ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ

Հարցադրումներ, նկատառումներ, դիտողություններ եւ առաջարկություններ

ՀՀ կառավարության ծրագրի վերաբերյալ

Առաջին դիտարկումս այսպիսին է. բուն ծրագրի եւ ծրագրի մասին ՀՀ վարչապետի ելույթի միջեւ առկա է անհամապատասխանություն. ելույթում հռչակված գերակայություններն իրենց համարժեք արտահայտությունը չեն գտել ծրագրում: Այսպես, ծրագրից հասկանալի չի դառնում, օրինակ, թե ինչպես է կառավարությունը էլ ավելի ապահով դարձնելու մեր ազգային անվտանգությունն ու կայուն զարգացումը: Ուղղակի եւ կոնկրետ քայլեր չկան գրված: Մասնավորապես, մեր ազգային անվտանգության անկյունաքարը Արցախի հիմնախնդիրն է եւ, ցավոք սրտի, ազգային անվտանգության հարց է դառնում նաեւ Թուրքիան: Սա ամենակարեւորն է: Սահմանադրության վերախմբագրված տարբերակի լույսի ներքո կառավարության ծրագրում այս կենսական կետերը պետք է իրենց արտացոլումը գտնեին, այլ ոչ թե հղում կատարվեր ազգային անվտանգության գաղտնի, չհրապարակված ու ԱԺ քննարկմանը չդրված փաստաթղթին:

Ծրագրի մեջ չկա բարեփոխումների հետագա շարունակության միասնական կոնցեպցիա: Մի շարք միջոցառումներ, որոնք, անշուշտ, բխում են շուկայական տնտեսության զարգացման ու ծավալման տրամաբանությունից, կրում են ավելի շուտ էպիզոդիկ, էկլեկտիկ բնույթ: Հստակ չէ վերջնական նպատակը, ապահովված չէ քայլերի փոխկապակցվածությունը: Որոշ երեւույթներ, ուր հավանաբար ասելիք կա, նկարագրված են շատ մանրամասն (օր.՝ աղքատության հաղթահարման հիմնահարցերը), մյուսները՝ շատ ընդհանուր (օր.՝ արտաքին տնտեսական քաղաքականությունը, մշակույթի, երիտասարդության, սպորտի հարցերը եւ այլն): Շատ հարցեր եւ համապատասխանաբար դրանց լուծմանն ուղղված քայլեր բխում են ոչ ճիշտ վիճակագրական-տեղեկատվական բազայից. այստեղ լուրջ լրացուցիչ ուսումնասիրությունների խնդիր կա: Ինչեւէ, հնգամյա ծրագրի ընդունումը բոլոր դեպքերում դրական երեւույթ է եւ դրա զարգացումը շնորհակալ գործ է, անշուշտ: Հիմա ավելի կոնկրետ՝ ըստ ծրագրի առանձին դրույթների:

1. Կառավարությունը ենթադրում է շարունակել աշխատանքները միջհամայնքային միավորումներ ստեղծելու ուղղությամբ (4.2.2.): Այս կետը ակներեւաբար հակասում է ավելի վաղ արտահայտած զարգացման տարածքային անհամաչափությունները հաղթահարելու կետին։ Իսկապես, այսօր Երեւանում է կենտրոնացած ՀՀ արդյունաբերական արտադրության՝ 47.3, շինարարության՝ 84.2, առեւտրի՝ 82.6 եւ ծառայությունների՝ 84.8%-ը (2005 թ.): Համեմատության համար ասենք, որ այս միտումը, իհարկե, առկա է մյուս պետություններում եւս, սակայն ավելի մեղմ ձեւով: Օրինակ, Բաքվում է կենտրոնացած ապրանքաշրջանառության 49.3 եւ ծառայությունների 65.9 տոկոսը: Թբիլիսիում այդ թվերը կազմում են 48-50%: Փորձը ցույց է տվել, որ գյուղերի խոշորացումը անցյալ դարի 60-ական թվականներին հանգեցրեց բարձր լեռնային ու հեռավոր բնակավայրերի շեշտակի դատարկմանը: Կասկածում եմ, որ նույն բանին կբերի միջհամայնքային միավորումների մասսայական կիրարկումը: Առաջին հայացքից թվում է, թե դա լոկ ֆինանսական ավելի մեծ ինքնապահովության հուսալի միջոց է: Միգուցե: Սակայն իրական չեմ համարում լուրջ նորմատիվային աշխատանքի իրականացումը: Ավելի գործուն կարող է լինել դեպի համայնքակենտրոն բնակավայրեր բնակչության տեղափոխումը: Այդ իսկ պատճառով ճիշտ կլինի հեռավոր ու բարձր լեռնային գյուղերի ապահովության (տնտեսական, ֆինանսական, ինքնակառավարման հարցեր եւ այլն) խնդիրը լուծել տեղում՝ կատարելագործելով պետական ռեսուրսների հիմնավոր կենտրոնացված վերաբաշխման մեխանիզմները:

Հայաստանում վերջին տարիներին սղաճի ցուցանիշը ցածր է եղել, քան նրա հարեւանների մոտ: 2005թ., օրինակ, սղաճը Հայաստանում, ըստ պաշտոնական վիճակագրության, կազմել է 0.6%, Վրաստանում՝ 8.2, Ադրբեջանում՝ 5.4, Թուրքիայում՝ 8.2 եւ Իրանում՝ 13.4%: Այդ այն դեպքում, երբ այդ երկրներում մոտավորապես միեւնույն մակարդակի վրա էր պետական բյուջեի դեֆիցիտը (համապատասխանաբար՝ -2, -1.8, -1.7, -1.4, իսկ Իրանում առկա էր 7.4% պրոֆիցիտ), իսկ վճարման հաշվեկշռի դեֆիցիտը ՀՆԱ-ի նկատմամբ (31%) Հայաստանում ամենաբարձրն էր: Այնուհանդերձ, մենք միակն ենք, որ գերադասում է սղաճ չունենալ: Ռուսաստանն ու Իրանը, օրինակ, ունեն վճարման բալանսի եւ բյուջեի հսկայական պրոֆիցիտ։ Այնուամենայնիվ, չեն խուսափում սղաճից (տարեկան 7-10%), քանզի հասկանում են, որ միայն որոշակի սղաճի պայմաններում են հնարավոր տնտեսության կառուցվածքային փոփոխությունները, սկզբնական եկամուտների արդյունավետ վերաբաշխումը եւ այլն։ Այս պայմաններում որքանով է արդարացված այն, որ տարածաշրջանում, ԱՊՀ-ում Հայաստանը միակն է, որտեղ ԿԲ-ն իր 3 հիմնական թիրախներից (գնաճ, փոխանակարժեք, տոկոսադրույք) օգտագործում է միայն մեկը՝ գնաճը։ Դա կատարում է դրամի արժեւորման հաշվին՝ բացատրելով իբր թե՝ դրսից եկող շուրջ 1.5 մլրդ դոլարի տրանսֆերտներով։ Իրականում նման տրանսֆերտներ չկան եւ դրանցով էլ չի կարելի արժեւորումը բացատրել (բա Ադրբեջանն ինչ ասի, որտեղ մեզանից 2 անգամ շատ տրանսֆերտ կա + մի 3 մլրդ դոլար էլ մնում է նավթից): Եթե անգամ տրանսֆերտների խնդիր կա, ապա ԿԲ-ն պարտավոր է դրանք ստերիլիզացնել ներդրումային հիմնադրամների, դոլարային արժեթղթերի վաճառքի ձեւով։ Իսկ մեր ԿԲ-ն, ընդհակառակը, դրամով արժեթղթեր է վաճառում՝ էլ ավելի խորացնելով պրոբլեմը:

2. Ճշմարտությունն այն է, որ որպես թիրախ ընտրելով միայն սղաճը (այս կետը նույնիսկ Սահմանադրություն են մտցրել. հավանաբար աշխարհում միակ դեպքն է), ԿԲ դրանով իսկ տնտեսության մեջ բոլոր պրոբլեմները բարդում է կառավարության գլխին՝ արտոնյալ վիճակի մեջ դնելով բանկերին։ Վճարողը կառավարությունն է, արտահանման ծավալների սիստեմատիկ անկումը (եթե չեզոքացնում ենք սղաճի եւ համաշխարհային գների աճի ազդեցությունը, ապա վերջին 10 տարիներին արտահանման ծավալներն աճել են 80 տոկոսով, այն դեպքում, երբ ՀՆԱ-ն կրկնապատկվել է. այսինքն՝ առկա արտահանման ծավալների կայուն հարաբերական անկման միտում): Խանութներում արդեն ներմուծված հյութերն ու երշիկեղենը երբեմն ավելի էժան են, քան տեղական արտադրանքը։ Ելքը մեկն է. ԿԲ-ը պետք է իր թիրախները կիսի ինչպես սղաճի, այնպես էլ դրամի փոխարժեքի կայունացման խնդիրների միջեւ:

3. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասին ենթաբաժինը դեկլարատիվ կետերից է բաղկացած. անհասկանալի է, թե վերջապես ի՞նչ կոնկրետ քայլեր է ձեռնարկելու կառավարությունը կոռուպցիոն ռիսկերը նվազեցնելու ուղղությամբ: Մի՞թե կոռուպցիոն ռիսկ չէ իշխանության եւ սեփականության, ձեռներեցության եւ պետական կառավարման միաձուլումը: Խնդրեմ, ԱԺ 85 պատգամավոր խոշոր ձեռներեց է: Նախարարների մի զգալի մասը (առողջապահություն, տրանսպորտ եւ կապ, գյուղատնտեսություն) խոշոր սեփականատերեր են տվյալ ոլորտում։ Չէ՞ որ սրանք ամենամեծ կոռուպցիոն ռիսկերն են:

4. Ծրագրում ասվում է. տնտեսական աճը 2001-2006թթ. (միջինը 13 %) եղել է ամենաբարձրերից մեկը աշխարհում: Սա չի համապատասխանում իրականությանը: Յուրաքանչյուր տարի, տարեցտարի գնալով աճող չափով, մենք գործ ունենք վիճակագրական թվերի ուղղակի զեղծարարության հետ (խաղողի օրինակի հիման վրա ավելի ուշ ցույց է տրվում թվերի աճպարարության կոնկրետ մեխանիզմ)։ Բանը հասել է նրան, որ արդեն ամաչում ենք 10%-ից պակաս աճ գրելու: Պետք է ուշադրություն դարձնել այն բանի վրա, որ 2000-2006թթ. իբրեւ աճի շարժիչ մերթընդմերթ հանդես են գալիս գյուղատնտեսությունը, ծառայությունների ոլորտը եւ շինարարությունը: Սրանք ոլորտներ են, որտեղ առկա են վիճակագրական մանիպուլյացիաներ «գնահատումների» ձեւով: Պատահական չէ, որ եթե հավատում ենք այդ աճին, ապա, ըստ նույն պաշտոնական վիճակագրության, 2005թ. ՀՆԱ-ն կազմել է 1990-ի 119.7%-ը, գյուղատնտեսությունը՝ 192%-ը եւ այլն: Այդ ընթացքում բնակչությունը պակասել է 25%-ով: Իսկ ահա իրական եկամուտները 2005թ. կազմել են 1990-ի ընդամենը 14 տոկոսը, մանրածախ առեւտուրը՝ 59.6%-ը, ծառայությունները՝ 50.5 տոկոսը։ Ոչ մեկը մինչեւ հիմա սա չի բացատրել, թե ինչպե՞ս կարող է նման բան պատահել: Կամ աճը չկա, կամ էլ առեւտրի ու ծառայությունների ոլորտում վիճակ չկա: Եվ կրկին, այդ դեպքում որտեղի՞ց է ընդհանուր աճը, եթե դրա հիմնական բաղադրիչներից մեկի՝ ծառայությունների ոլորտում աճ չկա (90-ի համեմատ): Սա մեր վիճակագրության աքիլլեսյան գարշապարն է: Հարցը բազմիցս բարձրացվել է վիճակագրական մարմինների առջեւ. որեւէ պատասխան չկա։ Ենթադրում եմ, որ 2000-2006թթ. տնտեսական աճը կազմել է տարեկան 5 – 8%: Մնացածը հավելագրումներ են եւ հետապնդում են քաղաքական կամ տնտեսական նպատակներ։ Վիճակագրական մեկ այլ աքիլլեսյան գարշապար էլ մոգոնված է ՀՀ ԿԲ կողմից. դրսից տրանսֆերտները՝ 1.35-1.7 մլրդ դոլար։ Իրականում խոսքը գնում է 400-700 մլն դոլարի մասին (տես Ռուսական Բանկի եւ ՌԴ պետական ծառայությունների տվյալները): Ահա այս 1 մլրդն էլ, որը ծախսվել է մասամբ վճարման բալանսի ֆինանսավորման եւ մասամբ էլ չեղած աճից ստացված ապրանքների ու ծառայությունների ձեռքբերման ուղղությամբ, մոտավոր պատկերացում է տալիս վիճակագրական չափազանցությունների չափի վերաբերյալ: Միայն սա, տրանսֆերտների մասին չափազանցված տվյալների հրապարակումը, թույլ է տվել տարեկան 3-4% հավելագրման հնարավորություն ստեղծել:

5. Կարծում եմ, կառավարությունը պետք է կարգի բերի զբաղվածության հարցերում առկա վիճակագրությունը, թվերը եւ այլն: Այսպես, ըստ նույն պաշտոնական թվերի, 1995-2005 թթ. զբաղվածության բացարձակ թիվը իջել է 1.5 մլն մարդուց 1.1 մլն-ի: Եվ սա այն դեպքում, երբ ամեն մի ընտրությունից առաջ խոստումներ էին տրվում 40 հազ., 100 հազ. աշխատատեղի մասին եւ այլն: Իրականում տնտեսական երկնիշ աճի տարիներին զբաղվածությունը կրճատվել է 27%-ով: Սա, իհարկե, պարադոքս է: Հաշվի առնելով, որ այդ նույն տարիներին ՀՆԱ-ն աճել է 2 անգամ, ապա ստացվում է, որ ՀՀ-ում 1998-2005թթ. աշխատանքի արտադրողականությունն աճել է 2.54 անգամ: Բացարձակ անհեթեթություն է: Կառավարության ծրագրում 105 հազ. աշխատատեղ ստեղծելու գաղափարը հրաշալի է: Սակայն նկատի ունենալով տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվի շարունակական անկումը, մանավանդ որ՝ նույն ծրագրով կառավարությունը փորձում է բարելավել ժողովրդի կենսամակարդակը, կյանքի միջին տեւողությունը (կնշանակի՝ բնակչությունն էլ ավելի է ծերանալու), կարող ենք հարց տալ. որտեղից եք վերցնելու այդ 105 հազարին: Ընդ որում, առաջին հայացքից տրամաբանական հնչող պատասխանը, թե՝ գործազուրկների բանակից, անտեղի է վերը նշված պատճառով։ Մնում է միայն ենթադրել, որ իրականում գործազրկության մակարդակը շատ ավելի մեծ է, քան թե պաշտոնապես հրապարակված 9 տոկոսը: Միայն այդ դեպքում է հնարավոր, նախ, գտնել վերը նշված 105 հազ. մարդուն եւ ապա նրանց աշխատանքով ապահովել (մի տարբերակ էլ կա. միգուցե ենթադրվում է, որ սահմանների բացումով Հայաստան կներխուժի թուրքական կամ ադրբեջանական ծագումով մեծաքանակ աշխատու՞ժ): Հակառակ պարագայում, եթե զբաղվածության եւ գործազրկության մասին պաշտոնական թվերը ճիշտ են, խորհուրդ պիտի տայի բավարարվել միայն մի 30-40 հազ. աշխատատեղ ստեղծելով: Այս դեպքում մենք կունենանք մի 60-65 հազ. գործազուրկ, ինչը ծայրահեղ անհրաժեշտություն է աշխատանքի շուկան չքայքայելու. 0-ական գործազրկության դեպքում չկա շուկա, չկա աշխատանքի որակ, չկա փոփոխություն:

6. Ծրագրում կառավարությունը մի քանի անգամ նշում է պետական-մասնավոր հատվածների գործընկերության հիման վրա ներդրումների ավելացման (բացարձակապես ճիշտ է ՀՆԱ նկատմամբ առնվազն 27-30% նշաձողի սահմանումը – տարածաշրջանի 5 երկրների մեջ Հայաստանն այսօր ունի համախառն ներդրումների, տոկոսով ՀՆԱ նկատմամբ, ամենացածր ցուցանիշը) մասին: Ճիշտ է, վիճակը թեկուզ դանդաղ, բայց բարելավվում է եւ, ուրեմն, հիմա ներդրում էլ կարելի է անել: Մասնավորի հետ գործընկերության համակարգը նույնպես հետաքրքիր է: Սակայն այս շատ կարեւոր հարցը չի կարելի ասել ու անցնել: Այստեղ է, որ կառավարությունը պետք է նշեր տնտեսության զարգացման գերակայությունների մասին: Այլապես, առանց սրա, դեռ պարզ չէ, թե ինչներիս է պետք նման գործընկերությունը, որը պարզապես կմեծացնի կոռուպցիոն ռիսկերը (իսկ մինչ այդ խոսվում է դրանց նվազեցման մասին):

7. Միայն գովել կարելի է Հայաստանը տարածաշրջանային ֆինանսական կենտրոն դարձնելու գաղափարը: Այս միտքն առաջին անգամ հայտնվել է դեռ 1992-ի մայիսին ՀՀ հեռանկարային տնտեսական քաղաքականության փաստաթուղթը մշակելիս: Այստեղ, սակայն, խնդրահարույց հարց է ՀՀ ԿԲ-ը: Բանն այն է, որ 1996թ. հունիսից սկսած, ՀՀ-ն որդեգրել է տոտալ վերահսկողական ֆունկցիաներ իրականացնող ԿԲ ունենալու քաղաքականություն: Դրանում համոզվելու համար բավական է միայն նայել նորմատիվային բազան: Մենք օրենքներով, սահմանադրությամբ՝ պետությունից վեր ենք դրել ԿԲ-ին: Եվ այսպես, ծրագիրը գրողները արդյո՞ք նկատի ունեն, որ գնալու ենք նոր սահմանադրական փոփոխությունների:

8. Բավականին մտահոգիչ է գյուղատնտեսության բաժինը: Այն ակներեւաբար չի ստացվել: Անհաջողության պատճառը, կարծում եմ, այս ոլորտի վերաբերյալ իրականությունից էապես տարբերվող վիճակագրությունն է: Ընդհանրապես, հողի սեփականաշնորհումից հետո առաջացած 300000 գյուղացիական տնտեսությունների գործունեության վիճակագրությունը տոտալ մեթոդով անհնարին է: Որպես կանոն, կազմակերպվում է վճարովի, ընտրանքային վիճակագրություն: Հայաստանում այս բանը քիչ թե շատ գիտակցվում էր մինչեւ 1997-1998թթ.: Սիստեմատիկաբար կատարվում էին ընտրանքային հետազոտություններ: Շուտով, սկսած 1999թ., այս աշխատանքներն իսպառ դադարեցվեցին: Գյուղատնտեսության վիճակագրության խնդիրն ըստ էության դրվեց ոչ թե պետական վիճծառայության, այլ գյուղնախարարության վրա: Ինչպե՞ս է, օրինակ, իրականացվում բուսաբուծության արտադրանքի վիճակագրությունը. գյուղապետերը ըստ առանձին մթերքների ծավալների ու հողատարածքների տվյալները հաղորդում են մարզպետարան, վերջինս՝ գյուղնախարարության համապատասխան վարչություն, նախարարությունն էլ՝ Ազգային վիճակագրական ծառայություն: Արդյունքում՝ վերջին 9 տարիներին արտադրության ծավալները սիստեմատիկաբար ուռճացվում են: Ուսումնասիրել եմ մի շարք մթերքների եւ, մասնավորապես, խաղողի արտադրության ծավալների վիճմեկնաբանությունը: Պարզվում է, որ այստեղ արտադրության ծավալները չափազանցվում են ուղիղ 2 անգամ. 80-90 հազ. տոննայի արտադրությունը ներկայացվում է 160-180 հազ. տոննա։ Երկու անգամ, վիճծառայության եւ գյուղնախարարության ղեկավարության հետ համատեղ, ընտրանքային ստուգումներ են կատարվել: Պարզվել է, որ 30-40% ուռճացված են տարածքները, 50-60%՝ բերքատվությունը։ Արդյունքում՝ կրկնակի անճշտություն: Պատահական չէ, որ դեպի գյուղեր մեկ-երկու այցելությունից հետո նշված գերատեսչությունների ղեկավարները հրաժարվեցին շարունակել ստուգումները:

Մանավանդ, երբ ես նրանց էի տալիս այգետարածքների արբանյակային նկարահանման տվյալները (այստեղ արդեն կոմպյուտերն է որոշում տարածքը), նրանք, չունենալով նման տեխնոլոգիա, անմիջապես անհասանելի էին դառնում հեռախոսազանգի առումով: Շուտով պարզվեց, որ բոլոր գյուղապետերը մարզպետներից, որպես կանոն, ոչ միայն խաղողի, այլեւ մյուս մթերքների գծով հաստատված գործակիցներ ունեն. 1,7 կամ 1,9 կամ 2,1 եւ այլն: Օրինակ, արտադրվում է, ասենք, 800 տ խաղող, գյուղապետը զեկուցում է 1360 տ (800×1,7), արտադրվել է 1000 տ ցորեն, զեկուցվում է 1900 տ (1000×1.9): Այս ամենի արդյունքում 2005թ., օրինակ, գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը կրկնապատկվել է 1990-ի համեմատ։ Կարծես թե կոնկրետ ինձ համար սա ամենաշահեկան արդյունքն է: Չէ՞ որ լինելով հողի սեփականաշնորհման ջատագովն ու նախաձեռնողը, կարող եմ նախատել ընդդիմախոսներիս (սրանց մեծ մասն այսօր իշխանություն է). ի վերջո, Խորհրդային Հայաստանում գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի վերջին կրկնապատկումը պահանջել է 29 տարի (1973թ. համադրելի գներով այն 1961-ի 430մլն ռ. հասել էր 910 մլն-ի 1990թ.), իսկ հիմա՝ 15։ Կարելի էր միանալ հաջողության այս խրախճանքին:

Բայց խնդիրն այլ է. մթերումները: Գյուղնախարարությունը պաշտոնապես հրապարակում է, որ մթերվել է 80 հազար տոննա խաղող: Իրականում՝ միայն 40 հազար տոննա: Նույն համամասնությամբ հավելագրումներ են կատարվում մեկուկես տասնյակ այլ գործարաններում: Ի վերջո, հավելագրվում է 40 հազար տոննա խաղող՝ 12 միլիոն դոլար արժողությամբ: Մի քանի անգամ այս մասին տեղեկացվել է գյուղնախարարը, ասվել է, որ խաղողի, ինչպես նաեւ մյուս գյուղմթերքների մթերման ձեռնարկություններում թափոնների ֆիզիկական ծավալները պետք է պաշտոնապես հանձնվեն հարկային տեսչության ներկայացուցիչներին:

Ոչինչ չի արվում: Վերջին անգամ լուսահոգի Ա. Մարգարյանն անձամբ հետաքրքրվեց պրոբլեմով եւ խոստացավ արդեն 2007-ին այն լուծել: Միայն այդ 12 մլն-ը հարկային մուտքերի 0.12%-ն է:

9. 2009թ., եթե չեմ սխալվում, ԱՀԿ-թյանն անդամակցելու հետ կապված Հայաստանում գյուղմթերքների արտադրությունը պետք է հարկվի: Զարմանալի է, որ այս կետը ծրագրում իր արտացոլումը չի գտել:

10. Ավելորդ չեմ համարում նշել, որ ենթադրում եմ, որ գյուղատնտեսության վիճակագրության «մեթոդաբանությունը» 2001-2002թթ. սկսած լայնորեն կիրարկվում է նաեւ շինարարության եւ ծառայության ոլորտներում։ Նկատո՞ւմ եք, աճ կա այնտեղ, որտեղ առկա է նախարարությունների եւ մարզպետարանների կողմից տարվող գնահատումային վիճակագրություն: Իսկ վիճակագրական ծառայությանն այստեղ ընդամենը «ստատիստի» դեր է հատկացված:

11. Ծրագրում ոռոգման խնդրին մանրամասն անդրադարձը եւ այն պետության հոգածության շրջանակներում թողնելը գովելի է։ Այդուհանդերձ, դժբախտաբար, խոսվում է մեխանիզմների մասին, որոնք ցանկալի արդյունքի չեն կարող բերել։ Այսօր գյուղացին ոռոգման համակարգի ստրուկն է եւ չնայած ջրային օրենսգրքի, ՋՕԸ-երի մասին նորմատիվային փաստաթղթերի առկայությանը, ի վիճակի չէ պայքարելու այս վերջինների կամայականությունների դեմ։ Ծրագրում արծարծված բոլոր կետերն էլ վերաբերում են ոռոգման համակարգի զարգացմանը։ Խնդիրն այստեղ այլ է. ծախսերն այս ուղղությամբ շեշտակիորեն կպակասեն, եթե սկսվի սուբսիդավորվել ոչ թե ՋՕԸ-ն, այլ ֆերմերը։ Այդ դեպքում առաջինները կվազեն գյուղացիների հետեւից։

12. Չի կարելի թոշակները հունվարի մեկից միանգամից 60%-ով բարձրացնել։ Այն պետք է անել աստիճանաբար, տարվա ընթացքում։ Ընդհանրապես փորձը ցույց է տալիս, որ լավ կենսաթոշակային համակարգը հանգեցնում է ծնելիության իջեցմանը. մարդը պետք է իմանա, որ իր անաշխատունակության դեպքում առանց իր երեխաների խնամքի յոլա չի կարող գնալ։ Անշուշտ, թոշակները պետք է բարձրացնել, բայց էլ ավելի շեշտակի պետք է լինեն քայլերը երեխաների նպաստների ու ծնելիության խրախուսման ուղղությամբ։ Հայաստանի սպեցիֆիկան առաջիկա տարիներին այն է, որ իրենց ապահով կեցությունը մարդիկ տնտեսապես պետք է զգան ոչ միայն բարձր թոշակներով, այլ նաեւ բազմաքանակ երեխաներով։

13. Հարկային մուտքերի ավելացումը ՀՆԱ նկատմամբ կարեւորագույն խնդիր է։ Պետք է ասել, որ վերջին տարիներին տնտեսության ստվերայնությունը կտրուկ աճել է։ Այսպես, 2001-2005թթ. ՀՆԱ հավելաճը կազմել է 90%։ 95% է կազմել հարկերի հավելաճը։ Եթե նկատի ունենանք, որ այդ ընթացքում ՍԳԻ կազմել է 14.9%, ապա հարկերի հավելաճը պետք է լիներ նվազագույնը՝ 117%։ Եվ սա նվազագույնը։ Իսկ ընդհանրապես ՀՆԱ 1% հավելաճին պետք է հաջորդի հարկերի աճ 3%։ Այսպես, 1994-1996թթ. ՀՆԱ 1% հավելաճին հաջորդել է հարկերի 16% հավելաճ։ Այս տեսակետից, տնտեսության խորացող ստվերայնացման պայմաններում հավաքագրված հարկերը ՀՆԱ նկատմամբ տարեկան 0.3-0.4% ավելացնելը հավասարազոր է տնտեսության ստվերայնացման դեմ չպայքարելուն։ Ավելին, այսօր փոքր եւ միջին ձեռնարկությունները (չհաշված գյուղացիական տնտեսությունները) արտադրում են ՀՆԱ 26%-ը (այս թվի մեջ չեն մտնում օլիգարխների կողմից վերահսկվող ձեռնարկությունները), բայց տալիս են հարկերի 55%-ը։ Հետեւաբար ստվերային տնտեսությունն ավելի ու ավելի է կենտրոնանում խոշոր օլիգարխների ձեռքում։ Եվ ուրեմն 0,3-0,4% բարձրացնելը դինամիկայի մեջ ոչինչ չի տալու. ստվերային տնտեսությունն էլ ավելի է մեծանալու։ Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ առաջիկա տարիներին անհրաժեշտ է հավաքագրված հարկերի հավելաճը ՀՆԱ նկատմամբ ավելացնել տարեկան նվազագույնը 1.6%-ով։

14. Հայաստանում պետք է մտցնել եկամտահարկի 2 սանդղակ. մեկը հարթ (ասենք 10% մինչեւ 100000 դրամը, 15% մինչեւ 1000000 դրամը), մյուսը պրոգրեսիվ՝ 17% 1000000-ից ավելի եկամտի համար։ Շահութահարկի համար նույնպես. պարզեցված հարկ մինչեւ որոշակի չափ, 17.5% մինչեւ 1 մլն դոլար շահույթը եւ 20% դրանից բարձր շահույթի համար։ Կարեւոր է, որ. (1) շահութահարկի միջին ցուցանիշը լինի 18.5-19% եւ (2) եկամտահարկը փոքր-ինչ ցածր լինի շահութահարկից։ Այդ պարագայում պրոգրեսիվ եկամտահարկը կաշխատի, քանզի շահույթը որոշվում է աշխատավարձն ու եկամտահարկը հաշվարկելուց հետո։ Ի վերջո, պետք է բացառել շահութահարկից կանխավճարներ տալու պրակտիկան։

15. 1997-2001թթ. ձեւավորվել է հարկային «եռաչափ» համակարգ. պարզեցված հարկ վճարող, հաստատագրված հարկեր վճարող եւ «սովորական» հարկեր վճարող։ Առաջիկայում հարկային համակարգի վերը նշված ռեֆորմի միջոցով պետք է հասնել միասնական հարկային տարածքի հաստատմանը ՀՀ-ում։

16. Արդյունավետ պետական կառավարման համակարգի ստեղծումը, իհարկե, կապված է մի շարք հիմնախնդիրների ու հարցերի լուծման հետ։ Այնուամենայնիվ, այստեղ հիմնական խնդիրը աշխատավարձն է։ Վերջին տարիներին Արեւմուտքում պետական կառավարման մենեջերների աշխատավարձը աճում է բարձր տեմպերով։ Նախ, տարբերակում է մտցվում (գլխ. մենեջերներ = նախարար, տեղակալ, մենեջերներ= վարչության պետեր եւ բաժնի վարիչներ, աշխատակիցներ եւ սպասարկողներ)։ Սա թույլ է տալիս կոնկրետացնել եւ հեշտացնել խնդիրը։ Երկրորդ, բարձր ղեկավար անձնակազմը (գլխավոր մենեջերներ եւ մենեջերներ) վարձատրվում է հավասար եւ ավելի բարձր, քան նույնիսկ մասնավոր հատվածի համարժեք կոնտինգենտը։ Երրորդ, բարձր ղեկավար անձնակազմի աշխատավարձը շեշտակիորեն (մի քանի անգամից մինչեւ մի քանի տասնյակ անգամ) ավելի է լինում աշխատակիցների ու սպասարկող անձնակազմի աշխատավարձից։ Արդյունքում, բարձր ղեկավար անձնակազմը նվազագույն դրդապատճառ է ունենում չարաշահումների, դրամաշորթության, կաշառակերության առումով։

17. Մաքսային ծառայության որակի մասին մտքերը դեկլարատիվ են։ Ի վերջո, ՀՀ մաքսային ծառայությունում հիմնական խնդիրը արտահանման եւ ներմուծման գները սահմանելն է։ Մնացածում գործող օրենսգիրքը պարզապես իդեալական է։ Սակայն այս գները սահմանելու իրավունքն է, որ վերստին կենդանացնում է մաքսայինի աշխատակիցների սուբյեկտիվիզմը։ Ի վերջո, այս գները պետք է կամ սահմանվեն պետության կողմից (հաստատվեն), կամ էլ որպես հիմք ընդունվեն հայտարարագրված (ըստ ինվոյսների) գները։ Այս դեպքում հարկ կլինի կանոնակարգել օրենքով ինվոյսներին ներկայացվող պահանջները։ Խորհուրդ կտայի այս ամենին զուգահեռ մտածել նաեւ այլընտրանքային մաքսային ծառայություն ստեղծելու մասին։

18. 2003թ. աշնանը ՀՀ ԱԺ-ում պատգամավորների մի մասը փորձեց հարկային հատուկ օրենք սահմանել լոտոների համար։ Սկսվեց տարբեր արտիստների շոուն. խաղ է, թողեք խաղանք, էլի։ Ընդհանրապես, բոլոր տեսակի վիճակախաղերի տոմսերը, բուքմեյքերական կետերը, «լոտոները», «զառերը» պետք է լինեն պետական (ինչպես, օրինակ, «Վեյքքաուս» ընկերությունը Ֆինլանդիայում, որն իրականացնում է բոլոր վիճակախաղերը, Ազգային վիճակախաղը Մեծ Բրիտանիայում եւ նմանատիպ մի կազմակերպություն Իտալիայում. ԱՄՆ-ում այն նույնպես պետական է), կամ կառավարվեն պատտերնալիստական սկզբունքով (վիճակախաղը պետական է, բայց կառավարվում է մասնավոր ընկերության կողմից ֆիքսված շահույթով՝ պետության հանձնարարությամբ) եւ կամ էլ իրականացվեն քվազիպետական մարմինների կողմից։ Տարօրինակ է, որ վիճակախաղի կարգավորումն իսպառ բացակայում է ծրագրի բյուջետային եւ հարկային հատվածներում։

19. Հարկավոր է, որպեսզի օղու վրա դրվող ակցիզը զգալիորեն բարձր լինի գինու վրա դրվող ակցիզի մեծությունից։ Հիմա էլ տարբեր է. բայց այդ տարբերությունը պետք է լինի այնքան, որ գինի արտադրելն էականորեն ավելի շահավետ լինի։ Այս ձեւով Հայաստանն իրացնում է խաղողի բարձր որակ ու բերքատվություն (վերջինս 4 անգամ ավելի է, քան Վրաստանում, 2 անգամ ավելի է, քան Ֆրանսիայում) ունենալու իր բնական առավելությունը։

20. Բացարձակ անհրաժեշտություն է միջնաժամկետում շինարարության հարկումը (պետք է մտցնել տերիտորիալ հայտանիշով տարբերակված հարկում, որի նպատակն է վերաբաշխել շինարարությունը Երեւանի կենտրոնից դեպի ծայրամաս եւ հանրապետության այլ բնակավայրեր)։ Այս մասին ծրագրում ոչինչ չկա։

21. Առողջապահության հատվածը դեկլարատիվ բնույթ է կրում։ Այս ոլորտի հիմնախնդիրը բարեփոխումների բացակայությունն է։ Պետական ֆինանսավորումը, զուգահեռաբար վճարովի բժշկության առկայության պայմաններում, դարձել է իշխանությանը մոտ կանգնած մարդկանց մենաշնորհի։ Հարկավոր է հասկանալ մեկ կարճ բան. առողջապահության հիմնական խնդիրը կառուցվածքային է. երկու պարտադիր ու զուգահեռ քայլերի իրականացումը։ Առաջին, պետության կողմից ֆինանսավորվում է ոչ թե առողջապահական հաստատությունը, այլ մարդը։ Վերջինս էլ կատարում է վճարումը։ Երկրորդ, մտցվում է պետական ֆինանսավորման մասով պարտադիր, իսկ պետության կողմից չֆինանսավորվող բուժօգնության գծով՝ կամավոր ապահովագրություն։

22. Կառավարությունը, բնական է, ուշադրություն է դարձնում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացմանը։ Այն մի քանի անգամ հիշատակվում է։ Այստեղ է, որ, կարծես թե, պետք է դրսեւորվեին Հայաստանի համեմատական առավելությունները։ Տարիներ շարունակ խոսվում է այս ոլորտի առաջնահերթության մասին։ Եվ ահա, սկզբից հեռահաղորդակցության ոլորտի 90%-ը, այն էլ մենաշնորհային իրավունքներով, վաճառվում է հույներին։ Նկատի ունենանք, որ այն ոչ թե սեփականաշնորհում էր, այլ պետականացում (OTE-ն պետական ընկերություն էր)։ Այնուհետեւ թույլատրվում է դրա վաճառքը ռուսական ընկերությանը։ Ռուսները, ինչպես նաեւ հույները, այսօր երրորդական դեր են խաղում հեռահաղորդման տեխնոլոգիայում։ Ավելին, ռուսներին է տրվել նաեւ մնացած 10%-ը։ Արդյունքում, այսօր Հայաստանում բնակչության 1000 հոգուն ընկնում է 260 ֆիքսված եւ բջջային հեռախոս, Վրաստանում՝ 337, Ադրբեջանում՝ 397, Իրանում՝ 384, Թուրքիայում՝ 868։ Ինտերնետ կապով էլ (1000 բնակչից 53-ն է օգտվում ինտերնետից) Հայաստանը վերջինն է այս 5 պետությունների մեջ (իրավիճակը մեզ նման վատ է միայն Վրաստանում)։ Այսպիսով, սրանից մի հինգ տարի առաջ 2 նախագահներ (Հայաստան եւ Ադրբեջան) հայտարարեցին հեռահաղորդակցության տեխնոլոգիաների առաջնահերթ զարգացման մասին։ Այսօր Հայաստանը շուրջ 2 անգամ ետ է մնում Ադրբեջանից եւ վատագույնն է տարածաշրջանում։ Ցավալի է, քանզի այստեղ մենք մեզ ենք շրջափակել։ Ինչպե՞ս է կառավարությունն այստեղ պատրաստվում շտկել իրավիճակը, ի՞նչ քայլեր է ձեռնարկելու։ Այս հարցերին ոչ պատասխան կա, ոչ էլ անդրադարձ։

23. Բոլորովին անհասկանալի է մնում կառավարության դիրքորոշումը գիտության նկատմամբ։ Կրթության մասում իրավացիորեն նշվում է գիտությունը կրթության ոլորտում իրականացնելու անհրաժեշտությունը։ Շուտով, սակայն, ասվում է, որ ենթադրվում է հստակեցնել ԳԱԱ տեղն ու դերը, ԳՀԻ-ների մրցունակության եւ արդյունավետության ապահովման մեխանիզմները, դրանց համադրումը կրթության համակարգի հետ։ Այս խոսքերը, բառի բուն իմաստով, Հայաստանում ասվում են ԽՄԿԿ XXIV համագումարից ի վեր։ Գիտության ոլորտում ցանկացած փոփոխություն հնարավոր է հետեւյալ երկու էական խնդիրների լուծման պարագայում. (1) բյուջեից ֆինանսավորվում է ոչ թե գիտական կամ կրթական հաստատությունը, այլ թեման եւ (2) ԳԱԱ նախագահությունը բացառապես հասարակական-խորհրդատվական մարմին է, չունի ինստիտուտներ, փող չի բաժանում, կադրեր չի նշանակում։

24. Մշակույթի, ֆիզիկական կուլտուրայի եւ սպորտի, երիտասարդության, սփյուռքի, միգրացիայի, պաշտպանության, հասարակական կարգի եւ անվտանգության բաժինները ընդհանրապես չեն ստացվել։ Դրանք դեկլարատիվ արտահայտություններ են այստեղ կուտակված, որ եթե ծրագրի տարեթիվն ու տեղը փոխենք, ապա դրանք կսազեն ցանկացած հասարակությանն (սոցիալիստական, կապիտալիստական, կոմունիստական) ու ցանկացած ժողովրդին (բացի «սփյուռք» ենթաբաժնից):