Շարունակությունը
Բոլորին թվում է, թե մեր իշխանությունների ժամանակ նախագահը վերցրել եւ նշանակել է նախարարներ, վարչապետ եւ այլն: Դա այդպես է օրենքի տառի տեսակետից, բայց բովանդակության տեսակետից բոլորովին այլ է: Երբ մենք 90 թվականին եկանք իշխանության, արդեն իսկ հայտնի էր, ինչպիսի մարդիկ են գալիս: Ես Վանո Սիրադեղյանին նախարար նշանակելու միայն ֆորմալ հրամանագիրն եմ ստորագրել: Նույնը Վազգեն Սարգսյանին, նույնը՝ Հրանտ Բագրատյանին եւ մյուսներին: Ես նրանց նշանակել եմ թղթով, իսկ նրանք այդ պաշտոնը վաստակել են իրենց ներդրած ավանդով: Նույնը լինելու է հիմա: Ուրիշ ճանապարհ չկա: Ես սակարկությունների չեմ գնալու ոչ մեկի հետ, ոչ մեկին պաշտոն չեմ խոստանալու, որպեսզի ներգրավեմ այս շարժման մեջ: Ամեն մեկը պետք է գնահատվի շարժման մեջ ներդրած իր ավանդով, չկա ուրիշ ճանապարհ:
Արտակ Խաչատրյան (ՀՀ եւս մեկ քաղաքացի). Պարոն Տեր-Պետրոսյան, ինչպե՞ս եք պատկերացնում այսօրվա ձեւավորված կլանային տնտեսությունից անցումը դեպի ավելի ցիվիլ դեմոկրատական տնտեսական հարաբերություններ, որպեսզի երիտասարդությունը կարողանա ճիշտ ձեւով եւ ավելի վստահ ընդգրկվել հատկապես մանր եւ միջին բիզնեսում:
– Մի ճշտում, եթե թույլ տաք՝ առանց առարկելու: Ես գտնում եմ, որ Հայաստանում կլանային տնտեսություն չկա: Կլանային տնտեսությունը նշանակում է ուժերի կամ իշխանության եւ կամ տնտեսական ազդեցությունների զանազանություն: Կլանային տնտեսություն կարող է լինել մի դեպքում, եթե լինեն մի շարք կլաններ: Հայաստանում այդպիսի բան գոյություն չունի: Հայաստանում իշխողը կլան չէ: Ես բառն էլ ասել եմ՝ ավազակապետություն է սա: Ավելին ասեմ, կլանային տնտեսությունը համեմատած ավազակապետական տնտեսության հետ ավելի առողջ տնտեսություն է, որովհետեւ կլանները բոլոր դեպքերում իրար հետ մրցակցում են, այստեղ մրցակցության էլեմենտ կա՝ ազդեցության գոտիների համար, ժողովրդին դուր գալու համար: Իսկ ավազակապետությունը՝ բրգաձեւ կենտրոնացած իշխանությունը, դրա կարիքը չունի. նա ոչ ժողովրդին է ուզում դուր գալ, ոչ էլ մրցակցություն է թույլ տալիս: Հիմա ձեր հարցին, թե ինչ պիտի արվի: Հոկտեմբերի 26-ի ելույթում թվարկել եմ ամենատարրական խնդիրները: Առաջին՝ ապահովել հավասար հնարավորությունների իրացման դաշտ: Ի՞նչ է դա նշանակում. ոչ մի հովանավորչություն, ոչ մեկին որեւէ արտոնություն չպիտի տրվի: Պայմանները պետք է լինեն հավասար: Դուք ուզում եք խանութ դնել, թե մյուսն է ուզում՝ նույն հավասար իրավունքները պետք է ունենաք: Երկրորդ՝ ազատ մրցակցության ապահովում: Ոչ մեկը արտոնություն չպիտի ունենա մաքսատանը ինչ-որ ձեւերով իր ապրանքներն ավելի էժան մաքսազերծել, քան մյուսները: Եթե մեկը դա անում է, արդեն նրա բոլոր մրցակիցները մեռնում են: Այդպես են ձեւավորվում մոնոպոլիաները: Մեկը բերում է հսկայական քանակի ապրանք՝ առանց մաքսավճար մուծելու կամ շատ չնչին մաքսատուրք վճարելով, մյուսը ամբողջությամբ վճարելով իր բոլոր մաքսերը, գումարած նաեւ հարկերը: Այն մարդը, որ մաքսավճարից փախչում է, նաեւ հարկերից է կարողանում փախչել: Ի՞նչ է ստացվում՝ նա ստանում է հսկայական առավելություն եւ մի փոքր էժան վաճառելով իր ապրանքները՝ կարող է խեղդել իր բոլոր մրցակիցներին: Այդպես Հայաստանում վերացավ միջին եւ մանր բիզնեսը, որը այս իշխանությունների ամենամեծ հանցանքներից մեկն է: Մեր ժամանակ այդպես չէր, մեր ժամանակ իսկապես ստեղծվել էր այդ խավը, եւ գործարարներն ունեին այդ ազատությունը: Իհարկե, միշտ էլ զեղծումներ լինում են, միշտ էլ բյուրոկրատիան ելքեր գտնում է նրանցից ինչ-որ բան շորթելու: Բայց հիմնական սկզբունքները վերը նշվածներն են:
– Պարոն նախագահ, ուզում եմ հարցնել հետագա քայլերի մասին մի քիչ: Ասենք հաղթանակի դեպքում մենք ունենալու ենք մի իրավիճակ, երբ ներկա Սահմանադրությամբ նախագահը իր լիազորությունների մեջ բավականին սահմանափակ է: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում հետագա աշխատանքը արդեն ընտրված Ազգային ժողովի հետ, որ դեռ հինգ տարի պետք է գործի:
– Սա լավ հարց է, իսկապես կարեւորագույն հարց, որովհետեւ ինչպես ասացի՝ այսօր ավազակապետական իշխանությունը որեւէ հակակշիռ չունի: Եվ օրենսդիր իշխանությունը, եւ դատական իշխանությունը ամբողջությամբ ենթարկված են այդ համակարգի տրամաբանությանը: Սա, ըստ երեւույթին, մեր առջեւ կանգնած ամենակարեւոր հարցն է՝ իշխանությունների բաժանման, հակակշիռների ստեղծման հարցը: Բայց մենք ունենք ռեալ իրականություն, ունենք այն խորհրդարանն, ինչ ունենք: Ի՞նչ պետք է անի նոր նախագահը: Ինձ թվում է ոչինչ չպետք է անի՝ պետք է աշխատի այդ խորհրդարանի հետ, քանի որ, ըստ էության, նրա լուծարման մեխանիզմ չկա: Պիտի համոզմունքով, իր խոսքով, իր ծրագրերով կարողանա այնպես անել, որ այդ խորհրդարանը չխանգարի գործադիր իշխանության ներկայացրած օրենքները ընդունելուն: Ես չեմ ասում՝ նույն ձեւով պիտի կոճակներ սեղմեն եւ ընդունեն այդ օրենքները: Վստահ եղեք, նույնիսկ այդ մարդիկ, որոնք, թվում է, չեմ ուզում կոպիտ բառեր օգտագործել, այսօր չեն ուզում օգտագործել իրենց բանականության ռեզերվները, պոտենցիալը, վաղը, ուրիշ պայմանների մեջ լինելով, ինձնից ու ձեզնից շատ ավելի շնորհքով ելույթներ կունենան եւ շնորհքով հարցեր կդնեն՝ նույն այդ մարդիկ: Ի դեպ, ես գրագողություն եմ անում. այս գաղափարը փոխառել եմ Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի հոդվածից: Բայց չեմ ուզում ծավալվել: Ինչո՞ւ՝ որովհետեւ սա շատ կարեւոր հարց է եւ դառնալու է ապագա, գուցե ոչ առաջիկա հանրահավաքի՝ ելույթում իմ մեկնաբանելիք կարեւորագույն հարցերից մեկը: Նոր նախագահը պիտի աշխատի այս խորհրդարանի հետ, որովհետեւ ինչպես ասացի, չկա խորհրդարանը ցրելու մեխանիզմ: Նոր նախագահը պիտի ելնի նրանից, որ խորհրդարանում կա մեծամասնություն եւ այդ մեծամասնության կարծիքի հետ պիտի հաշվի նստի: Ավելին ասեմ, եթե այդ մեծամասնությունն առաջարկի իր վարչապետին՝ նախագահը այլ բան չի կարող անել, քան համաձայնել դրա հետ: Այսպես է իրականում: Իհարկե, ոչ այն վարչապետին, որ այսօր կա. դրա մասին չէ խոսքը:
Թամար Գեւորգյան. Պարոն նախագահ, ձեր կերպարը ունենալով որպես առաջնորդ, ես Սանկտ Պետերբուրգից վերադարձել եմ Հայաստանի Հանրապետություն:
– Ես էլ եմ Սանկտ Պետերբուրգից վերադարձել:
– Այսօր ունենք այն, ինչ ունենք, եւ իմ գնահատականն է, որ հոկտեմբերի 26-ի ձեր ելույթից հետո՝ սա ճշտում եմ իմ գնահատականն է, վայրահաչություններ սկսվեցին:
– Եկեք իրենց չնմանվենք, ավելի գեղեցիկ բառեր օգտագործենք:
– Կա մի կարեւոր բան ինձ համար՝ որպես հայ մարդու եւ որպես հայ կնոջ: Այն հարցականները, որոնցով այսօր առաջնորդվում է իշխանությունը, ասելով, որ իրենք ունեն հիշեցնելու այս կամ այն բանը: Որո՞նք են այն հարցականները, որոնք հաթաթայի մեխանիզմով ուզում է հնչեցնել իշխանությունը, որ իրենք ունեն հիշեցնելու որեւէ բան: Ես առաջարկ եմ ուզում հնչեցնել. եկեք առաջ անցնենք եւ դուք հիշեցրեք, կամ այն թիմը, որ այն ժամանակ եղել է իշխանության գլուխ: Նշեք այն խոցելի տեղերը, որոնք կարող են մեջբերվել, որովհետեւ հասարակությունը պատրաստ է ընկալելու, եւ միանշանակ է, որ մենք փոխելու բան ունենք: Եվ իմ գնահատականով միանշանակ է, որ՝ թույլ տվեք ձեր փոխարեն ասել, ձեզ հաճելի չի եղել վերադառնալ ակտիվ քաղաքականություն, որովհետեւ չի գտնվել այն մարդը եւ այն ուժը, որը կարողանար փոխարինել եւ փոխել այն, ինչ այսօր ունենք: Կոռուպցիան, որը անձնավորված էր առաջ եւ որը համակարգված է այսօր, եւ համակարգային բնույթ է կրում: Խնդրում եմ հնչեցրեք այդ խոցելի տեղերը, որպեսզի այսուհետեւ որեւէ իշխանավոր ինձ, որպես հայ մարդու, չկարողանա հաթաթա տալ եւ ասել, որ ունի հիշեցնելու բան, որի արդյունքում ամբողջ արած գործը, որ պետականության շինարարություն էր եւ պետականության ձեռքբերում, նրանք ցրիվ են անելու այդ հիշեցումներով:
– Սա ելույթ էր եւ շատ գեղեցիկ ելույթ: Հիշեցնելու բան: Ես չգիտեմ, էլ ի՞նչ պետք է անեմ, որ ապացուցեմ, որ իրենց հիշեցրածը ես շատ լավ էլ հիշում եմ: Այն կատալոգը, որ ես հրապարակեցի՝ դա էր: Կարող եք գումարել մի քիչ ավել, մի քիչ պակաս: Այն… ձեր բառը չեմ օգտագործում, կներեք,… ինչ մենք տեսնում ենք, լսում ենք մեր հեռուստատեսությունից՝ դա է: Ուրիշ հիշեցնելու բան նրանք չունեն՝ մի վախեցեք: Բացարձակապես մի վախեցեք. հիշեցնելու բան ունենային, մենք այստեղ չէինք լինի, մենք վաղուց բանտերում կլինեինք: Նախագահությունից իմ հեռանալուց հետո իմ յուրաքանչյուր հրամանագիր, յուրաքանչյուր կարգադրություն ստուգվել է մինչեւ վերջ: Նույնը Բագրատյանի մոտ, նույնը Արարքցյանի մոտ, մյուս պաշտոնյաների մոտ: Նրանց առաջին գործը եղել է՝ տեսնեն ի՞նչ կարող են հայտնաբերել: Դավիթ Վարդանյանին հատուկ նշանակել էին նախագահի վերահսկողական ծառայության պետ, որ բացահայտի իմ «մաֆիոզ» կերպարը: Ոչինչ չստացվեց՝ հարյուր դոլարի խախտում չգտնվեց: Դուք պատկերացրեք, եթե գիշեր-ցերեկ մեզ հայհոյում են, եթե ունենային մի որեւէ կոնկրետ փաստ, մեզ ի՞նչ կանեին. կբզկտեին, կոչնչացնեին, խաչափայտ կդնեին հենց օպերայի հարթակում, մենք այնտեղից կախված կլինեինք: Ի՞նչ գտան. Բլեյանի դպրոցի տանիքի շինարարության մեջ հայտնաբերեցին, որ մի տեսակ շիֆերի փոխարեն, ուրիշ տեսակի շիֆեր է օգտագործել: Մի ՀՀՇ-ական գործարանի տնօրեն ունեինք՝ Հարոյան: Նրան դատեցին, եւ գիտե՞ք ինչ էր նրա դատավճռում գրված. ինչ-որ խողովակներ էր գնել, իբր թե նոր էին, բայց ըստ էության հին, եւ տարբերությունը եղել էր 60 հազար դրամ: Ու պայմանական դատեցին՝ երեք տարի: Բան ունենային՝ այդ մարդկանց չէին դիպչի, մեզ կդիպչեին, ինձ կդիպչեին: Եթե ինչ-որ վախ կա, հանեք ձեր միջից: Մենք լրիվ բաց ենք, իրենք ստուգելու բոլոր հնարավորությունները ունեին, եւ ոչինչ չկարողացան գտնել: Ոչ թե անշնորhք էին, որ չկարողացան: Չգտան, որովհետեւ այդպիսի բան չկա, չի եղել ու չի լինի:
Մովսես Մակյան (Երիտասարդ պահպանողականների միություն). Մեծարգո պարոն նախագահ, բոլորին հայտնի է, որ մեր կազմակերպությունը հիմա չէ, որ սկսել է ձեր թեկնածության օգտին արտահայտվել:
– Երեւի առաջինն էիք դուք՝ Միքայել Հայրապետյանի գլխավորությամբ:
– Այո: Մինչ այժմ մեզ տրված բոլոր հարցերին՝ ձեր անձի, ձեր ծավալած գործունեության վերաբերյալ մենք կարող ենք պատասխանել, մանավանդ որ ունենք հրաշալի ուղեցույց՝ ձեր հրապարակումների ընտրանին: Սակայն դժվարությունների ենք հանդիպում, ձեր իշխանության ժամանակ պաշտոնավարած որոշ անձանց հետ կապված հարցերին պատասխանելիս, որոնք մինչ այժմ մեր ժողովրդի շրջանում բարի համբավ չեն վայելում: Խնդրում եմ մեզ հուշեք, որպեսզի մենք կարողանանք այս իրավիճակում ի նպաստ գործել:
– Ես կարծում եմ, որ այդպես խոսողների թիվը շատ նվազել է. ասենք կես տարի, մեկ տարի առաջ այդպիսի ավելի լուրջ դժվարությունների առաջ կարող էիք կանգնել, քան այսօր: Վստահ եղեք, որքան մենք առաջ գնանք, այդ խոսակցությունները այնքան ետ են գնալու: Այդ հարցերից էլ մի քաշվեք, եւ պարտավորված էլ մի զգացեք ամեն հարցադրման պատասխանել: Մենք դրանց պետք է պատասխանենք մեր գործով, մեր ապագա թիմով, մեր նոր դեմքերով:
Հարությունյան Դավիթ (Ազատական-առաջադիմական կուսակցություն). Պարոն նախագահ, մենք լավ հիշում ենք 90-ական թվականների սկզբներին, երբ Սերժ Սարգսյանը եւ Ռոբերտ Քոչարյանը եկան Հայաստան:
– Քանի՞ տարեկան էիք այն ժամանակ:
– Չորս-հինգ տարեկան (դահլիճը պայթում է ծիծաղից): Նրանք եկան Ղարաբաղից, զբաղեցրին լուրջ պաշտոններ եւ այժմ էլ զբաղեցնում են ամենաակտիվ պաշտոնները: Ինչպե՞ս դա տեղի ունեցավ, եւ Աստված ոչ արասցե, եթե նրանց քաղաքականությունը՝ նաեւ Ղարաբաղի հարցում, շարունակվի, հնարավո՞ր է կանգնենք պատերազմի առաջ, կամ ավելի ահավոր բան տեղի ունենա՝ կորցնենք Ղարաբաղը:
– Ես այսպես եմ հասկանում. հակամարտությունները լուծվում են կամ բանակցություններով, կամ պատերազմով: Եթե դու վիժեցնում ես բանակցությունները, ստանում ես պատերազմ: Այս իշխանությունները տասը տարի վիժեցրել են բանակցությունները: Եթե թույլ տանք, որ շարունակեն այսպես, մենք իսկապես կստանանք պատերազմ: Չերչիլը մի շատ գեղեցիկ խոսք ուներ: Երբ Չեմբեռլենը գնաց Մյունխեն եւ հաճոյանալով Հիտլերին զիջեց Չեխոսլովակիան ու հպարտ-հպարտ տուն վերադարձավ, որ խաղաղություն բերեց, Չերչիլը խորհրդարանում ասաց. մենք ունեինք երկու ընտրանք՝ խայտառակություն եւ պատերազմ: Մենք ընտրեցինք խայտառակությունը, ստացանք պատերազմ: Ինչ վերաբերում է ձեր հարցին, կարծում եմ ուզում էիք ասել, թե ինչու բերեցի Սերժ Սարգսյանին, ինչու բերեցի Քոչարյանին, փաթաթեցի ձեր վզին, հիմա էլ ասում եմ, ապացուցում եմ, որ նրանց պետք է ճանապարհ դնել: Իսկապես տարօրինակ բան է ստացվում: Բացատրեմ՝ Սերժ Սարգսյանին ես բերել եմ ոչ թե Ղարաբաղից, այլ Մոսկվայից: Սերժ Սարգսյանը Ղարաբաղից աքսորված էր, նա այնտեղ ուներ խնդիրներ, ուներ լուրջ վեճեր: Որքան էլ հիմա այլ բան ասեն, բայց այդպես էր: Նա արդեն մեկ տարի ապրում էր Մոսկվայում, շատ օգտակար գործ էր անում. բանակի մատակարարման գործով շատ լավ համագործակցում էր եւ Վազգեն Սարգսյանի հետ, եւ Ղարաբաղի իշխանավորներից ոմանց հետ: Օգտակար, շատ կարեւոր գործ էր անում: Նա կարող մարդ էր, նա ուներ փորձ, երեւի մեզանից ամենաշատ փորձը, միշտ աշխատել է պետական ապարատում, կազմակերպչական ընդունակություններ ուներ, ուստի նրա կարողությունների համեմատ դա շատ փոքր գործ էր: Մենք նրան Հայաստան հրավիրեցինք, վստահեցինք Հայաստանի բանակը եւ եկեք անկեղծ լինենք, ազնիվ լինենք՝ լավ էլ նախարար է եղել, շատ լավ նախարար է եղել բոլոր իր զբաղեցրած պաշտոններում՝ եւ անվտանգության, եւ բանակի, եւ ոստիկանության մարմիններում: Այստեղ ոչ մի վերապահում ես չեմ կարող անել՝ այդ տարիներին կատարած նրա աշխատանքի համար: Անօգտակար, անպետք մարդ գոյություն չունի: Բայց ամեն մարդ ունի իր կարողություններն առավելագույնս դրսեւորելու առաստաղը: Առաստաղից ցած նրանք հրաշալի մասնագետներ են, հրաշալի պրոֆեսիոնալներ, հրաշալի աշխատողներ: Երբ նրանց մեջ դրանից ավելի ամբիցիաներ են ծագում, այստեղ է արդեն, որ երեւում է մարդու եւ իր հավակնությունների հակասությունը: Հիմա Ռոբերտ Քոչարյանի հարցը: Ես անկեղծորեն պիտի խոստովանեմ. 96
թվի աղմկոտ ընտրություններից հետո Հայաստանում իշխանության նկատմամբ վստահության զգալի պակաս կար: Անկեղծ ասում եմ սա: Եվ երբ մենք Անգլիայից հրավիրեցինք Արմեն Սարգսյանին, դա հաղթահարվեց. նոր մարդ էր, բոլորովին անծանոթ, ժպտուն, մտավորական, եւ շատ դրականորեն ընդունվեց մեր ողջ հասարակության կողմից: Բայց նա ժամանակ չունեցավ որեւէ գործ անելու: Երկու ամիս անց լուրջ հիվանդացավ եւ վերադարձավ Լոնդոն: Մենք արդեն հայտնվեցինք ավելի դժվար վիճակի մեջ, քան Արմեն Սարգսյանին հրավիրելուց առաջ: Ուրեմն, հասարակական մթնոլորտն այնպիսին էր, որ Հայաստանի ներսից ում էլ վարչապետ նշանակեի՝ առավել եւս, Աստված մի արասցե, ՀՀՇ-ի «բանդիտներից» մեկին, մի նոր պայթյուն էր լինելու մեր երկրում:
Մեզ պետք էր մի հավասարակշռող պահ, որպեսզի կարողանայինք այս մթնոլորտը հաղթահարել: Ես ունեցել եմ երկու նկատառում Քոչարյանին Հայաստան հրավիրելիս: Առաջին՝ նա նույնպես, ինչպես ասում են, չեզոք անձնավորություն էր, Հայաստանի ներքին պայքարների մեջ հարվածներ չհասցրած եւ հարվածներ չընդունած մարդ: Իսկ ես քաղաքականությունը այդպես եմ հասկանում. եթե քաղաքականության մեջ մտար եւ չունես հարվածներ տալու եւ հարվածներ ընդունելու ընդունակություն, ավելի լավ է գնաս տուն, քաղաքականությամբ զբաղվել պետք չէ: Ուրեմն՝ Հայաստանի ներքին պայքարների մեջ նա ընդհանրապես խառնված չի եղել, ունեցել է դրական կերպար, Ղարաբաղում մեծ գործ է արել, եւ ես գնահատեցի դա: Սա առաջին նկատառումն էր՝ որպեսզի այդ մթնոլորտում վարչապետը ընդունելի դառնար: Նույնիսկ Արմեն Սարգսյանին հրավիրելու ժամանակ եղել են դժգոհություններ, որովհետեւ ասել են՝ նա կտրված է եղել Հայաստանից, միշտ արտասահմանում է ապրել, տեղյակ չէ մեր կյանքին: Բայց Ռոբերտ Քոչարյանի նշանակումից ոչ մի դժգոհություն չի եղել: Հայաստանում չի եղել մի մարդ, որը հավանություն տված չլիներ այդ նշանակմանը: Եղել է ընդամենը երկու հակառակ արձագանք. Վազգեն Մանուկյանն էր, որը մեկ տողով ասել էր՝ սխալ է Ղարաբաղի նախագահին բերել Հայաստան, որովհետեւ դա հետագայում կարող է խնդիրներ առաջացնել Ղարաբաղի եւ Հայաստանի հարաբերություններում: Եվ ճիշտ էր, հեռանկարում նա ճիշտ դուրս եկավ: Եվ երկրորդ՝ Ալեքսանդր Աղամալյանը շատ լուրջ հոդված էր գրել, որտեղ հիմնավորում էր, որ Քոչարյանի նշանակումը սխալ է: Այս երկու արձագանքն է եղել, ուրիշ ոչինչ: Մնացածը միայն հավանություն, միայն դրական վերաբերմունք: Ասեմ ավելին. Քոչարյանը մեկ տարի աշխատեց վարչապետ եւ կրկին շատ լավ աշխատեց, շատ բարեխիղճ, շատ հստակ եւ արդյունավետ: Ինչո՞ւ փոխվեց նա: Հենց սա է նախկին եւ ներկա իշխանությունների տարբերությունը: Նախկին իշխանությունը կենտրոնացած բուրգ չէր, կային լուրջ հակակշիռներ՝ ոչ միայն օրենսդիր եւ դատական իշխանությունների կերպարներով, այլեւ նույնիսկ գործադիր իշխանության ներսում: Յուրաքանչյուրը քաղաքական ֆիգուր էր՝ Վազգեն Սարգսյանը, Վանո Սիրադեղյանը եւ մյուսները, որոնք չէին կարող հլու ենթարկվել: Եթե որեւէ մեկը այդպիսի բուրգ կառուցելու հավակնություն էլ ունենար՝ չէր կարող: Դա կարող է տեղի ունենալ միայն այն դեպքում, երբ գործադիր իշխանությունը քաղաքական մարմնից վերածվում է այլ հարաբերություններով կարգավորվող մարմնի: Այդ պատճառով Քոչարյանն այն ժամանակ ուրիշ ձեւով չէր կարող աշխատել: Նույնը Սերժ Սարգսյանը եւ մյուսները: Զարմանալի կարող է թվալ, բայց նույն մարդը տարբեր պայմաններում կարող է բոլորովին տարբեր կերպարանքներ ունենալ: Դուք դեռ շատ երիտասարդ եք, ձեր առաջիկա կյանքում հազարավոր այսպիսի օրինակներ եք տեսնելու: Ձեր ամենահավատարիմ ընկերը, որին թվում է՝ ճանաչում եք քառասուն տարի, մի օր պարզվելու է, որ այլ պայմաններում բոլորովին ուրիշ մարդ է դարձել՝ դրական կամ բացասական առումով:
Ամենավախկոտ թվացողը, մեկ էլ կտեսնեք, ամենաքաջն է, հերոս թվացողը՝ կատու է իրականում: Ամենաազնիվը կարող է դառնալ ամենամեծ գողը, կամ ճարպիկ թվացողը լինել ամենաազնիվը աշխատանքի մեջ: Մետամորֆոզներ են, որոնք հատուկ են մարդկությանը: Գլխավորն այն է, որ մարդուն պետք է դնել նորմալ պայմանների մեջ, ոչ թե խրախուսել մարդկանց ստորին բնազդները: Ստալինի ժամանակ եւ հետո կամ առաջ ժողովուրդը նույնն էր: Ինչո՞ւ հանկարծ շատերը դարձան մատնիչ, շատերը դարձան վախկոտ, իսկ Խրուշչովի ժամանակ նույն մարդիկ ուղղեցին իրենց մեջքը, դարձան հպարտ: Ուրեմն խնդիրը մարդը չէ, խնդիրը ժողովուրդը չէ, խնդիրը իշխանություններն են, որոնք մարդկանց դնում են այս կամ այն պայմանների մեջ: Քոչարյանին Հայաստան հրավիրելու երկրորդ նկատառումը նույնպես շատ կարեւոր էր ինձ համար եւ ընդհանրապես Ղարաբաղի խնդրի լուծման համար: Բնականաբար, Ղարաբաղն այս խնդրին մոտենում է Ղարաբաղի շահերի տեսակետից: Սա հատուկ է բոլոր լոկալ մարզային կամ գավառային հայրենասիրություններին, եւ այլ կերպ չի կարող լինել: Մեր ողջ պատմության մեջ բդեշխները, իշխանները ունեցել են իրենց լոկալ շահերը: Շահ ասելով՝ ես շահադիտություն նկատի չունեմ, բնական կապվածություն այդ հողին, բնական պարտք այդ ժողովրդին: Այդպես եղել է, այսուհետեւ էլ այդպես պիտի լինի: Այո, Ղարաբաղի ժողովուրդը, Ղարաբաղի նախագահը հետագայում եւս բանակցություններում եւ կարգավորման պրոցեսում պետք է առաջնորդվեն Ղարաբաղի շահերի տեսակետից: Հայաստանը՝ Հայաստանի շահերի, Ղարաբաղը՝ Ղարաբաղի շահերի, Ադրբեջանը՝ Ադրբեջանի շահերի: Սա է ձեւը, եւ եթե ուզես էլ փոխել՝ չի ստացվի, այդպես պիտի լինի: Բայց այսպիսի պարագայում ծագում են հակասություններ Ղարաբաղի շահերի եւ Հայաստանի շահերի միջեւ: Ցանկացած դեպքում դա միայն այսօրվա բան չէ, ամբողջ պատմության ընթացքում այդպես է եղել: Նույնը Հարավսլավիայում էր. Հարավսլավիայի շահերը մի բան էին պահանջում, իսկ բոսնիական սերբերի շահերը՝ ուրիշ բան: Ի վերջո, բազմաթիվ արյունահեղություններից հետո գտնվեց ինչ-որ մի կոնսենսուս, որը չեմ կարծում, որ վերջնական լուծում է: Ուրեմն սա կա, սա օբյեկտիվ է եւ սա պիտի լինի: Ուստի, Քոչարյանին Հայաստան հրավիրելու իմ երկրորդ նկատառումը այն էր, որ դառնալով Հայաստանի վարչապետ, նա կարողանա Ղարաբաղի խնդրին նայել նաեւ Հայաստանի տեսակետից: Եվ եթե նա ճիշտ քաղաքականություն ընտրեր, այսինքն՝ ոչ թե գնար կարգավորումը խափանելու, վիժեցնելու, այլ կարգավորումը իրացնելու, հարցը լուծելու ճանապարհով, ես կարծում եմ, այսօր նա ի վիճակի կլիներ նույնիսկ իմ նկատմամբ առավելություն ունենալ՝ այն է՝ հարցին մոտենալ թե Ղարաբաղի եւ թե Հայաստանի տեսակետից:
Եղոյան Արման (մասնագիտությամբ իրավաբան). Հարցը վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղի հարցին մեկ ուրիշ կտրվածքից: Հայտնի է ձեր տեսակետը, որ Հայաստանի տնտեսության զարգացումը կապված է Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հետագա լուծման հետ, բայց ես ուզում եմ հիշել եւ հիշեցնել, որ Հայաստանը եւ Ադրբեջանը, որպես երկու սուվերեն պետություն, սկսել են շփվել ընդամենը 1918 թվականին: Շփումը տեւել է կարճ, հետո արդեն Սովետական Միության ժամանակ, իսկ դրանից առաջ պարսկական կամ ռուսական տիրապետության ժամանակ: Հնարավո՞ր է արդյոք նույնիսկ Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը լուծելուց հետո, խաղաղության վերջնական պայմանագրի կնքումից հետո, ուղղակի կազմակերպել որեւէ տնտեսական շփում հայկական եւ թուրքական էթնոսների միջեւ՝ առանց որեւէ կայսրի կամ կենտկոմի քարտուղարի հսկողության՝ որպես երկու սուվերեն պետություն:
– Այդ գործոնն իհարկե կա: Հակամարտություններ ունեցող փոքրամասնությունները կարողանում են նորմալ համագործակցել, եթե կա մի ավելի մեծ պետական վերահսկողություն, ինչպես, ճիշտ եք ասում՝ Ռուսաստանն էր, ինչպես շահական Իրանն էր, ինչպես հետո Խորհրդային Միությունն էր: Շատ ճիշտ է: Բայց ես չեմ կարծում, որ ժողովուրդները չեն փոխվում, չեն աճում: Չի կարելի պատմական բեռը փաթաթել ժամանակակից ազգերի վրա, չի կարելի այսօրվա Թուրքիան նույնացնել երիտթուրքերի ժամանակի Թուրքիայի հետ, չի կարելի այսօրվա Ադրբեջանը, որի հետ թեեւ հարաբերությունները սրված են Ղարաբաղի հարցով, նույնացնել մուսավաթական Ադրբեջանի հետ: Ժողովուրդներն աճում են, զարգանում են, ավելի իրատեսական են դառնում: Նույն զուգահեռը կարելի է տանել ավելի զարգացած պետությունների միջեւ: Ինչո՞ւ չեք հիշում Ֆրանսիան եւ Գերմանիան: 1805 թվականից սկսած մինչեւ 1945 թվականը այդ պետությունները չորս անգամ պատերազմել են իրար դեմ, եղել են ամենաթունդ թշնամիներ, իսկ այսօր աշխարհում չեք գտնի որեւէ ուրիշ երկու երկիր, որոնք այդքան սերտորեն համագործակցեն իրար հետ: Ինչո՞ւ եք կարծում, թե մենք չենք կարող Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ նույն ձեւով համագործակցել:
– Պարոն Տեր-Պետրոսյան, անունս Դիեգո Կարամանուկյան է, ես Ուրուգվայում ծնած եմ, հայ եմ, Հնչակյան կուսակցության անդամ եմ, կուզեի նախ ողջունել ձեր վերադարձը ակտիվ քաղաքականություն եւ ընդգծել, կարեւորել այսօրվա հանդիպման մակարդակը եւ որ միշտ այսպիսի հանդիպումներ տեղի ունենան:
– Մեկ վայրկյան, շատ կներեք՝ ընդհատեմ: Ես շատ ավելի ուրախ կլինեի, որ դուք ոչ թե ողջունեիք իմ վերադարձը, այլ ողջույնով ինձ ճանապարհեիք դեպի գիտություն: Բայց ոչ այսօր. հետո:
– Պարոն Տեր-Պետրոսյան, կուզեի իմանալ ձեր մոտեցումները Հայաստանի եւ սփյուռքի հարաբերությունների մասին, քանի որ ակնհայտ է, որ Հայաստանի նախագահը նաեւ կարեւորություն պետք է տա սփյուռքի հետ հարաբերություններին:
– Ես յոթուկես տարի եղել եմ Հայաստանի նախագահ, իմ արածը տեսել եք: Իսկ եթե կուզեք իմանալ իմ հիմնական խոհը սփյուռքի մասին՝ սփյուռքը հարակա ինքնուրույն գոյություն է. դրա հետ պետք է հաշտվել, դա կա եւ դա չի փոխվի: Հայաստանը ուրիշ ինքնություն է: Հայաստանը հավաքականություն է, սփյուռքը հավաքականություն չէ, այլ գաղութների մի արշիպելագ: Յուրաքանչյուր գաղութ ունի իր շահերը, իր մշակույթը, պետության հետ հարաբերվելու իր կանոնները, այնպես որ՝ չի կարելի այս երկու ինքնությունները դնել հավասար նժարի վրա: Մեկը ասացի՝ հավաքականություն է, մյուսը՝ արշիպելագ: Հավաքականությունը ունի իր ընտրովի իշխանությունը, ունի իր միասնական որոշումներ կայացնելու մեխանիզմը, Հայաստանը կարող է խոսել որպես մեկ սուբյեկտ: Սփյուռքը չի կարող: Դա մեր դժբախտությունն է: Դա սփյուռքի խնդիրն է՝ ինքնակազմավորվել եւ գտնել այն ձեւը, որ կարողանա Հայաստանի հետ խոսել որպես մեկ սուբյեկտ, որը այսօր, ինձ թվում է, շատ հեռու իրականություն դառնալու կարող խնդիր է, շատ հեռու: Թեեւ ասացի, որ դրանք առանձին ինքնություններ են, բայց իհարկե միմյանց նկատմամբ պարտավորություններ ունեն: Հայաստանի պարտքն է պահպանել, հզորացնել սփյուռքի ինքնությունը՝ մասնավորապես հոգեւոր, մշակութային, կրթական գործերում: Սփյուռքը մեզանից տնտեսապես ավելի հզոր է, ուստի նյութական օգնության կարիք չունի, ունի մշակութային հաղորդակցության, կրթական եւ հոգեւոր կարիքներ: Հոգեւորը, փառք Աստծո, Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածինն է: Հայրենի մշակույթին նույնպես, կարելի է ասել, սփյուռքը մասնակից է դառնում՝ ցուցահանդեսների, հյուրախաղերի միջոցով եւ այլն: Ինչ վերաբերում է կրթությանը, այստեղ լուրջ գործ կա, որովհետեւ Հայաստանը, կարծում եմ, առայժմ շատ քիչ բան է անում սփյուռքում հայկական կրթությունը, հայոց լեզուն պահպանելու ուղղությամբ: Ուրիշ բան Հայաստանը չի կարող անել սփյուռքի համար: Հավելյալ միայն այն, որ սփյուռքին կարող է տալ հպարտություն, սփյուռքին կարող է տալ ոգի, որ Հայաստանը կա Հայաստանը ոգեղեն, զարգացող պետություն է: Ինչ վերաբերում նրան, թե է սփյուռքն ինչ կարող է մեզ տալ, ապա սփյուռքի նշանակությունը Հայաստանի համար հայրենասիրական ճառերը չեն, ճաշկերույթներն ու հանգանակությունները չեն: Սփյուռքի նպաստը մենք պետք է գնահատենք ըստ այնմ, թե ինչ է արել սփյուռքը՝ ամբողջապես եւ յուրաքանչյուր գաղութ, Հայաստանի տնտեսության զարգացման, պետականության ամրապնդման եւ նրա միջազգային հեղինակության բարձրացման առումով:
Մանուկ Խաչատրյան. Պարոն Տեր-Պետրոսյան, գտնվելով այս դահլիճում՝ բնականաբար կարիք չկա մեկ անգամ եւս նշել, որ ձեր կողմնակիցներն ենք ու ապագա ձեր ընտրողները, ուղղակի ես չեմ ուզի, որ այս երեկոն վերածվի, այսպես կոչված, մեծարման երեկոյի, այլ մենք բոլորս խնդրով ենք եկել:
– Շատ կներեք, ես զգացի, որ շատ խիստ քննության երեկոյի եք վերածել, հիմա ստուգման գրքույկս տալու եմ, նշանակեք:
– Դուք ձեր խոսքի մեջ ճիշտ նշեցիք, որ 88-ից հետո սերունդ է փոխվել եւ դուք ամենալավը գիտեք, որ ավելի ազատ, ավելի համարձակ եւ ավելի նորմալ մարդու կյանքով ապրող սերունդ է մեծանում այսօր Հայաստանում: Ինչո՞ւ 20 տարի շարունակ հայ մարդը չի տեսնում նոր լիդերներ, չի տեսնում երիտասարդ մարդիկ, չի տեսնում նոր մարդիկ, ովքեր գալու են նոր խոսք ասեն: Իմ հարցը հետեւյալն է, ես չեմ ուզում հավատալ, որ էս ժողովուրդն այլեւս լիդերներ չի կարողանում ծնել, դա հայ ժողովրդի դեպքում անհնարին է: Դուք եկել եք, նորից եկել եք՝ ես ողջունում եմ այդ ամեն ինչը: Իմ կարծիքով, եթե Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը գա իր շնչով, իր խոհեմությամբ, իր հսկայական փորձով, բայց նոր դեմքերով՝ հաղթանակը 99.9 տոկոս է լինելու:
– Ես համաձայն չեմ, որ նոր մարդիկ չկան. իմ կողքերը նայեք, բոլորը նոր մարդիկ են: Ավելին ասեմ, քաղաքական լիդերներ ծնվում են միայն մի պարագայում, եթե կա քաղաքական կյանք: 70 տարի Խորհրդային Միությունում ոչ մի լիդեր չի ծնվել, սիստեմը ինքը իր համար կադրեր է արտադրել, որեւէ մեկս նույն այդ խորհրդային համակարգում լիդերներ չէինք: 43 տարեկան էի ես 88 թվին, ինչո՞ւ ես կարողացա, շատ ներողություն, ինչ-որ շնորհքներ դրսեւորել դրանից հետո, իսկ դրանից առաջ չէի կարող դրսեւորել: Նույն մարդիկ էինք ողջ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներս, բոլորը: Ո՞վ էր մեզանից պատկերացնում, որ մենք լիդեր կարող ենք դառնալ: Չկար քաղաքական կյանք, լիդեր ծնվելու հնարավորություն եւ կարիք չկար: Վերջին տասը տարում մեր իշխանությունները երկրում ստեղծել են ահա այդպիսի մթնոլորտ: Տասը տարի Հայաստանում քաղաքական կյանք չկա, քաղաքական դիալոգ չկա, քաղաքական մշակույթ չկա: Երբ որ կստեղծվի, եկեք օգնենք, գանք, ստեղծենք այդ մթնոլորտը, եւ կտեսնեք՝ ինչպիսի գեղեցիկ լիդերներ կծնվեն:
