Հարցազրույց ՀՀԿ խորհրդի անդամ Ռազմիկ Մարտիրոսյանի հետ
– Պարոն Մարտիրոսյան, Ձեր նախորդ զրույցում Դուք խոսում էիք ներդաշնակ հասարակության մասին: Մեր օրերում, հատկապես մարտի 1-ի իրադարձություններից հետո, ինչպե՞ս կարելի է խոսել հասարակության ներդաշնակության մասին: Դուք ինքներդ հավատո՞ւմ եք «ներդաշնակ հասարակու
թյան» Ձեր գաղափարին եւ, արդյոք, չե՞ք տառապում ուտոպիզմով:
– Ուտոպիզմո՞վ, այսինքն՝ անուրջներով ու երազանքներո՞վ: Իհարկե՝ տառապում եմ: Եվ որպես պատասխան, մեջբերեմ ընկերոջս՝ ուսանողների հետ մի հանդիպման ժամանակ ասված մտքերից՝ «վախեցեք ձեր երազանքներից, դրանք հաճախ իրականանում են»: Հավատը մեծ ուժ է: Բոլոր մեծ ու վեհ գործերի, շատ սխրանքների հիմքում հավատն է ընկած: Բայց հավատալու համար գիտելիքը բնավ պարտադիր չէ: Քաոսի միջով ներդաշնակության հասնելու գաղափարն էլ իմը չէ: Ինձ ասել են, որ այն բնության մեջ գործող օրենքներից է:
– Ձեզ ի վերո՞ւստ են ասել:
– Պետք չէ հեգնել: Քեզ հասկանում եմ. այսօր հասարակության մեջ (հասարակության հետ) տեղի են ունենում դեպքեր, իրադարձություններ, որոնց իրական բացատրությունները միշտ չէ, որ հասարակությունը կարողանում է գտնել եւ ամենահեշտ ճանապարհը, իհարկե, «ի վերուստին» վերագրելն է: Ինչպես ամեն մի անձ պետք է գոնե նվազագույն գիտելիքներ ունենա իր կառուցվածքի, ներքին (չերեւացող) օրգանների, դրանց կենսագործունեության չերեւացող օրինաչափությունների մասին, այնպես էլ հասարակությունը, որպես ամբողջական կենդանի մի օրգանիզմ, նույնպես պետք է գոնե նվազագույն գիտելիքներ ունենա՝ իրեն ճանաչելու եւ հասկանալու, իր հետ կատարվածը ընկալելու համար: Քաոսի եւ ներդաշնակության մասին օրենքը ֆիզիկայի օրենքներից է: Մի զրույցի ժամանակ այս օրենքի մասին ինձ պատմեց ֆիզիկոս Սամվել Հարությունյանը: Նա հիմա Գիտության պետական կոմիտեի նախագահն է եւ կարող ես լրացուցիչ ճշգրտող հարցերով դիմել նրան: Առավել եւս, որ նա շատ կարեւոր ծրագրեր ունի գիտության (հուսով եմ՝ նաեւ հասարակական գիտությունների) կազմակերպման նոր մոտեցումների մասին: Իսկ սոցիոլոգիան էլ (իմացիր՝ հասարակագիտություն) հասարակության ֆիզիկան է: Ուրեմն, հասարակության մեջ գործում են օրենք-օրինաչափություններ, որոնք չեն ենթարկվում մարդու կամքին կամ ցանկություններին եւ ավելի զորեղ ու կենսունակ են, քան իմ թվարկած բոլոր օրենքները միասին վերցրած:
– Պարոն Մարտիրոսյան, մեր տարածաշրջանում տեղի են ունենում բուռն իրադարձություններ. կարծեք թե Հայաստանը հայտնվել է այդ իրադարձությունների եւ միջազգային դիվանագիտության էպիկենտրոնում: Ի՞նչ ակնկալիքներ կարող ենք ունենալ մենք արտաքին քաղաքականության ոլորտում եւ հետագա ի՞նչ զարգացումներ եք Դուք տեսնում տարածաշրջանում:
– Երեւի թե ձանձրացրի իմ «սոցիալական ֆիզիկայով»: Պիտի հիասթափեցնեմ քեզ՝ խուսափելով այդ հարցերին պատասխանելուց: Չէի ցանկանա սիրողական մակարդակով զգայական ու հերթապահ խելոք մտքեր ասել: Երկարակյաց պետությունների համար, ինչպիսիք Ռուսաստանն է, Թուրքիան կամ Իրանը, դիվանագիտության լեզուն սեփական նպատակները թաքցնելու միջոց է: Հուսամ, որ մենք եւս ունենք այս ոլորտի հմուտ մասնագետներ, որ կարող են «հասկանալ» նրանց եւ պաշտպանել մեր պետական շահերը: Մի բան ինձ համար պարզ է, որ երկարակյաց հասարակությունների պետական ու քաղաքական շահերը դարերով չեն փոխվում: Իսկ Ռուսաստանն, ըստ իս, նման է օվկիանոսի՝ տեղատվություններով ու մակընթացություններով: Կարծեք թե սկսվել է Ռուսաստանի նոր մակընթացություն…
– Գուցե կոնկրետացնեմ հարցս եւ, կարծում եմ, այդ դեպքում չեք կարող խուսափել հարցի ուղղակի պատասխանատվությունից:
– …պատասխանատվությունի՞ց:
– Իսկ ինչո՞ւ ոչ, չէ՞ որ Դուք էլ եք այս հասարակության անդամ ու քաղաքացի: Հարցս վերաբերում է Ղարաբաղի խնդրի կարգավորմանը: Մի՞թե այս հարցում եւս ասելիք չունեք:
– Դու ուղղակի պարտադրում ես պատասխանել: Եվ, թերեւս, ճիշտ ես: Եվ յուրաքանչյուր հայ մեկ անգամ եւս, գոնե իր ներսում, պետք է հստակեցնի այս հարցի պատասխանը: Նախ՝ ես երկար մտորել եմ ցեղասպանության հարցի շուրջ: Եկել եմ այն եզրակացության, որ մենք ավելի շատ պատասխաններ ունենք այն հարցին, թե ինչպես տեղի ունեցավ ցեղասպանությունը. գիտենք գյուղ առ գյուղ, քաղաք առ քաղաք, գիտենք իրականացման մեթոդ-միջոցները, նախճիրների տեսարանները, որ պատմում ենք մեր երեխաներին ու աշխարհին, բայց մենք չունենք հստակ, ամբողջական ու ճշգրիտ պատասխանը այն հարցի, թե ինչո՞ւ տեղի ունեցավ: Այս հարցի պատասխանն այսօր մեզ շատ կօգներ հասկանալու ղարաբաղյան հիմնախնդիրը: 1990 թ. Եղեգնավան գյուղի միջնակարգ դպրոցում մի աղջնակ՝ Մանուշակ Կարապետյանը, որ բռնագաղթել էր Նախիջեւանի Ազնաբերդ գյուղից, ինձ՝ իր պատմության ուսուցչին, հարց տվեց. «պարոն Մարտիրոսյան, ինչո՞ւ տեղի ունեցավ ցեղասպանությունը, ինչո՞ւ ես իմ գյուղից պիտի փախչեմ ու ապրեմ ուրիշի գյուղում, ինչո՞ւ պարտվեցինք»: Հետո ծանր որոշում կայացրածի հաստատակամությամբ ավելացրեց՝ «ես ատում եմ իմ պապերին»: Արդեն 18 տարի է, ինչ ես՝ Մանուշի պատմության ուսուցիչս, չեմ պատասխանել աշակերտիս հարցին: Ցեղասպանությունը իմ ամոթն է: Գոնե Ղարաբաղի համար իմ թոռները չատեն ինձ:
Դու պարտադրեցիր ինձ այս խոսակցությունը, շարունակե՞մ: Ի սկզբանե մեր մոտեցումները Ղարաբաղի հարցում եղել են զգայական: Հասարակության մեջ տեւականորեն գերիշխել է այն թյուր պատկերացումը, թե Ստալինը հայերին չսիրելով ու թշնամություն անելով՝ Ղարաբաղը տվեց Ադրբեջանին: Հետո մենք փորձել ենք շահել նույն «ժողովրդի հոր» բարեգթությունը (1949թ.) եւ լուծել խնդիրը մեր օգտին: Ազգովի մրթմրթացել ենք, թե Միկոյանը ի՞նչ հայ էր, որ իր էթնիկ հայրենիքի համար մի հարց էլ չլուծեց: Հետո հույսեր ենք փայփայել Խրուշչովի կամ «Լենին, պարտիա, Գորբաչովի» հետ: Հետո լուծումը տեսաք: Լուծեցինք, լուծեցինք ու, հիմա էլ պարզվում է, նորից պիտի լուծենք: Ուրեմն ինչ-որ մի բան այն չէ, ինչ-որ մի բան չգիտենք: Ու եթե չգիտենք՝ պիտի սովորենք: Գուցե Մաքիավելուց: Ուսանող ժամանակ՝ 70-ականների վերջերին, երբ մեր մեջ մեզ համար մի խումբ ուսանողներով քննարկում էինք մեր ազգային խնդիրները, եկանք հետեւյալ եզրակացության. նախ, այդ ժամանակ, հասկանալի պատճառով, մեր հասարակագիտական գիտելիքները բավարար չէին ենթադրելու, որ ԽՍՀՄ-ը կայծակնային արագությամբ կփլուզվի, եւ երկրորդ՝ մեր ազգային խնդիրները լուծելու համար մեզ պետք է ստեղծել հարյուրամյա ծրագիր: Այսօր էլ նույն կարծիքին եմ:
Հիշատակված երկարակյաց պետություններն այդ նույն՝ Հայաստանում, չակերտների մեջ առնված սոցիոլոգիայով, այնպես են ուսումնասիրել մեզ, որ մեր ամենահույժ գաղտնի զենքն անգամ՝ մեր անկանխատեսելի «բառադիությունը», հանկարծակիի չի բերի նրանց: Նրանք այնքան լավ են ուսումնասիրել մեզ՝ որպես ակվարիումի ձկներ, եւ այնքան լավ գիտեն, որ զարգացման այս փուլում հայ հասարակության մեջ գե՜րզարգացել են կերային բնազդները եւ մեր արձագանք-հակազդեցությունը, մեր համաշխարհային դիմադրողականությունը կավարտվի պատեպատ զարկվելով: Այնպես որ, Ղարաբաղի հարցում ես ունեցել եմ եւ ունեմ երկրապահական մոտեցում:
– Դուք ԵԿՄ-ն նկատի ունե՞ք:
– Ես բառի ուղիղ, ուղղակի, երկիրը պահելու իմաստը նկատի ունեմ: 20-րդ դարի վերջին Հայաստանում ծնունդ առած հայրենասիրական ամենաիրական եւ, հետեւապես՝ ամենաարժեքավոր, թող որ կոշտուկոպիտ, բայց եւ առնական գաղափար-գաղափարախոսությունը երկրապահությունն է: Երկիրը պետք է պահել: Եվ եթե շատ անկեղծանամ ու ներանձնական առումով խոստովանեմ, ապա ազատ եւ անկախ Ղարաբաղի գոյությունը սպարապետ Վազգեն Սարգսյանի եւ մի ամբողջ երկրապահ սերնդի անձեռակերտ ու կենդանի հուշարձանն է:
– Պարոն Մարտիրոսյան, վերջերս «Կենտրոն» հեռուստաընկերության եթերում «Ուրվագիծ» հաղորդաշարի հյուրը՝ Իգոր Մուրադյանը, շրջանառության մեջ դրեց «Ղարաբաղը հայ հասարակության վզից կախված քար է եւ պետք է ազատվել նրանից» արտահայտությունը, իրո՞ք այդպես է:
– Նախ՝ մեր զրույցը շեղվեց նախապես ընտրված թեմայից, որի նպատակն էր զրուցել հասարակության ներքին քաղաքականությունից ու հասարակությանը հուզող գործընթացներից: Այս դրվագն անգամ ցույց է տալիս, որ ղարաբաղյան հիմնախնդիրը շարունակում է մնալ թելադրող նաեւ մեր ներքին քաղաքականության մեջ: Ես ինքս լսել եմ այդ հարցազրույցը: Սակայն չեմ կարող մեկնաբանել հեղինակի եզրակացությունները, առավել եւս՝ որ տեքստը չէր թարգմանվում հայերեն եւ ինձ համար հստակ պարզ չեղավ՝ դա իր անձնակա՞ն տեսակետն էր, թե՞ որեւէ երկրի սոցիոլոգիական ուսումնասիրության արդյունք, որի մասին նա, կարծեմ, ակնարկեց:
– Այդ դեպքում, պարոն Մարտիրոսյան, ես Ձեզ տամ հետեւյալ «մասնագիտական» հարցը՝ ղարաբաղյան հիմնախնդիրը ի՞նչ ազդեցություն գործեց հայ հասարակության վրա եւ ի՞նչ հետեւանքներ առաջացրեց:
– Հարցադրումը, իրոք, խիստ գիտական է: Ցավոք, մեկ անգամ եւս ուզում եմ փաստել, որ մեր հասարակագիտական միտքը էականորեն ետ է մնացել արդի հայ հասարակության մեջ տեղի ունեցող զարգացումներից թե՛ տեսական, թե՛, առավել եւս՝ կիրառական առումով: Ես ինքս տեսաբան չեմ եւ իմ հասարակագիտական ընդհանրացումներն ու եզրակացություններն իմ անձնական դիտարկումների արդյունքն են, որոնցից շատերը կարիք ունեն գիտական լուրջ հետազոտության: Հարցի գիտական կողմը թողնելով մեր տեսաբաններին, ես մասնավորապես կառանձնացնեմ երկու հետեւանք, որոնք փոխաբերական իմաստով կներկայացնեմ որպես մեր անցած ճանապարհ: Առաջինը՝ մենք Սումգայիթից Շուշի ճանապարհ անցանք: Սումգայիթի ջարդերի ժամանակ ցուցաբերած մեր վարքագիծը ցույց տվեց, որ 1915թ. հետո, 70 տարիների ընթացքում մենք հոգեբանորեն չէինք փոխվել: Ինչպես Եղեռնից, այնպես էլ սումգայիթյան ջարդերից հետո փորձում էինք շարժել աշխարհի գութը, ուրիշների միջոցով պատժել հանցագործներին, դրանով իսկ առաջացնելով ոչ թե հարգանք, այլ խղճահարություն: Այս տեսանկյունից Շուշիի ազատագրումը սոսկ մի քաղաքի ազատագրում չէր: Պատմական առումով, երկարամյա ընդմիջումից հետո, ապավինելով մեր սեփական ուժերին, մենք ազատագրեցինք քաղաքը՝ սկսելով ազատագրվել նաեւ ցեղասպանությունից առաջացած հոգեբանական շատ բարդույթներից: Մասնավորապես, էականորեն թուլացավ մեր «ներքին մեղքի» զգացումը, որն առաջացել էր Եղեռնի պատճառով: Շուշիում մենք վերականգնեցինք մեր ինքնության հպարտությունը: Չլիներ Շուշիի ազատագրումը (Ղարաբաղի ազատագրումը), այսօր մեր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ շատ ավելի հիվանդագին կլինեին:
– Իսկ ո՞րն է Ձեր դիտարկած երկրորդ ճանապարհը:
– Երկրորդ ճանապարհը՝ ղարաբաղյան պատերազմում մենք անցում կատարեցինք ֆիդայուց զինվորին:
– Փոխաբերակա՞ն իմաստով:
– Ոչ, ուղիղ իմաստով: Փոխաբերությունը՝ հետո: Ֆիդայիզմը պատմական երեւույթ է: Այն առաջացավ պատմական մի ժամանակաշրջանում, երբ պետականությունը կորցրած ժողովուրդը տառապում էր օտարի լծի տակ: Ֆիդային իր կյանքի գնով ազգի վրեժն էր լուծում, բարձրացնում էր ազգային-ազատագրական շարժման ոգին: 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի ֆիդայիները մեր հերոսներն են: Բայց պատմությունը ցույց տվեց, որ անձնազոհությունը, մահապարտությունն անգամ բավարար չեն օտարի լուծը թոթափելու եւ պետություն ստեղծելու համար: Ղարաբաղյան պատերազմը մենք սկսեցինք… ֆիդայիզմով:
Ես պետք է նախօրոք ներողություն խնդրեմ եղբայրական ռուսերենի բանակային մշակույթի օգնությանը դիմելու համար, քանի որ իմ խեղճացած հայերենով չեմ կարող գոնե դույզն-ինչ բնութագրել հայի զինված ինդիվիդուալիզմը: Կանցնի ժամանակ, եւ կգան գուցե անաչառ կենսագիրներ կամ պատմաբաններ, կստեղծեն այս ժամանակի գործիչների նոր կերպարներ՝ իրենց կատարած գործերի հաշվեկշռի հանգույն: Իսկ ես այսօր, բայց անշտապ, Վազգեն Սարգսյանի առումով կարող եմ ասել. ամենակարեւոր պատմական ծառայությունը, որ մատուցել է Վազգեն Սարգսյանը ազգիս ու պետությանը, դա հայկական զինված ինդիվիդուալիզմի հաղթահարումն էր եւ կամավորական ջոկատների համախմբումը՝ մեկ հրամանատարության ներքո:
– Իսկ ո՞ւր մնաց ֆիդայուց զինվորին անցման փոխաբերությունը:
– Մենք փառքով ֆիդայիզմը ճանապարհեցինք պատմության գիրկը՝ ստեղծելով մեր ազգային բանակը: Զինվոր՝ փոխաբերական առումով ես հասկանում եմ պետություն, կարգուկանոն, կարգապահություն: Այս առումով մենք պետք է շարունակենք մեր ճանապարհը՝ զինվորից անցում կատարելով քաղաքացու: Ցավոք, իմ երկարամյա դիտարկումները ցույց են տալիս, որ մեր մեջ մշակութային ֆիդայիզմը շարունակում է իր ակտիվ կենսագործունեությունը մեր արվեստում, գրականության մեջ, կրթության, քաղաքական դաշտում եւ այլն, եւ այլն: Ֆիդայիզմ, այսինքն՝ մասնատվածություն, խմբակայնություն, խմբապետականություն, պետությունից ու հասարակությունից վեր դասվելու հավակնություն:
– Պարոն Մարտիրոսյան, քաղաքական դաշտում կարծեք թե պատկերացրի Ձեր դիտարկած ֆիդայիզմը՝ բազմաթիվ կուսակցություններ իրենց խմբապետներով: Իսկ կարո՞ղ եք օրինակ բերել քաղաքաշինական կամ ճարտարապետական ֆիդայիզմից:
– Կոնկրետ փողոց-հասցեներո՞վ ասեմ: Երբ կառավարական շենքի պատին կից, շարքային քաղաքացիների համար արգելված վայրում վեր է խոյանում կառավարական շենքից ավելի բարձր ու շքեղ շինություն, ապա դա դասական, առարկայական ֆիդայական պատկեր է: Վերցնենք թեկուզ Երեւան-«Զվարթնոց» ավտոճանապարհը. որակումը՝ վերջացած ֆիդայական տեսարան: Ձեզ նոր սկսվող տեսարաննե՞ր են հարկավոր: Խնդրեմ՝ ընտրեք Երեւան-Արտաշատ-Արարատ մայրուղին. ճանապարհաառեւտրային ֆիդայիզմ: Հետեւանքը՝ շարունակ ավելացող մահարձաններ:
– Իսկ երաժշտությա՞ն առումով:
– Ճիշտն ասած՝ երաժշտությունից ֆիդայիզմի օրինակներ բերել չեմ կարող: Երաժշտական կրթությունս թույլ չի տալիս: Բայց հակառակ օրինակը գուցե օգնի քեզ հասկանալու: Գառնիում ապրող Գուրզադյանի աստղային երազանքներից մեկն էլ պետականության վերաբերյալ նոր սիմֆոնիաներ ունենալն է՝ «ուրիշ ժողովուրդներ շատ ունեն, մեր ունեցածը մեկ-երկուսն է, նորերն են պետք»: Ուրեմն, պետականությունը կարելի է եւ պե՛տք է ամրապնդել նաեւ երաժշտությամբ: Իր մոտ՝ Գառնի էր կանչում մեր երգահաններին եւ ոգեւորում, թեմա էր ընտրում նրանց համար, համոզում՝ սիմֆոնիա գրել:
Ափսոս, մեր զրույցը ներդաշնակ չեղավ:
