար պատվեր ստացար արդեն Երեւան վերադառնալուց հետո: Ի՞նչ գործ է, ասելիք ունե՞ս…

Տ.Մ.- Չէ: Դա նոր սկսվող գործ է, եւ դրա մասին խոսելը սխալ է:

Հ.Ա.- Գերմանիայի հետ կապերդ այնքան սերտ են, որ մեկ-մեկ թվում է, թե ահա ուր որ է այդ երկրի քաղաքացի կարող ես դառնալ, եթե ուզենաս:

Տ.Մ.- Քաղաքացիությո՞ւն… Քաղաքացիություն փոխե՞լ… Այդպիսի մտադրություն չունեմ:

Հ.Ա.- «Ախ, ինչ ծառ է»,- ասում ես դու Երեւանի քո պատուհանից դուրս նայելով: «Ախ, ինչ բլուրներ են դարս-դարս»,- ասում ես դու Սեւանի Ծաղկունք գյուղում: «Ախ, ինչ երեխա է»,- ասում ես դու վերեւի հարեւանիդ չորրորդ դասարանցի զավակի հասցեին: «Ախ, ինչ քամի է»,- ասում ես դու Ծաղկաձորում: «Ախ, ինչ հնչյուն է»,- ասում ես դու Կոմիտասի երգը լսելիս: Ուրեմն, դու այստեղ ես՝ որքան էլ երկար մնաս օտարության մեջ: «Եվ թող իզուր չփորձեն համոզել, որ վերջին հանգրվանս այնտեղ լինի, ես այստեղ եմ»,- ասում ես դու:

Տ.Մ.- Ի՞նչ պիտի պատասխանեմ այս հարցիդ, պատասխանելու բան չկա, ասելու բան չկա:

Հ.Ա.- Ուրեմն, այդպես էլ գրի եմ առնում՝ պատասխանելու բան չկա, ասելու բան չկա:

Տ.Մ.- Ճի՜շտ է (ծիծաղում է): Ի՜նչ հետաքրքիր ստացվեց:

Հ.Ա.- Այսքանից հետո՝ անսպասելի հարց. ե՞րբ ես նորից մեկնելու «այնտեղ»:

Տ.Մ.- Այս պահին դեռ չգիտեմ ստույգ օրը, բայց 2009թ. հունվարի 18-ին պիտի ներկա լինեմ նոր ավարտածս Լարային տրիոյի առաջին կատարմանը Լոս Անջելեսի «Զիպպեր հոլ» դահլիճում:

Հ.Ա.- Այսպիսով, միասին ճանապարհորդություն կատարեցինք Ամերիկա եւ Եվրոպա աշխարհամասերով եւ վերադարձանք նորից Ամերիկա…

Տ.Մ.- Հետո՝ գարնան սկզբին Իտալիայով (այնտեղ մի քանի համերգ ունեմ) գալու եմ տուն…