«ՍԻԼ»-ՈՒՄ ՍՏՈՒԳՈՒՄՆԵՐԸ ՈՉՆՉԱՑՆԵԼՈՒ ԲՆՈՒՅԹԻ ԷԻՆ

Ասում է ԱԺ ֆինանսավարկային հանձնաժողովի անդամ, պատգամավոր, «ՍԻԼ գրուպի» հիմնադիր Խաչատուր Սուքիասյանը

– 2007-ի սեպտեմբերին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը կարգադրություն ստորագրեց պետբյուջեի հարկային մուտքերի հավաքագրման եւ գերավճարների կուտակման, ապրանքների ներմուծման եւ իրացման շղթայում ստվերային շրջանառությունների հարկման միջոցով հարկային հավաքագրումների մակարդակի բարձրացման միջգերատեսչական հանձնաժողով ստեղծելու մասին: Եվ ազդարարեց, թե նման հանձնաժողով ստեղծելու անհրաժեշտությունն առաջացել է հարկային քաղաքականության խստացման նպատակով: Կառավարության բավական բարձրաստիճանները մասնավոր զրույցներում հենց այս հանձնաժողովի ստեղծմամբ են բացատրում այն ստուգումները, որոնք հետո սկսվեցին շատ գործարարների մոտ: Ձեր գնահատմամբ, այն ամենը, ինչ կատարվեց «ՍԻԼ գրուպի» հետ, որքանո՞վ է առնչվում այս՝ առավել ընդհանրական գործընթացին:

– Քաղաքական պատվերը կամ ցանկությունը պայքարելու ստվերայնության դեմ՝ սա ընդամենը քաղաքական մականունն է: Ստվերայնության դեմ պայքարել են մի՛շտ. դաշտը կանոնակարգելու փորձեր միշտ արել են ՀՀ համապատասխան մարմինները՝ կոճակները տարբեր ժամանակներում տարբեր աստիճանի սեղմելով ու սեղմած պահելով: Նկատի ունեմ, ասենք, ինչ-որ մի հարկատեսակի նկատմամբ ուշադրությունը մեծացնելը եւ 5-10%-ով դրա գանձումն ավելացնելը: Այդպես եղավ, օրինակ, կենսաթոշակային վճարների, եկամտահարկի մասով, երբ ասացին, թե ամենացածր շեմն արդեն պետք է լինի ոչ թե x գումար, այլ, ասենք, x+ 20-30%: Ես ողջունում եմ, երբ ուզում են ավելացնել հարկային մուտքերը եւ մեծացնել բյուջեի ծավալները: Բայց դա պետք է լինի, ինչպես սահմանված է օրենսդրությամբ՝ վերլուծության, ուսումնասիրության եւ համեմատության արդյունքում: Իսկ այն, ինչ սկսվեց (դեռ քաղաքական հարցերը մի կողմ թողնեմ, թեեւ մեկը մյուսի հետ խիստ փոխկապակցված է)՝ մի քիչ «բազարի» էր նման, քանի որ վերջին հաշվով էլի չձեւավորվեցին ինստիտուցիոնալ հարաբերություններ հարկատուի եւ հարկահավաքի միջեւ: Ավելի շատ՝ պետությունն էր եւս մեկ անգամ ցուցադրում իր ուժը, եւ այստեղ նույնպես ես տեսնում եմ քաղաքական ենթատեքստ: Այս առումով, պետք է երեք մասի բաժանեմ՝ կառույցներ, որոնք մտերիմ են իշխանության հետ, կառույցներ, որոնք լոյալ են եւ կասկածելի կառույցներ, որոնք հստակ իրենց հետ չեն: Ըստ ճնշման կոճակի սեղմման չափի՝ ամենաուժեղը սեղմվեց եւ պետական մեքենան ամբողջապես օգտագործվեց երրորդ խումբը կազմող կառույցների նկատմամբ: Ամենաբարձր ճնշման ենթարկվեցին նրանք, ովքեր շատ կարեւոր դեր են խաղում ընդդիմադիր ճամբարի համար՝ այդպես եղավ «ՍԻԼ գրուպի» եւ տնտեսվարող 1-2 այլ կառույցների դեպքում:

– Փաստարկ հնչեց, որ, ասենք, «Բջնիի» հետ միասին ստուգվում էին նաեւ Ջերմուկի մայր գործարանը եւ «Արզնին»՝ կատարվում էր ոլորտային ուսումնասիրություն: Քանի որ ստուգումներին երբեք դեմ չեք եղել, այլ դեմ եք եղել մեթոդներին՝ հարկ է պարզաբանել, թե ո՞րն էր տարբերությունը «ՍԻԼ»-ի եւ այլ ընկերություններում կատարվող ստուգումների միջեւ:

– Մնացած ստուգումները նպատակ են ունեցել որոշակի չափով ավելացնել նրանց հարկային մուտքերը: Իսկ «ՍԻԼ»-ի ձեռնարկություններում ստուգումները ոչնչացնելու, ջախջախելու, վախեցնելու, քանդելու ու թուլացնելու բնույթ ունեին: Տարբերությունն այս է: Չի լինում այնպես, որ փորձես կազմակերպություններին 20-30%-ով բերել ստվերայինից իրական դաշտ, բայց ճնշումներ գործադրես մի ընկերության նկատմամբ, որը 2 տարվա ընթացքում 230-240%-ով աճ է ցույց տվել, ուստի նշանակում է, որ այստեղ ստվեր չկա: Ուրեմն, ի՞նչը պիտի բերեին իրական դաշտ: Իհարկե, կարծում եմ, թե ցանկացած կազմակերպություն էլ 5-10% ինչ-ինչ թերացումներ կամ շեղումներ կունենա, ու նույնիսկ եվրոպական ընկերություններում կարելի է գտնել նման խնդիրներ: Բայց եթե համեմատում ես մեր կազմակերպությունը նույնատիպ ապրանքներ արտադրող եւ իրացնող մնացած ընկերությունների հետ՝ տեսնում ես, որ բավական լուրջ մուտքեր ենք ապահովել: Ուստի երբ խոսում են հանքային ջրերի ոլորտային ուսումնասիրությունների մասին՝ խոսք պիտի լիներ արտադրությունից սպառող հասնող հատվածի մասին, այդ ամենը պիտի համեմատվեր: Եվ կարծում եմ, որ դա ոչ միայն հարկային ծառայության գործն է. Հայաստանում պիտի լինեն այնպիսի կառույցներ, որոնք գնահատական կտան, թե շուկայում ով մոտավորապես ինչ տոկոս է զբաղեցնում, եւ այդ նյութերը պիտի հիմք հանդիսանան, որ դրանց շրջանակներում կատարվեն ուսումնասիրություններ, համեմատություններ ու վերլուծություններ:

– Այնուամենայնիվ, կարծում եք, թե իրոք խնդիր է դրված ոչնչացնել ու ջախջախե՞լ «ՍԻԼ»-ը, թե՞ այն պիտի առավել ծառայեր իբրեւ մի ցուցադրական թիրախ՝ զգուշացնելու այլ գործարարներին, թե ինչ կլինի իրենց հետ, եթե փորձեն անցնել այլ ճամբար:

– Դա նույնպես: Սա քաղաքական որոշումներն ի կատար ածելու իրենց մեթոդներից մեկն է, այսինքն՝ հնարավոր է, որ կատարեն մի գործողություն, որով կհետապնդեն մի քանի նպատակներ: Եվ կարծում եմ, թե պետական այն ճկուն գործիչները, որոնք գործել են երկար տարիներ՝ ունեն այն կարողությունը եւ ուժը, որ մի հարվածով փորձեն լուծել մի քանի խնդիր:

– «ՍԻԼ»-ի հետ կատարվածից հետո մեր ընդդիմադիր գործիչներից մեկը հեռուստաելույթում ասաց, թե փորձը ցույց է տալիս, որ Հայաստանում ամենավտանգավոր բանը հարուստ լինելն է. նրանց չի ներվում այլ դիրքորոշում ունենալը, քան իշխանության կողքին լինելն է: Եվ հետաքրքիր է՝ որեւէ այլ մեծահարուստ Հայաստանում իրեն թույլ չէր տվել նման շռայլություն՝ կշեռքի նժարի վրա դնելու եւ վտանգելու իր ունեցվածքը:

– Այո, կարծում եմ, որ հարուստ մարդիկ, հնարավոր է, շատ վտանգված են ու մյուս նժարին դրված է լինում իրենց ունեցվածքը, իմիջը, ապագա գործունեությունը, եւ բազմաթիվ այլ բաներ: Բայց ես խնդիրը դիտարկել եմ այլ հարթության մեջ՝ իմ երեխաների ապագայի, նաեւ՝ թե ինչպիսին եմ ես պատկերացնում Հայաստանը: Երկար տարիներ ուսումնասիրել եմ, թե ով կարող է այնպիսին դարձնել մեր երկիրը, ինչպիսին ես ուզում եմ, որ այն լինի, ո՞վ ունի այդ ներուժը, ինտելեկտուալ այդ կարողությունը, պետական գործչի փորձը, հմտությունն ու սառնասրտությունը: Նախընտրել եմ հենց այս գործչին՝ հաշվի առնելով ամենակարեւորը, որ նա շատ լուրջ ուսումնասիրություններ ունի պետությունների փլուզման, ամրապնդման, խոշորացման, ազդեցությունների ոլորտների մասին: Եվ չենք կարող գտնել նրան անգամ մի քանի հարյուր մետրով մոտ որեւէ այլ գործչի, որն այդքան մեծ փորձ ունի: Նրա ամենակարեւոր արժանիքն է, որ 90-ականներին կարողացավ շատ չնչին կորուստներով ու սխալներով Հայաստանը դարձնել ազատ ու անկախ երկիր, դնել բարեփոխումների հիմքը, երկիրը զերծ պահել քաղաքացիական պատերազմներից եւ շատ մեծ անկումներից: Եվ կարծում եմ՝ ցանկացած քաղաքացի, անկախ իր ընկալումներից, շատ բարձր պիտի գնահատի նրա դերը Հայաստանի պատմության մեջ, քանի որ նման գործիչներ մեր իրականության մեջ քիչ են եղել՝ դարերի ընթացքում:

– Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի սխալների վերաբերյալ քննադատությունից առանձնացնեմ մի հատված: Տեսակետ կա, որ ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների, խոսքի ազատության, ընդդիմության հանդեպ վերաբերմունքի առումով՝ ներկա եւ նախկին իշխանությունների միջեւ գրեթե չկան տարբերություններ: Եվ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի պաշտոնավարման օրոք նրա դեմ հանդես եկող գործարարի դեմ էլ կկիրառվեին նույն մեթոդները, որոնք այժմ կիրառվում են «ՍԻԼ»-ի դեմ: Կվիճարկե՞ք այս տեսակետը:

– Ես կտամ ավելի ընդհանուր պատասխան: Ասացի, որ եղել են սխալներ, առանձին դեպքեր: Բայց կարեւոր է, որ նախկին իշխանության օրոք կային ներիշխանական բեւեռներ, որոնք գործում էին ըստ իրենց արժանի չափի եւ դիրքի: Մթնոլորտ էր ստեղծված երկրում, երբ մեկը մյուսին վերահսկում էր, գործում էր զսպումների եւ հակակշիռների մեխանիզմը եւ քաղաքական համակարգը: Ասենք, օրենսդիր մարմնում կային շատ ազդեցիկ մի քանի գործիչներ, որոնք արձագանքում էին գործադիր մարմնի քայլերին: Իսկ գործադիր մարմինը, կառավարությունը մի քանի բեւեռներ ուներ, ու վարչապետն էլ զգում էր նրանց հակադրությունը: Հնարավոր է, որ լինեին բացթողումներ, քանի որ նորանկախ պետություն էր, դեռ բարեփոխումները նոր էին սկսվել, օրենքների ընդունման խնդիր կար: Բայց այնպիսի մի երեւույթ, որը հարվածում էր պետության հիմքերին՝ չէր կարող երկար տեւել նախկին իշխանության օրոք:

Ինչ վերաբերում է ընդդիմախոսների դեմ կիրառվող մեթոդներին՝ ցանկացած իշխանության հասցեին կարելի է հնչեցնել նման մեղադրանք: Բայց մի բան հաշվի չեն առնում, որ եթե այնպիսի վիճակ լիներ, ինչպիսին այսօր է՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը չէր հեռանա այդ ձեւով: Նկատի ունեմ՝ եթե մեթոդները նույնը լինեին, նա դեռ մի 20 տարի էլ նույն ձեւով կպահեր իշխանությունը, եւ ինքնակամ հրաժարական չէր տա: Բոլորի հետ էլ կարելի է բանակցել, ամեն մեկին ինչ-որ ձեւով գրավել քո կողմը եւ այլն: Ուստի եթե գործիչը ժողովրդավարությանը հարիր շատ մեծ քայլ է կատարում՝ նշանակում է, որ երկրի այդ ժամանակահատվածում առկա էին ժողովրդավարության հիմքերը:

– Ձեր ընտրությունը նաեւ հարցեր է առաջացնում, քանի որ չնայած հենց նախկին իշխանության օրոք ընթացավ ձեր ընտանիքի կապիտալի կուտակման հիմնական փուլը, սակայն էլի ոչ պակաս խնդիրներ եք ունեցել: Ասենք, խոչընդոտներ էին հարուցվում, որ ձեզ չվաճառվի «Այրարատ» կինոթատրոնը, ինչն արվեց արդեն ներկա իշխանության օրոք: Ճի՞շտ եմ հիշում:

– Այո, դա Հրանտ Բագրատյանի կողմից է արվել. տարբեր ժամանակներում գները միշտ բարձրացրել են՝ չցանկանալով, որ մենք գնենք: Բայց հասկանո՞ւմ եք, այն ժամանակ ինչ-որ այլ մթնոլորտ էր, գործում էին ուրիշ մոտեցումներ: Ներիշխանական խմբերն այդպիսով էին փորձում հավասարակշռություն եւ հակակշիռներ ապահովել: Բայց ոչ՝ ոչնչացնել: Եվ նման ճնշումները մեզ օգնեցին, որ կայանանք: Քանի որ դրանք գործադրում էին բարեփոխիչները եւ ավելի ինտելեկտուալ եղանակներով՝ անգամ օրենք էին փոփոխում, որ կարողանային ավելի հեշտությամբ իրագործել այդ ճնշումը: Բայց առանց օրենքը փոխելու՝ չէին անում նման ոտնձգություններ:

– Իբրեւ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի թիմակից՝ Ձեզ համար ունե՞ք այն հարցի պատասխանը, որ նա իրոք վերանայել է այն սխալները, որոնք ունեցել է իր պաշտոնավարման շրջանում:

– Այո՛, վերանայել է: Այո, կարծում եմ, որ առավել մեծացել է նրա փորձառությունը, քանի որ ինչ-որ չափով՝ դիտորդի կարգավիճակ է ունեցել այս տարիներին ու զբաղվել մտավոր գործունեությամբ՝ գրքեր գրել: Բայց միեւնույն ժամանակ՝ նա Հայաստանից 3 անգամ եւ ընդամենը մի քանի օրով է բացակայել, ամբողջ ժամանակ եղել է այստեղ եւ տեղյակ է ամեն ինչից:

Հավելեմ, երբ զուգահեռներ եմ անցկացնում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի եւ Սերժ Սարգսյանի միջեւ՝ չեմ կարծում, թե վերջինս քաղաքական ինստիտուտի արդյունք է: Սերժ Սարգսյանը քաղաքական ինստիտուտում իրականացրել է ինչ-որ մի գործառույթ, եղել որոշակի մի հատվածի առանցքային պատասխանատուն: Բայց ինքն առաջնորդ չի եղել, չի ստեղծել քաղաքական ինստիտուտներ: Ռոբերտ Քոչարյանն առաջնորդ է եղել Ղարաբաղում՝ ավելի փոքր մասշտաբներով, եւ ենթարկվելով Հայաստանի քաղաքական համակարգին: Եվ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը՝ քաղաքական այս ամբողջ ներկապնակի, մարդկանց մոտեցումների, տեսակի իր պատկերացմամբ, կարծում եմ, լավագույնն է մեր պետությունն ավելի ժողովրդավարական եւ զարգացած դարձնելու համար:

– Իշխանություն եղած գործչի համար իրոք լավագույն փորձառությունը որոշակի շրջան ընդդիմության մեջ լինելն է. եւ տեսնելը, թե պաշտոնավարման ընթացքում քեզ քծնող մարդիկ ինչպես են շատ արագ փոխում վերաբերմունքը: Ի դեպ, այս ընթացքում շատ քիչ գործարարներ համարձակություն ունեցան հրապարակավ պաշտպանել ձեզ: Մնացածը հակառակը՝ խոսեցին այն մասին, թե իրենց էլ են ստուգում եւ անգամ, որ իրենք հաճույքով են ստուգվում: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում նման վարքին:

– Ես իրենց փոխարեն եմ ուզում, որ լինի այնպիսի երկիր, որ ապագայում հարկադրված չլինեն վախի մթնոլորտում իրենց այդպես դրսեւորել: Եվ ուզում եմ հիշեցնել, որ կյանքն աստիճան է՝ հարուստ զարմանալի անակնկալներով: Այդ անակնկալները կարող են լինել ե՛ւ դրական, ե՛ւ բացասական. այնպիսին, որ կարող են 180 աստիճանով փոխել մարդուն:

– Մտավախություն կա, որ այն, ինչ կատարվում է «ՍԻԼ»-ի հետ, կարող է լրջորեն անդրադառնալ Հայաստանի բիզնես միջավայրի վերաբերյալ միջազգային կառույցների գնահատականների վրա: Հիշեցնեմ, որ պատգամավոր Արմեն Մարտիրոսյանի ԱԺ-ում տված համահունչ հարցին ֆինանսների եւ էկոնոմիկայի նախարարն այդպես էլ խուսափեց պատասխանել: Իսկ Դուք ունե՞ք տեղեկություններ, որ գնահատականներն իրոք կարող են փոխվել:

– Ե՛վ ֆինանսական, ե՛ւ տնտեսական միջազգային խոշոր կառույցներն արձագանքել են կատարվածին, իրենց զեկույցներում անպայման նշել այս ամենի մասին, վերլուծել: Շատերն են մեզ տեղյակ պահել, որ ամենայն ուշադրությամբ հետեւում են այս գործընթացին եւ ցանկացած պահի պատրաստ են մեր կողքին լինել եւ աջակցել:

– Ասացիք, որ նման ընտրություն կատարեցիք՝ աչքի առջեւ ունենալով ձեր երեխաների ապագան: Իսկ ինչպե՞ս եք պատկերացնում նրանց ապագան, եթե նախագահական ընտրություններում հաղթանակած ճանաչվի ոչ այն թեկնածուն, որին պաշտպանում եք:

– Ես վստահ եմ, որ հաղթելու է մեր թեկնածուն: