![\"\"](\"https://www.aravot.am/2008/aravot_arm/May/15/p3.jpg\")
Թեկուզ այրող հիշողությունից դողացող ձեռքերով
Երբ «Առավոտի» մայիսի 6-ի համարում կարդացի Վովա Հախվերդյանի հոդվածը, սարսռացի: Ազդված էի մինչեւ հոգուս խորքը: Օրեր շարունակ ընդհատակի իմ մենության մեջ մտովի զրուցում էի հեղինակի հետ, քննարկում: Մտքումս տասնյակ հոդվածներ գրվեցին, սակայն «Առավոտին» ուղարկելն իմ կողմից կլիներ անտակտություն, քանի որ ինքս էլ Ս. Սարգսյանի «երդմնակալության» առիթով ֆշշացնողներից էի եւ եմ: Ֆշշացնելու մասին պարոն Արամ Աբրահամյանն էր գրել այդ օրերին: Իսկ հիմա, երբ իր հերթական խմբագրականում տեսա, թե ինչպես է ինքն էլ խոցվել կառավարության «հետաքննությունից», որ արվել էր Սյունիքի մարզպետի քաջագործության մասին մի հրապարակման առիթով, կարող եմ հանգիստ սրտով շարադրել մտքերս: Հիմա պարոն Աբրահամյանը, վստահ եմ, այլ կերպ է զգում ու հասկանում արդարության լլկումի ցավը: Գուցե նաեւ տպագրի գրածս:
Վ. Հախվերդյանի հոդվածը պարտադրեց, որ կարդամ նաեւ բանավեճի հրավիրող «Երկու քարի արանքում» նյութը (23.04.08 թ.), որի հեղինակն է հարգարժան պարոն Ռուբեն Հակոբյանը: Դարձյալ ազնիվ էր ու տպավորիչ: Նաեւ՝ հրատապ:
Շունչս կտրված էի կարդում Հախվերդյանի հոդվածը: Իսկ երբ հասա այն պահին, երբ ինքը, վերապրելով բոլոր դաժան դառնությունները, դողացող ձեռքով քվեարկում էր Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին, ընդհատեցի կարդալս: Հասկացա, որ խեղդվում եմ հուզումից: Սիրելի պարոն Հախվերդյան, իմ խոնարհումները Ձեզ: Միանգամայն համամիտ եմ Ռ. Հակոբյանի այն անկյունաքարային դրույթի հետ, թե պետք է համագործակցել հիշողության հետ: Այո՛, առանց դրա փարիսեցիությունն է փորձում ներկայանալ ռեալ պոլիտիկի դիրքերից:
Հախվերդյանի նյութից հետո դժվար է ցաքուցրիվ չխոսելը, դժվար է հուզականությունը զսպելը: Բայց փորձեմ: Երկու հեղինակն էլ մի կարեւոր չափորոշիչ են ուզում ներմուծել բանավեճի, մտածողության, քաղաքական վարքականոնի մեջ. բարոյականություն: Դրա անհրաժեշտությունը կենսական է, եթե չասեմ՝ ճակատագրական: Սակայն ո՞ր արժեհամակարգի բարոյականության մասին է խոսքը՝ քրիստոնեավարակա՞ն, կոմունիստակա՞ն, աուլայի՞ն… Մենք ազգային խնդիր ունենք՝ վերասահմանել բարոյականություն եզրը, որ եկեղեցու մամլիչի տակ վերածվել է ֆիզիկական կատեգորիայի, մինչդեռ այն հոգեւորի եւ բանականության ոլորտներից է: Իմ պատկերացմամբ, բարոյականությունը օբյեկտիվ պարտքի գիտակցումն է եւ դրա կատարումից չխուսափելը: Ըստ իս, կեղծիք է, երբ հաճախ ասում են, թե անձինք կարեւոր չեն, երեւույթների մասին է խոսքը: Երեւույթները ծնում են անձինք, իսկ անձինք երեւույթների ծնունդ են. այնպես որ, սրանք փոխկապակցված են: Ե՛վ Ռ. Հակոբյանը, ե՛ւ Վ. Հախվերդյանը հիշատակում են Թորոսյան Տիգրանին: Լավ էլ անում են: Դոստոեւսկու «հավերժական սոնեչկաները» կան ամենուր. խնդիրն այն է, որ անգամ գերխտացված տիպն իր պատկերով եւ նմանությամբ չփորձի ձեւել հասարակական հարաբերություններն ու պետությունը: Հակառակը՝ ինքը վերաձեւվի:
Համաձայն եմ պարոն Հակոբյանի մտահոգությանը, թե ելքը նախագահական եւ խորհրդարանական (ինքը հակառակ շարադասությամբ է գրում) արդար ընտրությունների անցկացումն է: Այո՛: Սակայն խնդիրն ավելի խորն է եւ վերաբերում է ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ երեւույթի էությանը: Մենք ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ գնահատո՞ղ ժողովուրդ ենք, դրա արժեքն իմացո՞ղ ենք: Միայն քվեարկելու մասին չէ խոսքը, այլ՝ մենք կարո՞ղ ենք մեր կյանքը չպատկերացնել առանց այդ իրավունքի: Որքան էլ մեր աչքերը փակենք, հենց դրա՛ վրա են խաղադրույքներ արվում: Պարոն Ս. Սարգսյանը դեռեւս նախանցյալ ընտրությունների ժամանակ էր խոսում «մեր ազգային մենթալիտետի» մասին: Իսկ երբ նյարդակետն ընտրվում է, ապա դժվար չէ ամենապարզունակ տեխնոլոգիաների միջոցով հասնել «ձայնը աճուրդի» հանելու եւ «պետության ապագայի հանդեպ վերապահություն» ունենալու վիճակի, ինչպես պրն Հակոբյանն է դիպուկ բնորոշում: Իսկ ինչո՞ւ տոնայնություն տվողը Հակոբյաններն ու Հախվերդյանները չեն. շատ պարզ մի պատճառով, որ արձանագրել էին դեռ 5-րդ դարի մեր պատմիչները, թե պարսիկները հայ արժանավորների միջից ընտրում ու առաջ էին քաշում անարժաններին, ազնիվների միջից՝ անազնիվներին… Օտարի դեպքում հասկանալի է: Ինչպե՞ս ճեղքել այս կախարդական ու կարծրացած, երկաթ դարձած օղակը: Ինքս չգիտեմ: Բայց ինչի՞ միջոցով՝ հստակ է: ԸՆՏՐՈՒԹՅԱ՛Ն: Քաղաքացին պետք է ՀԱՎԱՏԱ, որ կարող է Ազատ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ անել, գիտակցի ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ աստվածային ակունքը:
Արժեհամակարգային, անկյունաքարային է եւս մեկ հարցադրում. կարո՞ղ է չար ծառը բարի պտուղ տալ: Պարոն Վազգեն Մանուկյանը խոսեց «Ստալինի մոտ աշխատած Խորուշչովի» մասին, իսկ պարոն Հակոբյանն ասում է, թե «ողջունելի է նոր վարչապետի նշանակումը»: Տիգրան Սարգսյանի անձն այս դեպքում իրոք կարեւոր չէ. էութենականն այն է, որ նրան նշանակել է առնվազն հույժ վիճելի լեգիտիմությամբ մեկը՝ ի սկզբանե նրան զրկելով լեգիտիմությունից: Մենք իրապես պատասխանելիք ունենք վերոնշյալ հարցին: Եվ ճամփաները երկուսն են՝ կա՛մ քրիստոնեավարական Արեւմուտքի արժեհամակարգից ելնելով, կա՛մ Վ. Մանուկյանի պես, ում այդ խոսքի ենթագիտակցական խորքում ոչ թե ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ գաղափարն է, այլ արեւելյան ժառանգական լեգիտիմության: ԽՍՀՄ-ը արեւելյան տիպի համակարգ էր, եւ Նիկիտան՝ Կոբայի որդին:
Այո՛, «այս արատավոր երեւույթի արմատներն ավելի խորն են»: Ես կասեմ՝ գալիս են ստրկության հազարամյա խորքից, որ կարծրատիպեր ունեն մինչեւիսկ մեր լեզվամտածողության մեջ, հարգելի հոդվածագիրներն իրավացիորեն կպնդեն, որ դրանք քաղաքական ամրագրում ստացան 1995-ից ի վեր. եւ այն, ինչ կատարվեց, «ժայթքումն էր լերդացած բողոքի»: Դա այդպես է: Հետո՞: Բայց ո՞վ կանցկացնի մեզ համար իրական ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ, ով կտա «զառավոտն Նավասարդի»: Եվ մի՞թե պիտի աղերսենք նորից վերցնել մեր ինքնուրույնությունն ու մեզ վրա մարզպան կարգել: Չե՛մ ուզում հավատալ դրան: Ուզում եմ հավատալ, որ կարող ենք գեթ մեկ անգամ լինել Վովա Հախվերդյան: Խիզախում է հարկավոր, ցավն ատամների տակ խեղդել է հարկավոր, բայց ոչ երբեք համակերպվել ու չֆշշացնել:
Իհարկե՛, խնդրե՛մ, արձանագրե՛նք այն նույնությունները, որ կան 1996-ի հետ. ծեծ, ձերբակալություններ, Սահմանադրական դատարան… Սակայն մի նոր անարդարություն է, երբ տարբերություններին ենք անգիտանում: Իսկ տարբերությունները շատ պարզ ցուցանում են կուլտուրոլոգիական հիմքեր, կամ «չարիքի այն արմատը», որ փնտրում է Ռ. Հակոբյանը:
Նախ՝ 1996-ին չգիտեմ ով ժողովրդին տարավ ԱԺ ղեկավարության գլուխը ջարդելու, իսկ 2008-ին ժողովուրդը ոչ մի անգամ նախահարձակ չեղավ:
Երկրորդ՝ 1996-ին գիշերային հարձակում չեղավ, ինչպես 2004-ին եւ 2008-ին, իսկ օդ կրակեցին եւ ջրցան մեքենաներ բանեցրին այն ժամանակ, երբ ամբոխը առեւանգել կամ խոշտանգել էր իշխանավորների՝ Մարդկանց: Ինչո՞ւ 1996-ին, հաջորդ օրը ժողովուրդը նորից դուրս չեկավ պաշտպանելու իր «ընտրյալի արդար դատը», իսկ 2008-ին ելավ: Սրա պատճառների մասին լռում ենք. արդա՞ր է այդ լռությունը: Առաջին դեպքում չելավ, որովհետեւ չէր ուզում ստանձնել ամբոխի անբարո արարքի պատասխանատվությունը. նաեւ՝ որովհետեւ ժողովուրդը տեսավ, որ իր ընտրյալն արգելափակված չէ, սակայն չկա: Իսկ 2008-ի մարտի 1-ի կեսօրից ժողովուրդը վիրավորված էր այդ ադամամութին ի՛ր հետ անարդար վարվելու համար:
Երրորդ՝ 2008-ի առաջնորդն ընտրեց չարենցյան մոտեցումը. «Թող ոչ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի»: Մինչդեռ 1996-ը հիշվելու է «20 րոպեից չեկա՝ ետեւիցս եկեք» արտահայտությամբ:
Չորրորդ՝ 1996-ին ոչ մի զոհ չեղավ, իսկ 2008-ին 10 Մարդ սպանվեց: Այն ժամանակ միակ վիրավորն ինձպեսների արժանապատվությունն էր, իսկ խոցողը ոչ միայն իշխանությունը, այլեւ ժողովրդի՝ ԱԺ ներխուժած հատվածին ամբոխ դառնալուց զերծ պահելու անընդունակ ընդդիմությունը:
Հինգերորդ՝ եթե 1996-ին պաշտպանության նախարարն իր ավտոմատավորների հետ, Թորոսյան Տիգրանի ժպիտի ներքո խոշտանգում էր միայն առաջնորդներին (աններելի մեղք), ապա 2008-ին հազարավոր ավտոմատավորներ խոշտանգում էին հարյուրհազարանոց բազմությունների (համակարգված աններելի մեղք):
Վեցերորդ՝ ես վստահ եմ, որ 1996-ին հաղթելու դեպքում ոչ մեկին էլ ոչ մի տեղից չէր կախի Գառնիկ Իսագուլյանը, թեեւ անուններով հայտարարում էր: 2008-ին այդպիսի ոչ մի հայտարարություն չեղավ: Իսկ հիմա կալանավորվածների առնչությամբ Գառնիկն ասում է, որ ինքն անուններ չի ուզում տալ: Իրավունք չունե՞մ նրան խնդրելու, որ կրկնակի ստանդարտներ չկիրառի. մի՞թե կախելիս անուններ կարելի է, իսկ այսօր հանիրավի կախվածներն անուն չունեն: Այս հոդվածը, բնականաբար, Գառնիկը չի նկատի ու չի պատասխանի: Ափսո՛ս:
Յոթերորդ՝ ես վերջինն եմ 1996-ին հեռացել Բաղրամյան պողոտայից: Այդ եւ հաջորդ օրը հրապարակավ հայհոյում էի (ընթերցողի ցանկության դեպքում նաեւ՝ այսօր պաշտոնյա վկաների անուններ կարող եմ տալ), քանի որ առաջին անգամ հայ մարդը ոտքի էր ելել ոչ թե սրա-նրա թիկունքում թաքնվելով հողեր ուզելու, ոչ թե սոցիալական բունտի, այլ զտարյուն քաղաքացիական պահանջով՝ իր Քվեի ճակատագրի իմացության համար: Ինձ ոչ ոք սրճարանից կամ փողոցից չառեւանգեց, ինչպես հիմա են անում: Ավելին: Երբ հաջորդ առավոտյան գնացի անցնելու Ազատության հրապարակի միջով, այն Սայաթ-Նովայի կողմից շրջապատված էր չսափրված, արեւախանձ դեմքերով ավտոմատավորներով: Նրանցից մեկն ինձ կանգնեցրեց եւ ասաց. «Ապեր, սենց մի գնա, էլի, էն մյուս կողմով անցիր»: Ես իր ասածը չանելու եւ վեճի բռնվելու ագրեսիվ վճռականությամբ ասացի. «Ինչի՞, կկրակե՞ս»: Իսկ նա այնպիսի մի ջինջ հայացքով, որով կարող է նայել միայն Աստծո Մաքուրը, ասաց. «Չէ, ի՛նձ կխփեմ, ես հայի վրա ձեռք բարձրացնող չեմ»: Ու թեեւ իմ անափ չարությամբ անցա իմ ուզած տեղով, բայց ինձ ոչ ոք չկրակեց կամ չքաշքշեց: Ես մինչեւ հիմա ամաչում եմ այդ անծանոթ ֆիդայուց: Հիմա համեմատեք այս տղերքին եւ առանց զգուշացման քնածներիս վրա հարձակվածներին, խաչը վրան իմ դրոշները ոտնատակ տվածներին: Եվ խնդրում եմ՝ համեմատեք նաեւ բարոյականության տեսանկյունից, կուլտուրոլոգիական հիմքի տեսանկյունից, պետության՝ վաղվա օր ունենալու երաշխիքի տեսանկյունից:
Ութերորդ՝ այդ օրերին ես ընկերոջս հետ տպեցի բանտում հայտնված Սամվել Շահինյանի «Շրջանի» մեկ թե երկու համար: Հիմա հիշում եմ, թե ինչ անվանական հայհոյանքներ էի տպագրել: Ինձ չձերբակալեցին. ավելին՝ պարոն Շահինյանին շուտով ազատ արձակեցին: Մանկուրտը միայն կմոռանա, որ Քոչարյանը գրաքննեց ու արգելեց Ազատ խոսքը Հայաստանում: Համեմատե՛ք սրանք:
Իններորդ՝ Սահմանադրական դատարանում 1996-ի արդյունքները վիճարկողները, փառք Աստծո, ողջ են՝ ի տարբերություն 1998-ի վիճարկողի: 2008-ը դեռ ընթացքի մեջ է…
Ես էլ կարող եմ նույնությունների օրինակներ բերել, սակայն դրանք, անգամ մեծ ցանկության դեպքում, արտաքին նմանությունից զատ՝ ներքին աղերսներ չունեն: Հաջորդ օրն իսկ առավոտյան ես գնացի եւ իմ ընկեր Սամվել Շահինյանի գրասենյակից զարտուղի ճանապարհներով արագ փախցրի համակարգիչները, որ ոտնատակ չտան, ինչպես տվել էին ազատամարտիկների նկարները ՀՅԴ տպարանում կամ համակարգիչները՝ ԱԻՄ գրասենյակում: Ես այդ պատկերները տպագրեցի այն պահին, երբ Օպերան «շրջապատված» էր: Մինչդեռ 2008-ին իմ տղաներին բազմիցս բռնեցին դեռ քարոզչության շրջանում, երբ թռուցիկներ էին տարածում:
Իհարկե, հիշում եմ, թե ինչպես վարվեցին ԱԺ-ում Պ. Հայրիկյանի եւ Շ. Քոչարյանի հետ: Դա խայտառակություն էր, որ հանգուցալուծվեց 98-ի հեղաշրջմամբ: Պատկերացնու՞մ եք, թե ինչով կարող է հանգուցալուծվել այսօրվա հարյուրապատիկ ավելի խայտառակությունը: Պետականությու՛նն է վտանգված: Եվ վտանգողը, իզուր աղավնու կերպարանք չընդունենք, միայն եւ միայն իշխանությունն է:
Ես հայ եմ եւ բանասեր, բայց չեմ հասկանում, թե հայերեն ինչ կնշանակի պարոն Հակոբյանի գրածը՝ «զրահատեխնիկայի եւ զենքի ագրեսիվ տրամադրությունը ուղղություն էր վերցրել դեպի Ազատության հրապարակ»: Շատ գոհ կլինեի, որ գեներալ Գրիշայի եւ ծեծողների հազարյակների փոխարեն մարտի 1-ին ինչ-որ թեական, անգո «տրամադրություն» հարձակվեր մեզ վրա: Բացի այդ՝ պատմությունը եթե-ներ չի՛ ընդունում՝ «եթե Վ. Մանուկյանը չգնար այդ քայլին», «եթե այլ կերպ վարվեր»… Մարտի 1-ին իր տան պատշգամբում գնդակահարված քաղաքացի Թորոսյանի ազգականներին այդպիսի եթե-ն չի՛ բավարարի. հստա՛կ պատասխան է պետք:
Սթափ եւ ազնիվ առաջարկներ է անում պարոն Ռ. Հակոբյանը՝ նոր ընտրություններ կազմակերպելու մասին: Հավանաբար, հաշվի առնելով քաղաքական դաշտի անբարո գիտակցումը՝ խնդրում է, որ դրանք չհամարվեն ռոմանտիկ եւ ոչ իրական: Շատերս ենք սոսկում այս անհոգի միջավայրում Խոսքի չհասկացվածությունից. մինչդեռ պարոն Հակոբյանի առաջարկածն է հենց ամենաիրականը, քանի որ ակունքն է ազնիվ: Իսկ Վովա Հախվերդյանն ավելի է խորացնում հարցադրումը՝ ասելով, թե երրորդ ուժ է պետք, որին ինքը չի տեսնում: Ես էլ չեմ տեսնում: Պետք է կերտել այդ ուժը, եւ այստեղ եւս առանց Տեր-Պետրոսյանի իմաստնության եւ հմտության՝ անհնար է գործը գլուխ բերել: Իսկ մեր քաղաքական «ընդդիմությունը» անգիտացավ, երբ մարդը դրա համար 3 տարվա պայմանաժամկետ խնդրեց:
Պետք է ականջալուր լինել պարոն Հախվերդյանի սթափության կոչին: Սթափվել եւ հանուն Մարդու, հանուն երկրի վաղվա օրվա՝ համախմբվել հնարավորինս շուտ արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու գաղափարի շուրջ: Բայց համախմբվել ոչ թե այնպես, ինչպես մինչ այժմ, այլ Վովա Հախվերդյանի պես՝ բաց սրտով ու ազնիվ մտքով՝ Քաղաքացիաբար, թեկուզ այրող հիշողությունից դողացող ձեռքերով:
