ԱՐՄԵՆ ՇԵԿՈՅԱՆ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

Գիրք չորրորդ

Գլուխ տասներեքերորդ

ԱՐՏՈՆՅԱԼ ԴԱՍԱԼԻՔՆԵՐ

Մինչ կոնսերվատորիայի աղջկերքը մանրակրկիտ ու երկարբարակ կլվացվեին, մենք էդպես ասում, խոսում ու ծիծաղում էինք, իսկ մեզանից մի քանի քայլ էն կողմ տիկին Սեդան իրենց Շեկո կովին էր կթում, եւ երբ էդ ընթացքում Շեկոն մի քանի անգամ զիլ բառաչեց, Դանիկն ինձ նայեց, ժպտաց ու ասաց. «Ա՛յ Արմո, էն ադա՞շդ խի ա ձենը գլուխը քցե»։

Երբ կոնսերվատորիայի աղջկերքը վերջապես լվացվեցին պրծան, մոտեցան տիկին Սեդային, որ շարունակում էր Շեկոյին կթել, եւ երբ մենք է՛լ լվացվեցինք պրծանք, մոտեցանք իրենց հենց է՛ն պահին, երբ Շեկոն եւս մեկ անգամ շատ զիլ բառաչեց, ու Եվգենյան դեմքը ծամածռելով՝ բռնեց Ռոլանդի մոր ձեռքն ու լացակումած աղաղակեց. «Կամա՜ց կթի, Սեդա՜ ծյոծյա. ախր շա՜տ ես ցավացնում»։

Ահա հենց էդ պահին էր, որ Դանիկն ապշահար նայեց լացակումած Եվգենյային եւ իրեն զսպել չկարողանալով՝ հնչեցրեց իր էդ պատմական հայհոյանքը, որի մասին էսքան ասում ու չեմ համարձակվում գրավոր ձեզ ներկայացնել, եւ երբ Դանիկն իրեն զսպել չկարողանալով՝ հնչեցրեց դույնը, ներկաներս ապուշ կտրած իրար նայեցինք ու փորձեցինք մեր իսկ ականջներին չհավատալ, բայց դա մեր ուժերից վեր էր, որովհետեւ, չնայած Դանիկն իր էդ պատմական ուշունցը Սասնա անխառն առոգանությամբ հնչեցրեց, բայց հանկարծակի հնչած էդ երկու ու երեք բառերը միանգամայն հասկանալի էին ներկաներիս՝ Սյուզիին ու Եվգենյային ներառյալ, մանավանդ որ՝ իրենք իրենց իրիկնային «Դուռակի» տեւական ընթացքում արդեն հնարավորինս յուրացրել էին դանիկյան հայհոյանքների ոճական ու հնչերանգային ամենայն նրբություններն ու առանձնահատկությունները, այնպես որ, կոնսերվատորիայի աղջկերքը շատ շուտ ու շատ լավ հասկացան Դանիկի հայհոյանքը, մանավանդ որ՝ Դանիկի էդ ուշունցի երեք բառերից երկու հիմնականներին առօրյայում է՛լ ենք երբեմն-երբեմն հանդիպում, ու չնայած էդ երկու հիմնական բառերը հիմնականում տղամարդիկս ենք օգտագործում ու էն էլ՝ դեպքից դեպք, բայց երկուսն էլ մեր հայկազյան էն բառերից չեն, որ կոնսերվատորիայի էդ ռուսախոս աղջկերքը չընկալեին ու չհասկանային, եւ եթե ինձ շատ պարտադրված զգամ, Դանիկի արտաբերած էդ երկու գլխավոր բառերից երկրորդը կարող եմ գրել, իսկ առաջինի փոխարեն էլ բազմակետեր դնել՝ ինչպես սովորաբար արել եւ անում են մեր դասական ու ժամանակակից գրողները, եւ եթե ինձ շատ պարտավորված ու պարտադրված զգամ, ես է՛լ լավագույն դեպքում նույնը պիտի անեմ, որովհետեւ եթե Դանիկի ուշունցի էդ երկու գլխավոր բաղադրիչներն իրար կողքի գրավոր շարեմ, շատերդ վերջնականապես ինձանից երես կթեքեք, ավելի ճիշտ՝ երեսիս կթքեք, իսկ ավելի ճիշտ՝ թերթի էս լուսանկարիս կթքեք՝ առանց մտածելու ու առանց հասկանալու, որ էդ ուշունցը ո՛չ թե ինձանից է դուրս եկել, այլ՝ Դանիկից, ու ես ընդամենը գրի առնողն եմ, ընդ որում՝ էսքան վեհերոտ ու կիսատպռատ գրի առնողը, չնայած դեռեւս էդ կիսատպռատին էլ պատրաստ չեմ ու չեմ էլ պատկերացնում, թե ոնց եմ իր էդ ասածը բազմակետերով էնպես գրառելու, որ Դանիկի էդ ուշունցի իմաստն ու էֆեկտն էնպես ընկալեք՝ ինչպես արդեն քսանհինգ տարի էդ պատմությունը լսողներն են ընկալում ու փորները բռնած հռհռում, ու շատ հնարավոր է, որ չկարողանամ իր էդ ուշունցի իմաստն ու էֆեկտը գոնե մասամբ ձեզ փոխանցել, որովհետեւ հատկապես հիմա՝ էս պահին եմ խորապես ըմբռնում ու հասկանում, թե իրարից ինչքան տարբեր են գրավորն ու բանավորը, ու հատկապես տարբեր են հայերի՛ս գրավորն ու բանավորը, ու ես, որ ինձ համարել եմ մեր բանավորը մեր գրավորի հետ հաշտեցնողներից ո՛չ ամենավերջինը, հիմա ի՛նքս եմ հայտնվել փաստի առաջ, այն է՝ մեր ճկուն ու բարբարոս գրավորն ուղղակի անզոր է մեր առավել ճկուն ու առավել բարբարոս բանավորի առաջ եւ հատկապես ու առանձնապես խեղճ է անձամբ Դանիկի՛ բանավորի համեմատ, ու չնայած ինձնից կախված ամեն ինչ արել ու անում եմ, էդ երկուսի երանելի հաշտությունն էլի չի կայանում ու տեղի չի ունենում, եւ ինձնից ավելի հենց Դանիկն է ուզում գրավորի ու բանավորի էդ հաշտությունը կայացած տեսնել, ու երեւի նաեւ իր էս ցանկությունն էր պատճառը, որ Իսրայելյան Սաղաթելի թաղման օրն էդքան պնդեց, որ կովկիթի էդ պատմությունը գրեմ ու սերունդներին փոխանցեմ, ու էդ օրն ինքը համարյա հայհոյանք չտվեց ո՛չ թե էն պատճառով, որ սգո օր էր, այլ, ասում են, ժամանակների հետ Դանիկն է՛լ է որոշ չափով փոխվել, եւ Ղարաբաղի պատերազմին իր մասնակցությունը, Ռոլանդի մի կարճ պահ կալանավորված ու երկար պահ մշակույթի նախարար լինելն իրեն ստիպել են նվազագույնի հասցնել իր հայհոյանքների քանակն ու դոզան, ու երեւի վերջին երկու հանգամանքներն առավել էական են, որովհետեւ Դանիկը Ռոլանդի կալանավորված լինելն ու նախարար լինելը հավասարապես ծանր էր տանում, եւ չնայած Դանիկն արտաքուստ մշտապես ուրախ ու թեթեւ է, բայց կյանքում ուրիշ շատ բաներ էլ է ծանր տարել ու տանում, այսինքն, ինձ պես ինքն է՛լ իր ներսի սեւերն իր ներսում խորը պահող եւ իր ներսի մի պտղունց կարմիրն ու գույնզգույնը բազմապատկող, դուրս հանող եւ պատահած առաջին իսկ անցորդին ընծայող ու նվիրող է, եւ իր հետ համեմատվելուս համար ինքն ինձ հաստատ կների, որովհետեւ ինքը չափազանց ներողամիտ ու չափազանց մեծահոգի է անխտիր բոլորի նկատմամբ, եւ իմ ու իր միջեւ համեմատության եզրեր եթե կան էլ, դրանք իսկապես աննշան են, եւ մարդկանց շնչին չծանրանալու ու շրջապատի վրա բեռ չդառնալու իմաստով Դանիկը միայն Հավատացյալ Խորենի հետ է համեմատելի, ու չնայած էս վերջին համեմատությունս միայն ի՛մ մտքում կարող էր ձեւավորվել ու առաջանալ, այդուհանդերձ, աշխարհի վրա երբեւէ չծանրացած ու փետուրի պես թեթեւ էդ երկուսն իսկապես առանձնանում են շատերիցս, ու չնայած Հավատացյալ Խորենը մշտապես լուրջ էր եւ շարունակ Աստծուց ու հավատքից էր խոսում, իսկ Դանիկը մշտապես խնդում ու մշտապես իր համեմունքներն է շաղ տալիս, այդուհանդերձ, երկուսն էլ Աստծո է՛ն արարածներից են, որ աջուձախ լույսեր են սփռում մեր էս երկրային տարածքների վրա, եւ հիմա որ հիշում ու մտածում եմ, հասկանում եմ, որ հայրս է՛լ էր էդ լուսատուներից, ու էս համեմատությանս համար արդեն որեւէ մեկի ներողամտությունը չեմ հայցի, եւ չնայած լուսահոգի հայրս հավատքից չէր խոսում եւ ոչ էլ հայհոյում էր, այդուհանդերձ, ինքն է՛լ Խորենի ու Դանիկի պես էս աշխարհի եւ էս աշխարհի մարդկանց շնչին ծանրացած չէր եւ եթե մեկի խաթրին պատահաբար կպնում է՛լ էր, հետո էդ մեկին էնքան լավություններ էր անում, որ էդ մեկը հորս էդ շարունակական լավություններից արդեն իսկապե՛ս էր նեղվում, ու էդ նեղվածներից շատերը դեռեւս ապրում ու հիշում են հորս, ու էդ նեղվածներից Սրապն ամեն ինձ տեսնելիս ասում ու կրկնում է. «Հակոբը շատ անխիղճ մարդ էր. սուսուփուս մեռավ ու սաղիս պարտքի տակ թողեց»:

Վերադառնալով Դանիկին՝ ասեմ, որ ինքը, ճիշտ է, վաթսունն անց տարիքում Ղարաբաղի պատերազմին ծայրեծայր մասնակցեց, բայց էդ պատերազմին իր մասնակցությունից երբեւէ չի խոսել ու չի խոսում՝ ինչպես որ իր մասնակցությամբ նախորդ՝ գերմանական պատերազմի մասին է ամբողջ կյանքում լռել ու լռում, եւ միակ բանը, ինչը Դանիկը մեծագույն հաճույքով է մարդկանց հրամցնում, իր հայհոյախոսությունն է, մեր նորագույն բառով ասած՝ պայծառախոսությունը, ինչը հավասարապես ուրախություն է թե՛ ունկնդիրների եւ թե՛ Դանիկի համար, եւ երբ իր էդ պայծառախոսությունից որեւէ ունկնդիր չի ուրախանում, այլ, ընդհակառակը, տխրում է, Դանիկն էդ տխրողից ավելի՛ է տխրում, ընդ որում՝ միանգամայն անհունորեն է տխրում, ու նաեւ իր էդ անհուն տխրելը նկատի ունեմ, որ համարձակվում եմ իմ ու Դանիկի միջեւ համեմատության եզրեր փնտրել ու գտնել, որովհետեւ ես է՛լ եմ անհունորեն տխրում, երբ ասածներս ու գրածներս սխալ են հասկացվում կամ ընդհանրապես չեն հասկացվում, այսինքն՝ իր էդ հայհոյախոսությունն իր գրականությունն ու իր արվեստն է, եւ կովկիթի էդ առավոտ է՛լ Դանիկն անհունորեն տխրեց, երբ տեսավ ու հասկացավ, որ իր արտաբերածը սխալ հասկացվեց կոնսերվատորիայի աղջկերքի ու մյուս ներկաների կողմից, բայց, այդուհանդերձ, ներկաներիցս հենց ռուսախոս ու Դանիկին գրեթե չճանաչող Սյուզին Դանիկին հասկացավ ու ասաց՝ «չե՜նք նեղացել, Դանիկ ձյաձյա. մենք քեզ շա՜տ ենք սիռում», այսինքն, ռուսախոս Սյուզին ո՛չ միայն հասկացավ, այլեւ ներկաներիս փորձեց հասկացնել, որ Դանիկն իր էության մեջ զուլալ ու մաքրամաքուր է, այսինքն, Դանիկին համարյա չճանաչող Սյուզին էդ առավոտ փորձում էր մեզ հասկացնել այն, ինչը հիմա ե՛ս եմ փորձում ձեզ հասկացնել, եւ Սյուզիի էդ հասկանալն ամենից շատ հենց Դանիկին էր ոգեւորել, եւ էդ ոգեւորությունը Դանիկին ստեղծագործական միանգամայն նո՛ր սխրանքի էր մղում, եւ երբ Սյուզիին լրացնելով ու Սյուզիին հաստատելով Եվգենյան ասաց՝ «իսկականի՛ց չենք նեղացել, Սեդա ծյոծյա», Դանիկն իսկական սխրանքի պահը որսալով ու չկորցնելով՝ իր Խոսքի Էվերեստը մագլցեց եւ ամենավերեւներից Սյուզիին ու Եվգենյային ժպտաց ու ասաց՝ «այսինքն, համաձա՞յն եք»:

Հաստատ էս ասածներիցս գլուխ չեք հանի, որովհետեւ էս ամենը պատմելով ու վերապատմելով՝ դեռեւս գլխավորը չեմ ասել. այսինքն, ըստ տարրական տրամաբանության, ես նախ Դանիկի ասածը պիտի ձեզ ասեի ու մատուցեի եւ հետո նոր միայն՝ կոնսերվատորիայի ռուսախոս աղջկերքի էդ, ուրեմն, անսպասելի ու ըմբռնողական արձագանքները, բայց քանի որ ո՛չ Դանիկի համարձակությունն ունեմ եւ ո՛չ էլ Դանիկի անմիջականությունը, էսպես անիմաստ ու անտեղի մի գլուխ ֆռֆռում եմ էս թեմայի շուրջբոլորն ու չեմ համարձակվում բառացի կրկնել Դանիկի էդ առավոտվա ասածը, եւ հիմա նոր եմ հասկանում, որ իսկական ու տեղին հայհոյանքը գրականությունից է՛լ բարդ ու նուրբ բան է, եւ եթե միլիոնավոր գրողներից հազարավորները շատ թե քիչ հաջողություն ունեն, ապա միլիոնավոր հայհոյողներից եզակիներն ու հազվագյուտները միայն իրենց ունկնդիրներին զզվանք չեն պատճառում, եւ բացառիկներն են միայն անսխալ զգում հայհոյանքի ճշգրիտ պահն ու տեղը, ու էդ ճշգրիտ պահերն ու տեղերն էնքան հազվադեպ ու սակավաթիվ են, որ գրեթե անհնար է դրանք հայտնաբերելն ու գտնելը, ու չնայած Դանիկը գրեթե միշտ է անսխալ հայտնաբերում ու գտնում էդ պահերն ու տեղերը, այդուհանդերձ, կովկիթի էդ առավոտ մեզ մի պահ թվաց, թե Դանիկն էս անգամ վրիպել է, բայց քիչ անց, երբ կոնսերվատորիայի աղջկերքի շնորհիվ իրավիճակը միանգամայն հարթվեց, ես հասկացա ու համոզվեցի, որ Դանիկն էս անգամ է՛լ չի վրիպել, ու հիմա նաեւ մտածում եմ, որ Դանիկի էդ ասածը նույնիսկ անհրաժեշտություն էր, որովհետեւ հետագայում ու առ էսօր շատերն են ինձ խնդրել պատմել ու վերապատմել աշնակյան էդ պատմությունը, եւ հիմա որ էսքան դժվարանում եմ գրավոր հրամցնել էդ պատմության գլխավորը, դա նրանից է, որ, ի տարբերություն Դանիկի, ոչ մի կերպ չեմ կարողանում գտնել ու որսալ կովկիթի էդ առավոտվա գլխավոր Խոսքի ճիշտ պահն ու տեղը, եւ հիմա ինքս ինձ արդարացնելու համար սկսում եմ մտածել նաեւ, որ հայհոյանքը ո՛չ թե գրավոր ժանր է, այլ՝ բացառապես բանավոր, ու ինքնարդարացման համար նաեւ սկսում եմ մտածել, որ աշնակցի Դանիկի ժանրն ավելի շուտ էպոս է, քան՝ գրականություն, նվագագույնը՝ ժողովրդական բանահյուսություն, եւ քանի որ ժամանակների ու կյանքի բերումով էպոսագետներն ու մանավանդ բանահավաքները վերացել են, եւ քանի որ ցանկացած քաղաքացի էսօր գիրք տպելու իրավունք ունի, ժողովրդական ցանկացած բանահյուսություն էսօր գրքի տեսքով է ներկայանում, եւ դա է պատճառը, որ ինձ եւս գրող ու վիպասան համարելով՝ աջուձախ ձաղկում ու քննադատում են, մինչդեռ ինձ պիտի սովորական ասացող համարեին ու էս գրություններս էլ իբրեւ ժողովրդական բանահյուսություն մանրակրկիտ ուսումնասիրեին, բայց քանի որ մեր անկախացած երկիրն արդեն բանահավաքության համար մարդկանց աշխատավարձ ու գիտական աստիճան չի տալիս, ծնունդով ու էությամբ բանահավաքները ճարահատյալ գրականագետ են դառել, եւ քանի որ բանահավաքությունն ու բուն բանասիրությունն էսպես ինքնաբերաբար վերացել են, ինքնին ու ինքնաբերաբար իր նշանակությունը կորցրել է նաեւ ուսումնասիրության բուն առարկան՝ բանահյուսությունը, բայց բանահյուսությունն ընդամենը համալսարանական ամբիոններում է վերացել ու նշանակությունը կորցրել, մինչդեռ իրականության մեջ կա եւ ավելի՛ շատ կա, քան երբեւէ եղել է, որովհետեւ երբեւէ մեր գրավորն ու բանավորն իրարից էնքան հեռու չեն եղել՝ ինչքան էսօր, բայց բանավորի ու բանահյուսության ուսումնասիրողը գոյություն չունի ու չկա, եւ հիմա, փաստորեն, իրենց փոխարեն ահա ինքս եմ Դանիկի բանահյուսության ուսումնասիրության գործը հանձն առել, բայց, ինչպես տեսնում եք, առանձնապես չի ստացվում, ու էս չստացվելու պատճառը ո՛չ միայն տաղանդիս պակասությունն ու քչությունն է, այլեւ՝ գրողական ազատությանս պակասությունն ու քչությունը, ու հատկապես հենց է՛ս պահին է ազատությունս քչություն անում, որովհետեւ երեկ օրը ցերեկով չորս գրողներ ասուլիս էին տալիս «Գրականությունն ու հայհոյանքը» թեմայով, եւ էդ չորսից երեքը գրական տեքստեր սպրդող հայհոյանքներին կտրականապես դեմ էին, եւ միայն մեկն էր կողմ, եւ հետաքրքիրն էն է, որ դեմ էին է՛ն երեքը, որոնք կյանքում ամենից շատ են հայհոյում, եւ կողմ էր է՛ն մեկը, որը կյանքում համարյա թե չի հայհոյում, այսինքն, էդ մարդիկ համաձայն են, որ կյանքում աջուձախ հայհոյենք, իսկ գրականության մեջ՝ երբեք, իսկ ես, որ ո՛չ կյանքում եմ հայհոյանքի կողմնակից եւ ո՛չ էլ՝ գրականության մեջ, հիմա էդ երեք հայհոյախոս գրաքննիչների քննախույզ հայացքների ներքո ճգնում եմ ձեզ փոխանցել Դանիկի էդ առավոտվա ասածը, եւ էս անելիքս հատկապես ի՛նձ համար կարեւոր նշանակություն ունի, որովհետեւ Դանիկն ինձ էս հանձնարարությունը տալուց հետո հայհոյանք դրեց ու ասաց՝ «ով որ էդ պատմությունը չգրի՝ իրա տիրու մերը», եւ ահա իր էս պայմանը բառ առ բառ վերհիշելով՝ հիմա արդեն հանգիստ շունչ եմ քաշում, որովհետեւ ինքներդ է՛լ արդեն համոզվեցիք, որ Դանիկի պայմանը վերաբերում էր ո՛չ թե կովկիթի էդ առավոտվա իր հայհոյանքին, այլ ընդամենը՝ էդ պատմությանը, ու հիմա ազատ շունչ քաշելով՝ ի՛նքս կարող եմ էդ երեք հայհոյախոս գրաքննիչներին հորդորել՝ ընդհա՛նրապես հայհոյանքներից զերծ մնալ՝ կյանքում ու գրականության մեջ հավասարապես, թե չէ ինչի՞ նման է՝ կյանքն ու շուրջբոլորդ աջուձախ կեղտոտես ու ապականես, բայց գրականությունը կուսական ու անարատ պահես, ու էս ասածս Դանիկին բացարձակապես չի վերաբերում, որովհետեւ Դանիկը, ի տարբերություն մյուսներիս ու հատկապես էդ կեղտոտբերան հավատաքննիչների, ո՛չ թե հայհոյում է, այլ իր հոգու լույսերն է աջուձախ շաղ տալիս, եւ հիմա եմ զգում ու հասկանում, որ իր էդ լույսերն անթարգմանելի ու անմեկնելի են, ինչպես նաեւ՝ միանգամայն մաքուր ու անվնաս, եւ վառվռում ու շողշողում են միայն ու միայն արժանավորների համար, որովհետեւ, ի տարբերություն ինձ ու այլ գրողների, Դանիկն իր կլիենտին ու ունկնդրին անձամբ է ընտրում, մանավանդ որ՝ իր ժանրն իրեն էդ հնարավորությունը մշտապես տվել ու տալիս է, մինչդեռ գրողներս շատ դեպքերում գրում ենք որոշակի ու ցանկալի որոշ մարդկանց համար, բայց ընթերցվում ենք միանգամայն անցանկալի ուրիշների կողմից, եւ ահա Դանիկն էս անցանկալիներից ու անցանկալի պայմանականություններից բացարձակապես է ազատ ու անկախ, մինչդեռ ակամա Դանիկի բանահավաքը դառնալով՝ իրեն է՛լ եմ ներքաշում էս պայմանականությունների խորխորատը, բայց քանի որ գրողներս սովորաբար ընթերցվում ենք ո՛չ թե նրանց կողմից, ում համար գրում ենք, հույս կա, որ Դանիկն էս գրածներս չի կարդա եւ չի մխրճվի պայմանականությունների խորխորատը, ու նաեւ հույս կա, որ, այնուամենայնիվ, ինձ երբեմն նաեւ կարդում են նրանք, ում համար էսքան գրում ու պատմում եմ, ու նաեւ հույս ունեմ, որ հենց նրա՛նք ինձ կներեն Դանիկի հայհոյանքի կապակցությամբ իրենց համբերությունն էսքան չարաշահելու համար, եւ եթե Դանիկի էդ հայհոյանքն ընդհանրապես չգրեմ, ինձ ավելի հեշտ կներեն, քան՝ եթե հակառակն անեի, որովհետեւ գրելուս էս երկարուձիգ ընթացքում արդեն հասկացա ու ինձ համար վերջնականապես պարզեցի, որ եթե Դանիկի շողշողուն լույսերից էդ ամենաշողշողունը գրի վերածեմ, իսկապես հայհոյանք կդառնա, ու էդ դեպքում արդեն ինձ չեն ների բոլոր նրանք, ում համար էսքան գրում ու պատմում եմ, որովհետեւ բոլոր նրանք, ում համար էս ամենը գրում ու պատմում եմ, ինձ պես հայհոյանքից խորշող են, անկախ նրանից՝ հայհոյանքը գրականությա՞ն, թե՞ իրականության մեջ է հնչում ու գրանցվում, ու երեւի Դանիկն ինքն է՛լ վախ ուներ իր ամենաշողշողուն լույսերից էդ մեկի խավարման առումով, ու էդ պատճառով էլ իր պատվերը տալիս ու քֆուրը դնելիս ընդամենն ասաց՝ «ով որ էդ պատմությունը չգրի…», եւ ահա, ինչպես տեսնում եք, էդ պատմությունը շարադրում ու գրում եմ, այսինքն՝ մեկին մեկ կատարում եմ Դանիկի պատվերն ու իր էդ ամենավերջին ուշունցի տակից էլ միանգամայն հաջող պլստում եմ, եւ ինձ տրված էդ պատվերին հաջորդած ուշունցը Դանիկը մեղմ ու ցածրաձայն ականջիս շշնջաց, որովհետեւ էդ պահին սգո արարողություն էր, եւ Դանիկն իրեն ավելին թույլ տալ չէր էլ կարող, քանի որ, էլի եմ ասում, Դանիկը մշտապես ճշգրիտ է ընտրում հայհոյանքի ո՛չ միայն պահը, այլեւ՝ տեղը, եւ ինքը հիմնականում իր հայրենի գյուղում ու իր հարազատ օջախում էր հայհոյանք տալիս, իսկ երբ ի՛նքն էր ուրիշի տանը հյուր լինում, ո՛չ միայն չէր հայհոյում, այլեւ, ընդհակառակը, իրեն շատ էլ քաղաքավարի ու կուլտուրական էր պահում, որովհետեւ հստակ զգում ու հասկանում էր, որ իր հայհոյանքներն ուրիշի օջախում չեն հասկացվի, ավելի ճիշտ՝ սխալ կհասկացվեն, ու նաեւ հասկանում էր, որ ուրիշի օջախում հայհոյելու բարոյական իրավունք իրեն ու որեւէ մեկին չի տրված, ու որ իր մասին հիմա էսպես՝ անցյալ ժամանակով եմ խոսում, դրա պատճառն ընդամենն էն է, որ Դանիկին էս վերջին քսան տարում ընդամենը մի քանի անգամ եմ տեսել ու էն էլ՝ շատ թռուցիկ, այսինքն՝ իր էդ բոլոր լույսերը չափազանց հեռու ու չափազանց խորը անցյալի մեջ են շողշողում ու պեծին տալիս, ու չնայած ասում են, որ վերջին տարիներին իր լույսերն զգալիորեն պակասեցրել է, բայց հավատս չի գալիս, որովհետեւ մտապատկերիս մեջ մշտապես լույսերով ողողված ու մշտապես մեզ իր լույսերով ողողող Դանիկն է, չնայած, հիմա որ մտածում ու հիշում եմ, Սաղաթել ձյաձյայի թաղման օրն ինքն իր լույսերը ոչ մի անգամ շաղ չտվեց, եւ իր պատվերին հետեւած էդ թեթեւակի հայհոյանքն էլ Դանիկի մասշտաբներով առանձնապես հայհոյանք չէր, մանավանդ որ՝ ականջիս շատ կամաց շշնջաց, ու հոգեհացի սեղանակիցներից որեւէ մեկը չլսեց, եւ էդ օրը Դանիկին հարցրի՝ «ասում են՝ ուշունց տալը պակասացրել ես», եւ Դանիկն ասաց՝ «ըտենց ասողները ղալաթ են անում», եւ ես հարցրի՝ «այսինքն, չե՞ս պակասացրել», եւ Դանիկն ասաց՝ «ո՛չ թե ես եմ պակասացրել, այլ մարդիկ են պակասել», եւ ես հարցրի՝ «ո՞ր մարդիկ», եւ Դանիկն ասաց՝ «քֆուր հասկացող ու իսկական քֆուրի ղադրը իմացող մարդիկ», մինչդեռ մարդիկ է՛ն կարծիքին են, թե Դանիկը Ռոլանդի նախարար դառնալու պատճառով է թարգել հայհոյելը, ու էսպես մտածողների մտքով երբեւէ չի անցել, որ Դանիկի հայհոյախոսությունն իսկապես արվեստ է, իսկ ճշմարիտ արվեստը նույնիսկ պատերազմի ժամանակ է ստեղծվում ու առաջանում, ու որ հիմա բանաստեղծություն գրելս հիշում եմ, հիշում եմ նաեւ, որ ես որոշակի ու երկար ընդմիջումից հետո հենց պատերազմի՛ տարիներին վերսկսեցի բանաստեղծություններ գրել, ու մարդիկ ամենից ավելի հենց պատերազմի տարիներին էին բանաստեղծություն գրելս հանդուրժում ու ներում, որովհետեւ, ըստ ամենայնի, հայերիս մտապատկերում բանաստեղծությունն ավելի շատ պատերազմի՛ հետ կապ ունի, քան՝ խաղաղության, ու Սովետի խաղաղ տարիներին էլ մի գլուխ կշտամբանքների էի արժանանում դիսիդենտներից՝ «էս ազգին դեգրադացիայի են ենթարկում, իսկ դու քեզ համար նստել՝ հանգիստ խղճով բանաստեղծություններ ես գրում», ու անկախությունից հետո է՛լ էին նույնն ասում, ընդ որում՝ ո՛չ միայն այլախոհները, այլեւ՝ գրեթե բոլորը, եւ բոլորի ասածը հետեւյալն էր՝ «էս ժողովրդին թալանում ու տեռորի են ենթարկում, իսկ դու քո քեֆին բանաստեղծություն ես գրում», ու հիմա որ հիշում եմ՝ բանաստեղծություն գրելուս համար ինձ որեւէ մեկը չի մեղադրել միմիայն պատերազմի տարիներին, չնայած, ըստ նորմալ ու առողջ տրամաբանության, հենց է՛դ տարիներին պիտի բանաստեղծություն գրելուս համար մեղադրեին, որովհետեւ իմ թայերն ու նույնիսկ Դանիկի թայերն էնտեղ իրենց կյանքն էին վտանգի ու հարցականի տակ դրել, մինչդեռ ինձ պես դասալիքները տաքուկ թիկունքում ծվարած՝ ինչ-որ ոտանավորներ էին մոգոնում, ու չնայած «տաքուկ» գրեցի, բայց լավ էլ հասկանում եմ, որ կարող էի գրել՝ «ցուրտ ու մութ», որովհետեւ էսօր հայրենասեր ներկայանալու համար ցրտի ու մթի էդ տարիները հիշատակելը պարտադիր պայման է, եւ ամենահետաքրքիրն էն է, որ էդ տարիները ցրտի ու մթի տարիներ են անվանում ո՛չ թե նրանք, ովքեր խրամատներում են էդ ցուրտն ու էդ մութն իրենց մաշկի վրա կրել, այլ նրանք, ովքեր թիկունքի հովհարային անջատումներից կուչ եկած՝ կամ ինձ պես իմաստակությամբ էին զբաղվում, կամ էլ՝ իմպեսների իմաստակություններն էին խրախուսում, ու հիմա որ մտածում եմ, սկսում եմ հասկանալ, որ էդ մշտական գրաքննիչներն ու գնահատողները միայն ու միայն դասալիք վիճակում գրածներս էին հանդուրժում, որովհետեւ իրենք է՛լ էին դասալիք, եւ իմ դասալիք վիճակն իրենց իսկ դասալիք վիճակի արդարացումն էր, մինչդեռ հիմա սրանք ո՛չ միայն ինձ են վերեւից նայում, այլեւ ու առաջին հերթին՝ հենց պատերազմի մասնակիցներին ու հատկապես վերջին պատերազմի մասնակիցներին ու հատկապես էս վերջիններին էնքա՛ն վերեւից են նայում, որ երբեմն մտածում ես՝ ի՜նչ ճիշտ արեցի, որ չգնացի ու չկռվեցի, որովհետեւ, եթե իմ էսօրվա վիճակում սիրտս էսքան նեղվում է էս մշտական գնահատողներից, պատկերացրեք՝ ինչքան կնեղվեի, եթե կռված ու հաղթած վերադարձած լինեի ու էս մշտական գնահատողների գնահատանքին արժանանայի կամ չարժանանայի: