ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԻ ԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

«Ալպիական մանուշակից» ու Չարենցից մինչեւ Հոկտեմբերյան սոցիալիստական հեղափոխություն

«Առավոտը» փոքրիկ հարցախույզի միջոցով փորձեց պարզել քաղաքական գործիչների գրական-ստեղծագործական նախասիրություններն ու հնարավորությունները: Ստացանք ինքնատիպ պատասխաններ:

Ազատ Արշակյան, ՔԴՄ նախկին նախագահ, նախկին քաղբանտարկյալ. «Իմ ամենատպավորիչ շարադրությունը Ակսել Բակունցի «Ալպիական մանուշակն» էր… Դա գրեցի մի տարիքում, երբ նոր էի որոշ իմաստով հասունացել: Ես չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է խանդ կոչվածը: Հասկանում էի, որ կարելի է գռեհիկ, ցնցոտիավոր, հոգնատանջ, բազմազբաղ լինել ու միաժամանակ շա՜տ սիրել, բայց կնոջը ծեծելը ոչ մի կերպ չէի ընկալում: Ինձ համար տրավմա էր, ես վիրավորվեցի, երբ մշակը մահակով խփեց ալպիական մանուշակի նման կնոջը, նեղսրտեցի խանդի նման դրսեւորման համար, դա վիրավորական էր… Որոշեցի խանդելու ժամանակ երբեք չծեծել: Ափսոս, այդ շարադրությունից ընդամենը «երեք» ստացա: Ախր ձախլիկ եմ, գրավորից վախենում էի, աջ ձեռքով մինչեւ մի կերպ նկարեցի շարադրությունս, գրելու ժամանակ որոշ բառեր ու մտքեր մոռացա կամ կրճատեցի-հարմարեցրի գրելու՝ իմ հնարավորությանը: Ուսուցիչս, իսկ ես Մ. Սարյանի անվան թիվ 86 դպրոցն եմ ավարտել, նայեց շարադրությունս ու դժկամությամբ ասաց՝ տղա ջան, շատ ես խորացել»:

Խորեն Թռչունի Սարգսյան, կոմունիստ. «Դպրոցական շարադրություններս չեմ կարող հիշել, բայց բուհի ընդունելության համար գրածս շատ լավ եմ հիշում: Ազատ թեմա էի ընտրել՝ հայրենասիրության մասին գրեցի: Իսկ ընդհանրապես երկու թեմա էլ կար՝ Ակսել Բակունցի «Ալպիական մանուշակը» եւ մայրական սերը Ավետիք Իսահակյանի քնարերգության մեջ: Այդ տարիներին ասում էին, որ իբր ազատ թեմա գրելու դեպքում ավելի բարձր կստանամ: Գյուղի տղա էի, գրել էի, երեւի մի քիչ էլ լավ էր ստացվել: Լուսահոգի Արարատ Ղարիբյանը հանձնաժողովի նախագահն էր: Քննությունն էլ հանձնում էինք Աղայանի անվան դպրոցում: Որ իմացել էի՝ շարադրությունս լավ է ստացվել, մի քիչ լոպազացել էի, հենվել էի մի ծառի՝ սպասում էի: Ծառն էլ իմ ծանրությունից մի քիչ թեքվել էր: Մեկ էլ Արարատ Ղարիբյանը ուսիս խփեց ու ասաց. «Տղա ջան, հայրենասիրությունը միայն պատերազմի դաշտում չէ, բնության պահպանությունն էլ է հայրենասիրություն: Մեղք չի՞ այդ ծառը»: Մինչեւ հիմա տպավորվել է ասածները: Ափսոս՝ կետադրական սխալների համար շարադրությունս «չորս» գնահատվեց»:

Դավիթ Հակոբյան, Հայաստանի մարքսիստական կուսակցության նախագահ. «Իմ ամենատպավորիչ շարադրությունը գրել եմ 10-րդ դասարանի հայոց լեզվի քննության ժամանակ: Մայրս ինձ միշտ ստիպում էր թելադրությունների փոխարեն ազատ թեմայով շարադրություններ գրել, որպեսզի ընդհանուր գրական պատմական «բագաժս» կարողանամ ցուցադրել, դա նաեւ ինքնաստուգարք էր: Այսօրվա պես հիշում եմ ավարտական քննությունս՝ հայոց լեզու-գրականություն առարկայից, թեման շատ հետաքրքիր էր՝ «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական հեղափոխությունը՝ որպես մարդու ներքին դրության, բարոյահոգեբանական չափանիշների հեղափոխություն եւ նոր մարդու ստեղծման արարողակարգ»: Ես զուգահեռ տարա այդ չափանիշների եւ Վիլյամ Շեքսպիրի «Համլետում» մարդկային էակի բարոյական չափանիշների միջեւ: Չէ՞ որ Համլետի հռչակավոր մենախոսությունը ցանկալի երազանքն էր նոր մարդու: Առաջին ժամուկեսում պարալիզված-նստած էի, ոչինչ չէի գրում, ուսուցիչներս անհանգստանում էին, թե Հակոբյանը արգելակված վիճակում է: Մայրս, որ մեր դպրոցի տնօրենն էր եւ ճանաչվել էր որպես ԽՍՀՄ լավագույն ուսուցչուհի, շատ հանգիստ էր ու վստահ: Ես երկու ժամ խորհելուց հետո մեկ ժամում գրեցի շարադրությունս: Տվեցի համեմատական գնահատականը «Համլետում» ներկայացված մարդու ներքին դրության եւ սոցիալիստական հեղափոխության ամբողջ բարոյահոգեբանական արժեքային համակարգի»:

Մեր այն դիտարկմանը, թե 10-րդ դասարանցու համար բարդ թեմա էր ընտրված, պրն Հակոբյանը պատասխանեց. «4-րդ, 5-րդ դասարանից մայրս միշտ, եվրոպական գրականությանը զուգահեռ, հայ դասականներին էր ստիպում կարդալ: Ես հասակակիցներիցս հինգ-վեց տարի շուտ եմ ուսումնասիրել եվրոպական դրամատուրգիան, համաշխարհային կոսմոպոլիտ արժեքների ծաղկաքաղ կատարել: Առայսօր իմ ամենասիրած հեղինակներն են Շեքսպիրն ու Չարենցը: Նրանք հավասարազոր են՝ որպես խոսքի վարպետներ: Այսօրվա քաղաքական գործիչները եվրոպական գրականությունից շատ հեռու են, անգամ մեր դասականներին չգիտեն: Դրա համար էլ կաղում են խոսքի վարպետության ասպարեզում: Ցավոք, այսօրվա դպրոցական դասագրքերն էլ ողբալի վիճակում են՝ ոչ մեր հայ գրականությունն ու հայոց պատմությունը, ոչ էլ եվրոպականը չկան դրանցում: Երեխաները եվրոպական նորագույն պատմություն չեն անցնում, հայոց պատմությունն էլ ստից-մտից, կցկտուր է ներկայացված… Իսկ սովետահայ դպրոցը շատ առումներով հզոր էր: Այսօր շատերը զարմանում են, մտածում, թե հռետորական շնորհս բնածին է, իրականում այդպես չէ: Իհարկե, մայրս մեծ հռետոր էր, բայց նաեւ իմ ամենալավ ուսուցչուհին էր, քանի որ ստիպում էր կարդալ, պարապել: Դառնալով շարադրությանս, ասեմ, որ այն մինչեւ հիմա մորս արխիվներում պահպանվում է»:

Խոսրով Հարությունյան, ՀՔԴՄ նախագահ. «Իմ դպրոցական տարիների ամենալավ շարադրությունը նվիրված էր առաջին ուսուցչուհուս: Նա շատ բարի, համբերատար մարդ էր ու մեծ պրոֆեսիոնալ: Առայսօր պահպանվել են նրա մասին գեղեցիկ հիշողություններ: Ես այդ շարադրությունը գրեցի 6-րդ դասարանում եւ այն ճանաչվեց որպես դպրոցի լավագույն շարադրություն: Գրածս թիվ 29 դպրոցի ուսուցչուհի Մարգարիտ Նահապետյանի մասին էր: Հետեւողականություն, աշխատասիրություն եւ այլ հատկանիշներ՝ նրա դաստիարակության արդյունքն են»:

Հովհաննես Հովհաննիսյան, ՀԱԱԿ նախագահ. «Ամենատպավորիչ դպրոցական շարադրության մասին ձեր հարցով ինձ հանկարծակիի բերեցիք, որովհետեւ մի 40 տարով պիտի հետ գնամ: Կարծում եմ՝ դպրոցական իմ ամենահաջող շարադրությունն այն էր, որտեղ գրել եմ, թե ինչ եմ ուզում դառնալ: Իսկ ես գրել էի, որ ուզում եմ դառնալ շինարար, որովհետեւ հայրս նույնպես շինարար էր: Շարադրության մեջ փորձել էի դպրոցական տարիքի երեխայի խելքով մանրամասներ գրել ու «բացատրել», թե շինարարությունն ինչ լավ բան է, ինչքան լավ է, որ կառուցում ենք… անգամ ցեմենտի ու այլ շինանյութերի մասին էի գրել, ինչը ակնհայտորեն դասատուին դուր չէր եկել: Ես դպրոցում շատ լավ էի սովորում եւ այդ շարադրությունից էլ «հինգ» էի ակնկալում, բայց չստացա: Ու չեմ էլ հիշում, թե ինչ գնահատվեց: Հետագայում ոսկե մեդալով ավարտեցի Շիրվանզադեի անվան դպրոցը: Իմ մանկական երազանքներից՝ դառնալ շինարար եւ լավ վոլեյբոլիստ, միայն առաջինն իրականացավ: Ի դեպ, մանկական շարադրությանս մեջ նաեւ զարմանք էի հայտնել, թե ինչպես կարող է դասարանը գտնվել 5-րդ հարկում: Ուստի որոշել էի, որ իմ կառուցելիք դպրոցները պիտի մի հարկանի լինեն: Ախր հինգ հարկանի դպրոցներ ոչ մի երկրում չկան, միայն խորհրդային երկրում էին կառուցում… Տարիներ անց, երբ ինստիտուտ էի ընդունվել, ուսուցիչս ծնողներիցս հետաքրքրվել էր, թե հատկապես հայերենից ինչ եմ ստացել: Ու երբ իմացել էր՝ «գերազանց», ուրախացել էր, ասելով՝ գիտեի, որ Հովիկը խելոք տղա է»:

Արշակ Սադոյան, ԱԺԴ նախագահ. «Ես կուզենայի տպավորիչ շարադրությունների եւ ոչ թե կոնկրետ շարադրության մասին խոսել: Դպրոցական տարիքում բավական հաճույքով կարդում էի հայ գրողներին, հատկապես Թումանյանին ու Չարենցին: Իսկ Չարենցը մեր ժամանակ համարյա արգելված էր: Տերյան էլ էի սիրում: Մեր ուսուցիչները պահանջում էին, որ շարադրությունները գրվեն որոշակի կանոններով եւ, որպես մեխանիզմ, դրվում էր հետեւյալը՝ գրողի մասին պաշտոնական թերթերում հոբելյանական հոդվածների հետ պետք է համահունչ լինեին մեր գրածները: Փոխանակ ներկայացնելով տվյալ հեղինակի մասին մեր անմիջական տպավորությունները, բոլորս թերթերից վերցնում էինք հոբելյանական նյութերը, որոշ կտորներ արտագրում՝ դարձնում շարադրություն: Մի օր ես որոշեցի լինել անկեղծ, գրել այն, ինչ իսկապես զգում եմ: Կարծում եմ՝ հետաքրքիր շարադրություն էր ստացվել՝ տերյանական թեմայով, սակայն դասատուն ցածր գնահատեց, մինչդեռ գերազանցիկ էի: Ընկերներս էլ նախատեցին, թե ինչու իրենց նման չեմ գրել: Շատ վատ էր, որ սոցռեալիզմի մեթոդը բարդություններ էր ստեղծում նաեւ դպրոցականների համար: Հենց դա էր պատճառը, որ հետագայում գնացի ճշգրիտ գիտությունների ճանապարհով: Ուսուցչուհուս մինչեւ հիմա հիշում եմ, բայց անունը չեմ ասի: Ընդհանրապես՝ ես հայերենի մի քանի ուսուցչուհիներ եմ փոխել»: