ԱԺ պատգամավոր, «ՍԻԼ կոնցեռն» ընկերության հիմնադիր 45-ամյա Խաչատուր Սուքիասյանը մեր տնտեսությունն ամենալավ պատկերացնող անձանցից է:
Բնավ զարմանալի չէ, եթե հաշվի առնենք, որ դեռ Երեւանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի հաշվողական տեխնիկայի ֆակուլտետում ուսանելու տարիներին՝ կես դրույքով աշխատել է Աբովյանի «Սիրիուս» գործարանում՝ իբրեւ բանվոր, անցել բոլոր «աստիճաններով»՝ ավագ վարպետ, տեղամասի պետ, արտադրամասի պետ: 27 տարեկանում Խաչատուր Սուքիասյանն արդեն «Վան» գործարանի տնօրենն էր: Հայաստանի անկախացումից հետո 2 տարի աշխատել է արդյունաբերության նախարարությունում՝ որպես արտաքին տնտեսական կապերի գլխավոր վարչության պետ, նախարարի խորհրդական, ապա անցել է մասնավոր բիզնեսի ոլորտ:
Խաչատուր Սուքիասյանը ԱԺ պատգամավոր է ընտրվել 1999 եւ 2003թթ.:
– Շուրջ մեկ ամիս առաջ Դուք պաշտոնապես հայտարարեցիք, թե ընտրություններում աջակցելու եք երկու ուժի, որից մեկն ընդդիմադիր է: Կորոշակիացնե՞ք, թե ինչ փաստարկներ հաշվի առնելով եք կայացրել նման որոշում:
– Ես ուզում եմ, որ մեր երկրում ձեւավորվի իշխանությանն արժանի ընդդիմություն: Չպիտի այնպես լինի, որ քաղաքական ուժերը պատկերացնեն, թե իշխանությունը վերցնելով՝ կարող են այն օգտագործել սեփականության պես: Եվ, բացի այդ, ցանկանում եմ աջակցել այնպիսի ուժի, որը ե՛ւ քաղաքական փորձառություն ունի, ե՛ւ գաղափարական հենք: Կարծում էի, թե իշխանությունն էլ պիտի կարեւորի գաղափարական հենքի եւ քաղաքական փորձառության առկայությունը: Այլապես կարծես դրսեւորվում է առեւտրային մոտեցում իշխանության ձեւավորման գործընթացում. աճուրդի է դրված մի «ապրանք», եւ ոչ մասնագետ մարդիկ մասնակցում են այդ աճուրդին՝ ընդամենն այդ «ապրանքը» հետո ավելի թանկ վերավաճառելու համար: Առանց հասկանալու, որ այն պահելու եւ վաճառելու համար դարձյալ պիտի լինես մասնագետ: Ուստի, համարում եմ, թե անկախ ֆինանսական եւ այլ հնարավորություններից՝ քաղաքական լուրջ ինստիտուտ ներկայացնողները պիտի մասնակցեն եւ լուրջ դերակատարություն ունենան իշխանության ձեւավորման այս յուրօրինակ աճուրդում:
– Արձանագրենք՝ Դուք Հայաստանում միակ գործարար աշխարհին առնչություն ունեցող մարդն եք, որը չի զգուշանում հրապարակավ հայտարարել, թե պատրաստակամ է աջակցել նաեւ ընդդիմադիր ուժի: Ի՞նչ է «արժենում» նման կեցվածքն առավել եւս այն պայմաններում, երբ իշխանական ուժի ներկայացուցիչները հայտարարում են, թե հիմարություն է պահանջել բիզնես-մտածելակերպ ունեցող մարդկանցից գումար ներդնել այնտեղ, որտեղ այդ գումարը կորչելու է՝ «ընդդիմություն» ձեռնարկության մեջ:
– Ճիշտ չեմ համարում այլոց մտածելակերպի վերաբերյալ միանշանակ հայտարարություններ անելը: Չշտապենք՝ թույլ տանք, որ ժամանակը տա այս հարցերի պատասխանը: Սովետական Միության ծնունդ ենք, եւ շուտ ենք կորցնում չափի զգացումը՝ չենք պատկերացնում, որ հնարավոր է նաեւ իրադարձությունների այլ զարգացում: Եվ սա հանգեցնում է առավել վտանգավոր վիճակների: Ուստի շատ կուզենամ, որ միշտ լինի իշխանությանը զսպող ուժը, որ Հայաստանում էլ գործի իշխանություն-ընդդիմություն հարաբերությունների դասական սխեման: Եվ կարծում եմ, որ ցանկացած գիտակից քաղաքացի պիտի ցանկանա նույնը:
– Չնայած արդեն 3-րդ անգամ եք հայտ ներկայացնում մաս կազմելու խորհրդարանին, այնուամենայնիվ, այս ընտրապայքարում Ձեր մրցակիցներից մեկը հայտարարեց, թե Դուք ոչ թե քաղաքական գործիչ եք, այլ գործարար: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այս հայտարարությանը:
– Այն համարում եմ ընդամենը քարոզչական հնարք: Նախ, կարծում եմ, որ քաղաքականությունն ու տնտեսությունը փոխկապակցված են, եւ անհնար է դրանք տարանջատել: Բացի այդ՝ ԱԺ եկող օրենքների շուրջ 80 տոկոսն առնչվում է ԱԺ ֆինանսավարկային, բյուջետային եւ տնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովին, որին անդամակցում եմ եւ որտեղ շատ ակտիվ աշխատում եմ:
Ես ԱԺ-ում հանդես եմ գալիս իբրեւ տնտեսության ներկայացուցիչ, ու մի քանի անգամ ավելի արդյունավետ օրենսդիր գործունեություն եմ ծավալել, քան ընդդիմադիր պատգամավորներից շատերը: Ընդդիմադիրը խոսում է որոշակի վնասակար երեւույթների մասին: Ես նույնպես խոսում եմ դրանց մասին, բայց, միեւնույն ժամանակ՝ առաջարկում դրանց լուծումները, բուժման դեղատոմսերը: Եվ առաջարկելուց բացի՝ աշխատում եմ կառավարության հետ, հասնում փոխզիջումների, եւ հաճախ խորհրդարանական մեծամասնությունն ընդունում է այդ լուծումները: Ուրեմն, ի՞նչ տարբերություն, թե մեկն իմ անունը կնշի իբրեւ պատգամավո՞ր, թե՞ քաղաքական կամ ուղղակի տնտեսական գործիչ:
Վերջերս «գույքագրում» էի, թե 1999-ից ինչ օրենքների մշակմանն եմ մասնակցել: Եվ առանց կեղծ համեստության ասեմ, որ ահռելի օգուտ եմ տվել բյուջեին, կտրուկ փոփոխության ենթարկել տնտեսության մի ճյուղը՝ թեթեւացրել հարկային բեռը, եւ դրանից հետո տնտեսության այդ ճյուղը սկսել է «շնչել»:
Կարող եմ որոշ փաստեր հիշեցնել՝ 1999-ի սեպտեմբերին առաջինը ես կարեւորեցի Կովկաս-Փոթի լաստանավի հարցը: Այն շուտով կաշխատի:
Մեկ այլ օրինակ. այն ժամանակ պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի շահութաբերությունը 50-70 տոկոս էր. պետությունը ֆինանսներ ներգրավելու համար այդքան գումար էր վճարում տարեկան: Այդ ժամանակ պետությունը սեփականաշնորհման նախարարության միջոցով մի քանի հազար ձեռնարկություն տվել էր քաղաքացիներին՝ պայմանով, որ արժեքը վճարեն 10 տարվա ընթացքում: Սկզբնական շրջանում վճարում էին x գումար, հետո ամեն ամիս՝ տարբեր վճարներ: Ես տեղեկացա, որ դատարաններում 1280 գործ կա, որոնց առարկան այն է, թե մարդիկ չեն կարողացել վճարել այդ ամսական վճարները, իսկ դատարաններն էլ չեն կարողանում որեւէ որոշում կայացնել, քանի որ մինչեւ որոշակի ժամանակահատված վճարվել է x գումար, ու հայտնի չէր՝ այն պիտի փոխհատուցվե՞ր, չփոխհատուցվե՞ր՝ տույժերի եւ տուգանքների դիմաց: Ուսումնասիրեցի խնդիրը, հաշվարկեցի, որ պետությունը մեծ գումարներ է կորցնում եւ առաջարկություն արեցի՝ ով ձեռնարկության արժեքի 50 տոկոսը կվճարի 2 ամսում, նրանց գործերը հետ կվերցվեն դատարաններից, ստացված գումարն էլ կներդրվի պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի մեջ: Արդյունքում՝ ՊԿՊ-ների տոկոսը նվազեց մինչեւ 10-ի: 8 տարվա պատգամավորական գործունեությանս ընթացքում չեմ տեսել, որ որեւէ քաղաքական գործիչ կարողանա այս կարգի հեղափոխական գործողություն իրականացնել բյուջեի, երկրի տնտեսության համար:
Փոքր եւ միջին բիզնեսի ներկայացուցիչներին խոշորներից տարանջատելու, նրանց պարզեցված կարգով հարկելու նախաձեռնությունն իրականացրել ենք ես եւ կառավարության երիտասարդ մասնագետները: Սրճարաններից ԱԱՀ չէին կարողանում հավաքել՝ նպաստեցի հաստատագրված վճարի ինստիտուտի ներդրմանը: Ընդունվել է նաեւ բաց եւ փակ առեւտրային կենտրոնների վերաբերյալ իմ առաջարկը եւ փայլուն օգուտ տվել: Հավատացեք, որ ինքս ինձ այնքան եմ հարգում, որ կռիվ չեմ տա մի օրինագծի համար, որը չի նպաստի տնտեսության զարգացմանը:
– Զարմանալի է այս թվարկումը, քանի որ տարածված կարծրատիպ է, թե որեւէ խմբում չընդգրկված, մանավանդ՝ քաղաքական մեծամասնությանը մաս չկազմող պատգամավորի գործունեությունը ոչ այնքան արդյունավետ է: Հերքո՞ւմ եք այս կարծրատիպը:
– Այո, դա այնքան էլ այդպես չէ: Բացի այդ՝ մեծամասնության մեջ լինելու երկու տարբերակ կա: Մեկն այն է, որ անկախ նրանից՝ մեծամասնությունը ճի՞շտ, թե՞ սխալ որոշումներ է կայացնում, պատգամավորը պիտի ենթարկվի եւ կողմ քվեարկի դրանց: Եվ երկրորդը՝ մեծամասնության մեջ լինելով, խելացի գաղափարներն ավելի հեշտ անցկացնելու հնարավորություն ես ստեղծում: Բայց եթե խոսքը կարեւոր ու պիտանի գաղափարների մասին է՝ ի՞նչ կապ ունի՝ մեծամասնությա՞ն մեջ ես, փոքր խմբո՞ւմ, թե՞ անկախ պատգամավոր:
– Մեկ այլ խիստ տարածված կարծրատիպ է, թե պատգամավորական մանդատը գործարար աշխարհի ներկայացուցչի համար յուրօրինակ ինդուլգենցիա է, «տանիք»: Սակայն, ասենք, էջմիածինցի պատգամավոր Հակոբ Հակոբյանի հետ պատահածը չդարձա՞վ այս կարծրատիպի հերքումը:
– Տեսեք, նույն Հակոբ Հակոբյանը եթե չլիներ պատգամավոր՝ հնարավոր է, որ «լեզու գտներ» կոռումպացված իշխանավորի հետ եւ ավելի հեշտությամբ հաղթահարեր այս իրավիճակը: Սա եւս մի հաստատում է իմ այն կարծիքի, թե ընտրվելով պատգամավոր՝ գործարար աշխարհի ներկայացուցիչը դառնում է ավելի թափանցիկ ու խոցելի:
Ինչ խոսք, մանդատն անվանդ կողքին հավելում է «ԱԺ պատգամավոր» բնորոշումը, որը գուցե ոմանց երջանկություն է պարգեւում: Բայց ինձ, անկեղծ ասած, երբեք չի գրավել այս կարգավիճակը: Ես համարում եմ, որ առավել ոչ թե պատգամավոր եմ, այլ Խաչատուր Սուքիասյանը: Իսկ պատգամավոր լինելն ուղղակի իմ աշխատանքն է, որը ես բարեխիղճ կատարում եմ: Մանդատը ստանալուց հետո ընդամենը սկզբնական շրջանում են մի քիչ ոգեւորվում: Իսկ հետո համոզվում են, թե քանի որ «կոճակը» սեղմելիս խնդիրները լուծվում են կոլեգիալ՝ պատգամավոր լինելն իրենից առանձնապես մեծ բան չի ներկայացնում. իրավունքների առումով ընդամենը մեկ ուրիշից մի քիչ ավելի կամ պակաս մեկն ես:
– Այդ դեպքում ինչո՞ւ են այդքան ձգտում դեպի խորհրդարան:
– Սա հանրային աշխատանք է, իսկ հայերը սիրում են երեւալն ու այդ յուրօրինակ փառքը՝ լրագրողներն ավելի շատ են անդրադառնում, հեռուստացույցով են ցույց տալիս: Եվ եթե մարդը հնարավորություն ունի՝ ուզում է դառնալ հանրահայտ, քանի որ այլապես տասնյակ անգամ ավելի շատ ջանք ու եռանդ պիտի ներդնի ճանաչում ձեռք բերելու համար, քան այս՝ պատգամավոր դառնալու միջոցով: Գուցե ոմանց սա է գրավում:
– Իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն հայտարարություններին, թե տնտեսական ու քաղաքական իշխանությունների սերտաճումը վտանգավոր է՝ տնտեսվարողը կփորձի այդ իշխանությունն օգտագործել նախ սեփական, անձնական նպատակների համար:
– Կարող եմ մեկ այլ երեւույթ մատնանշել, որն ավելի վտանգավոր է պետության համար: Հասարակության մեջ ո՛չ հարգանք, ո՛չ ունեցվածք, ոչի՜նչ չունեցող մարդիկ, որոնք ապրում են այդ ունեցվածքի ձեռքբերման տառապանքով ու տարբեր ժամանակներում «պառկել» են տարբեր իշխանությունների տակ, իրենց դրսեւորել ոչ արժանապատիվ կեցվածքով՝ գալիս են ԱԺ եւ 1-2 տարում ձեռք են բերում ահռելի կապիտալ: Շատ լավ ուսումնասիրել եմ, թե ինչ են անում նրանք այդ 4 տարիների ընթացքում. զանգում են տարբեր նախարարություններ՝ գործ «դզում» տարբեր մարդկանց համար: Բայց 2003-ից հետո նրանց գործունեության ասպարեզը փոքրացել է, քանի որ աշխատանքի տեղավորման հարցերն արդեն նախարարությունները չեն լուծում, այլ Քաղաքացիական ծառայության խորհուրդը: Հիմա էլ զանգում են տարբեր պետական ու մասնավոր կառույցներ՝ բազմաթիվ խնդրանքներով: Ասենք՝ քաղաքապետարանին կամ համայնքապետարաններին են դիմում ու հողատարածքներ ձեռք բերում շատ ցածր գներով: Անցնում է մի քանի տարի՝ տասնյակ անգամ բարձրանում է այդ հողատարածքների գինը, դրանք վաճառքի են հանում: Այսինքն, տզրուկի պես թալանում են պետական ունեցվածքը: Ու մեկ էլ, երբ պետությունը պահանջում է հայտարարագրեր ներկայացնել՝ բացահայտվում է, որ մի քանի տարի առաջ ոչինչ չունեցող մարդը, որն իրեն քաղաքական գործիչ էր հռչակել՝ այժմ տասնյակ միլիոնների ունեցվածք ունի, ասենք՝ 2006-ին 400 մլն դրամի շահույթ է ունեցել: Հիմա ուզում եմ իմանալ՝ քանի՞ միլիոնից հետո է, որ այդպիսի մարդուն կարելի է գործարար անվանել: Բացի այդ՝ իրեն քաղաքական գործիչ հայտարարողը նույնպես չպիտի՞ թափանցիկ լինի եւ ցույց տա, թե ե՞րբ է ստեղծել այդ ընկերությունը, ի՞նչ գործողություններ է արել, որ այդքան օգուտ է ունեցել, օդի՞ց են եկել այդ գումարները կամ ձեռք բերվել այդ հողատարածքները, որ պետական ունեցվածք էին: Եթե դրանք աճուրդում վաճառվեին՝ ավելի թանկ գնով, պետությունը կհոգար տասնյակ սոցիալական խնդիրներ: Բայց անմեղ գառի պես իրենց քաղաքական գործիչ են ազդարարում:
Ես ուզում եմ իմանալ՝ քաղաքական գործիչը նա՞ է, ով զբաղվում է դատարկաբանությամբ, խոսում ամեն թեմայի մասին՝ առանց դրա մասնագետը լինելո՞ւ:
Ես կարծում եմ, որ քաղաքական գործիչն այն անձն է, որն ընկալվում է հասարակության կողմից, թյուրիմացության մեջ չի գցել, չի խաբել եւ, ընդհակառակը՝ հնարավորինս զբաղվել է հասարակության հոգսերով ու լավ է պատկերացնում մեր երկրի ներկա վիճակը: Եվ կարծում եմ, արդեն եկել ու նույնիսկ անցել է ժամանակը, որ սովետական մտածելակերպ ունեցող, նախկին ժամանակների կարծրատիպերով տառապող, սովետական տեխնոլոգիաներն այսօր կիրառող գործիչներն ընդհանրապես հեռու մնան քաղաքականությունից, քանի որ նրանք շատ են վնասում արդիական մտածելակերպին:
– Եվ, այնուամենայնիվ, ինչպիսի՞ն պիտի լինի Հայաստանը, որ Դուք չցանկանաք անձնապես ներկայացված լինել խորհրդարանում, այլ այնտեղ գործուղեք իրավաբանների եւ տնտեսագետների:
– Ես համոզվեցի, որ ազդեցիկ անձ ու հասարակության կողմից ընկալելի լինելը տարիների արդյունք է: Մի 10 տարի առաջ ինքս էլ էի ասում, թե ավելի լավ կլինի, եթե մենք երկու շատ լավ մասնագետ ուղարկենք խորհրդարան, իսկ ինքս ղեկավարեմ մեր ընտանեկան բիզնեսը: Եվ հասարակությունն էլ, «հալած յուղի» տեղ ընդունելով, լավ չպատկերացնելով առկա փորձը՝ այդպիսի տարբերակը սկսեց համարել որպես դասական: Բայց ես աշխարհում դեռ չեմ հանդիպել այդպիսի մոտեցման: Այո՛, խորհրդարանում ներկայացված են լինում շատ լավ իրավաբաններ, բայց նրանք այնպիսի գործիչներ են լինում, ովքեր տասնյակ աղմկալի դատական գործընթացներ են շահած լինում, եւ հասարակությանը հայտնի են լինում իբրեւ որոշակի սկզբունքների պաշտպան, այսինքն՝ տվյալ իրավաբանն իր անհատական հեղինակությամբ է հայտնվում խորհրդարանում: Կամ տվյալ իրավաբանը քաղաքական կուսակցության բազմամյա անդամ է լինում եւ կուսակցական ցուցակով է դառնում պատգամավոր՝ սա այլ ճանապարհ է: Բայց հազվադեպ է, երբ մեծահարուստներն իրենց «անձնական ցուցակով» են մարդիկ ուղարկում խորհրդարան, քանի որ պատգամավորն ինքը պիտի ազդեցիկ լինի, հանրահայտ ու սկզբունքային, այդ դեպքում հասարակությունը կվստահի նրան ու քվե կտա: Անընդունելի տարբերակ է «փողոցից» մեկին վերցնելը եւ ասելը՝ սա իմ իրավաբանն է, հիմա պիտի դարձնեմ պատգամավոր: Եվ դա շատ դժվար էլ է՝ մի քանի անգամ ավելի ռեսուրսներ պիտի ծախսես, որ կարողանաս անհայտ մարդուն հասցնել այնտեղ: Հասարակությունը քե՛զ է վստահում եւ ոչ թե քո աշխատակցին:
