Անհրաժեշտ ներածություն
Հնդկաստան ճանապարհվելու ցանկությունը նույնքան հին է, ինչքան վաղեմի է այդ երկրի անունը: Մղումները տարբեր են եղել՝ երկիրը «հայտնագործելու» փառասիրությունից ու նրա համեմունքներով հարստանալու «պարզ» շահամոլությունից մինչեւ քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին եվրոպացիներին գրավող հիմնական «ապրանքանիշը», «բրենդը»՝ աշխարհի հինդուական ու բուդդայական ընկալումը, որի քարոզիչների շարքը գլխավորեց «Բիթլզը»:
Ժամանակի ընթացքում հետաքրքրությունների նյութը փոխվում է, բայց հազիվ թե նվազել է Հնդկաստանը (որեւէ հեռավոր երկիր) «հայտնագործելու» կիրքը: Պատահական չէ, որ Արեւմուտքում նոր ուղեգրություններ են հայտնվում այս երկրի մասին, եւ, ընդհանրապես, նորից սիրված ժանր է դառնում ճամփորդական գրականությունը՝ հակառակ «Դիսքավերի» ճանաչողական ալիքի, համանման ուրիշ հաջողված հեռուստանախագծերի գոյությանը: Ճիշտ է, Հայաստանը բացառություն է, մեր հայրենիքում ո՛չ գեղարվեստական, ո՛չ էլ փաստագրական գրքերը պահանջարկ չունեն, գնվում են քննական հարցաշարեր, անգլերենի բառարաններ ու… ժողովրդական հեքիաթներ:
Հուսալով, որ մեկ հոդվածի չափ հետաքրքրություն, այնուամենայնիվ, պահպանվել է ընթերցասեր հասարակության մեջ օտար երկրների հանդեպ, իմ տպավորությունները պատմեմ Հնդկաստանից, որտեղ վերջերս չորս օրից մինչեւ չորս ամսով լինելու առիթներ ունեցա: Ինքս պատրանք չունեմ, թե այդ ժամկետներն ինձ կարող էին տալ ավելին, քան հնդկական հայտնի հեքիաթի՝ փղի հանդիպող հինգ կույրերի փորձառությունը, որոնք ամենատարբեր եզրակացություններ են անում նրա տարբեր մասերը շոշափելուց. երեւի թե տարիներն էլ քիչ լինեն ամփոփ պատկերացում կազմելու համար մի երկրի մասին, որի շուրջ 1,1 միլիարդ բնակչությունից 30 միլիոն մարդ զբաղված է բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում, զուգահեռաբար՝ տասն անգամ ավելին էլ «պաշտոնական» աղքատ է, օրական մեկ դոլարից պակաս եկամուտով: Այդ պատճառով, առանց մեծ ընդհանրացումների հավակնելու, ներկայացնեմ որոշ դիտարկումներ Հնդկաստանի աշխարհաքաղաքականության, զանգվածային լրատվամիջոցների եւ տնտեսությունից՝ ոսկերչության ու թանկարժեք քարերի վերամշակման հատվածի մասին, որոնց հանգամանքների բերումով ավելի շատ եմ առնչվել:
1. ԿՅԱՆՔԸ ՈՐՊԵՍ ՏՈՆ
Հնդկաստանը «բարեկամական» երկիր էր Սովետական Միության համար: Դա նշանակում էր, որ խնդիրներ ուներ հակառակ՝ «կապիտալիստական ճամբարի» առաջնորդ ԱՄՆ-ի հետ: Այսօր Հնդկաստանն ասիական բացառիկ երկրներից է, որ թե՛ տարածաշրջանում, թե՛ ամբողջ աշխարհում գերազանցապես դրական ընկալում ունի:
Հարեւանների հետ ներդաշնակ հարաբերություններ կառուցելու հաջողության առաջին գրավականը թերեւս… առանձնահատուկ հայացքն է սեփական պատմության նկատմամբ: Ըստ երկրում տիրապետող մտայնության, պատմությունը պետք է դիտարկվի ոչ թե որպես պատերազմների, հակամարտությունների շղթա, ինչպես ընդունված է, այլ՝ իշխողների ու նվաճվածների ընդհանուր ժառանգություն: Հնդիկների համար թե՛ մոնղոլական հարստության, թե՛ բրիտանական գաղութային իշխանության երկար դարերը համակեցության ժամանակաշրջաններ են, որոնք Հնդկաստանին պարգեւել են այնպիսի մշակութային հրաշք, ինչպիսին Թաջ Մահալն է, եւ անգլերենի նման համամոլորակային հաղորդակցամիջոց, որը մտավորականության համար երկրորդ մայրենի լեզու է: Մեծ Բրիտանիայից անջատվելն էլ այսօր հիշվում է ոչ այնքան քաղաքական պատճառներով (օրինակ՝ ցեղային խտրականության), այլ առաջին հերթին տնտեսական անհրաժեշտություն է համարվում, քանի որ կայսրության կառուցած «բոլոր ճանապարհները տանում էին նավահանգիստներ», եւ շահագործման համակարգն ինքնին արդյունավետ չէր: Այս մոտեցումն ազդեցիկ է, քանի որ հիմքում ունի անառարկելի իրողությունը. Մահաթմա Գանդիի անօրինակ խաղաղ երթերի ու քարոզչության շնորհիվ Հնդկաստանը կարողացավ 1947 թ. անկախություն ձեռք բերել առանց պատերազմի՝ սկիզբ դնելով համաշխարհային ապագաղութացման ալիքին:
Ըստ այսմ էլ, հնդկական ինքնությունը հիմնված չէ լեզվի ու կրոնի վրա, ազգային մշակույթ հռչակվում է նրա բազմազանությունը, որը թույլ է տալիս երկրի բոլոր էթնիկ միավորներին, հատկապես՝ ավելի քան 14Օ միլիոնանոց մուսուլման ազգաբնակչությանը, Հնդկաստանը որպես հայրենիք սիրել առանց վերապահությունների: Ի դեպ, այս «փոքրամասնության» թվով Հնդկաստանը գերազանցում է բոլոր իսլամական երկրներին, բացի՝ Ինդոնեզիայից: Նույն սկզբունքը շահեկան է դարձնում պետության դիրքը նաեւ Քաշմիրի հարցում Պակիստանի հետ հակամարտության մեջ, որի համար առաջնայինը կրոնական պատկանելությունն է:
Հնդկաստանին հաջողվել է նաեւ սահուն անցումը սոցիալիստական համակարգից կապիտալիստականին: ՍՍՀՄ փլուզումից հետո աշխարհի մեր մասում քիչ թե շատ հայտնի են նախկին սովետական կամ սոցիալիստական երկրների խնդիրները, Արեւմուտքում կատարված տեղաշարժերը, բայց ծանոթ չէ հատկապես երրորդ աշխարհի պատկերը: Չգիտեմ, կմխիթարե՞մ, թե՞ ավելի կվշտացնեմ նրանց, ովքեր կարոտում են բրեժնեւյան անդորր ժամանակներին, բայց Աֆրիկայում եւ Ասիայում էլ քիչ երկրներ կան, որտեղ 1991-ից հետո վարչակարգի փոփոխություն, ավելին՝ քաղաքացիական պատերազմ տեղի չի ունեցել՝ երբեմն ամենաողբերգական արդյունքներով (մեկ միլիոն զոհ Փղոսկրե ափում 2002 թ.):
Ինչ վերաբերում է Հնդկաստանին, ապա ճակատագրական 91-ից հետո այն տարեցտարի ավելի ու ավելի ժողովրդավարական ընտրություններ է անցկացնում, որոնցից վերջին մի քանիսը ճանաչվեցին ազատ եւ արդար:
Սոցիալական ոլորտում Հնդկաստանի կառավարությունն ընդունել է Աշխատանքի երաշխավորման արձանագրություն, որի համաձայն երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացու տրամադրվում է նվազագույնը հարյուր օրվա աշխատանք: Սոցիալական այս ծրագրով, որն աշխարհում ամենամեծն է (Հնդկաստանում այս արտահայտությունը հաճախ է օգտագործվում), ոչ մասնագիտական, հասարակական ոլորտի աշխատանքներ են նախատեսվում, բայց այն միլիոնավոր մարդկանց ծայրահեղ թշվառությունից ազատելու միակ հնարավորությունն է:
Շատ հաջող բիզնես-ձեռնարկ է հնդկական կինոն, որը դիտելը մեր ընտրախավը համարում է ցածր ճաշակի նշան։ Ամբողջ Ասիան ու Աֆրիկան հնդկական կինո է նայում: Ես հանդիպել եմ աֆղանստանցի, բութանցի, նեպալցի լրագրողների, ովքեր հնդկական կինոներով հնդկերեն էին սովորել։ Եվ եթե Երեւանում կա հարուստների Հոլիվուդ թաղամաս, Զամբիայի մայրաքաղաք Լուսակայում էլիտար թաղամասը կոչվում է Բոլիվուդ, այսինքն, բարեկեցության իրենց պատկերացումները համապատասխանում են հնդկական մոդելին: Կարեւոր է իմանալ, որ հնդիկները ոչ միայն որպես արտահանվող արտադրանք են հպարտանում իրենց պարզունակ կինոյով, այլեւ անկեղծ սիրում են: Ինձ պատահած բոլոր հնդիկները հնդկական կինո էին նայում, հենց որ ազատ րոպե էին ունենում:
Այնուամենայնիվ, Հնդկաստանում կա որոշ ստորադասվածություն ամերիկյան կինոարտադրությանը: Անգլիալեզու մամուլից դատելով, քանի որ հնդկերեն չգիտեմ, ամերիկյան «աստղերին» հատկացվող ծավալը գերազանցում է տեղականին։ Օրինակ՝ երկու ամիս շարունակ հնդկական «Ինթերնեյշնլ թայմզ»-ը առաջին էջի վերին աջ անկյունում Նիկոլ Քիդմանի նկարն էր տպում, որովհետեւ նա պետք է գար ինչ-որ փառատոնի մասնակցելու: Դրան զուգահեռ քննարկվում էր՝ հղի՞ է, թե՞ ոչ Քիդմանը։
Եթե Բոլիվուդի ձեռագիրը նախ եւ առաջ ֆիլմի կեսը բռնող երգնուպարն է, որով այն տարբերվում է Հոլիվուդից, ապա նրանց միավորում է «հեփի էնդը»՝ երջանիկ ավարտը: Այն հավասարապես սուտ է թե՛ ԱՄՆ-ում, թե՛ Հնդկաստանում, բայց եթե Ամերիկայում կյանքի հանդեպ լավատեսական վերաբերմունքը ծրագրային մոտեցման արդյունք է, որ հաջողությամբ արմատավորվեց անցյալ դարի երեսնական թթ.-ին, «մեծ ճգնաժամի» տարիներին, Հնդկաստանում հինավուրց ավանդույթի շարունակությունն է: «Մենք տոնում ենք կյանքը յուրաքանչյուր օր, նշում երջանկությունը, որ Արարիչը ստեղծել է մեզ», ինձ հետ զրույցում ասաց պատմաբան, դոկտոր Ռակեշ Բատաբյալը: Իսկ հնդկաստանյան ազդեցության առաջին գոտու երկրներից մեկում՝ Բութանում, երկրի բարեկեցության մակարդակը, թագավորի կամքով, որոշում է ոչ թե Համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ), ինչպես՝ մնացած աշխարհում, այլ… Համախառն ներքին երջանկությունը (ՀՆԵ): Ամեն տարի:
Հավատը նույնպես Հնդկաստանում ավելի անմիջական ու անկեղծ է: Քաղաքներում Աստվածությունների ոսկեգույն կամ սեփ-սեւ արձաններ, տարբեր ծառերի մոտ գտնվող խնկարկության անոթներ կհանդիպեն ձեզ ամեն քայլափոխի:
Վերջերս Դելիում ավարտվեց Աշխարդամ հոգեւոր համալիրի շինարարությունը: Հարյուրավոր մարմարե արձաններով եզրավորված տաճար, երկու ստորգետնյա թանգարան (քարանձավի մեջտեղում ջրանցք է անցկացված, էքսկուրսիան անցկացվում է նավակով), որոնցում հազարավոր մոմե տիկնիկների օգնությամբ ներկայացվում են հնդկական քաղաքակրթության եւ հինդուիզմի ճյուղերից մեկի պատմությունը: Համալիրը կառուցված է հավատացյալների նվիրատվությունների միջոցով: Շինարարությունը պահանջել է տասը հազար հոգու յոթ տարվա տքնաջան աշխատանք, որը մասնակի է վարձատրվել՝ նրանք նույն հավատի նվիրյալներ են եղել:
Հնդկաստանում ահռելի է ուսման եւ գիտելիքների օգնությամբ առաջ գնալու ձգտումը: Այն օդում է, դպրոցական էժանագին համազգեստով նիհար տղաների, երկու հյուսով աղջիկների հայացքներում: Իսկ երբ դասախոսը լսարանում ուսանողներին առաջարկում է հարցեր տալ, բոլորին հերթ չի հասնում, այնքան շատ են բարձրացված ձեռքերը: Սա մի բաց քվեարկություն է հօգուտ երկրի զարգացման: Ոչ մի համեմատություն մեր բուհերի հետ, որտեղ դասավանդել եմ քսան տարի առաջ եւ վերջերս: Մեզանում ուսման հանդեպ մոտեցումը գերազանցապես ձեւական է, ի սկզբանե անտարբեր, չհաշված, որ, հատկապես տղաների համար, լավ սովորելը անվայել է համարվում դեռ դպրոցից: Մեր երիտասարդությունը կողմնորոշված է դեպի փողը, պաշտոնն ու նրանց բերած նյութական բարիքները՝ առանց կողմնորոշված լինելու դեպի գիտելիքը: Նրա շարժիչ ուժը մեծ մասամբ ոչ թե հասարակության սերն ու հարգանքը նվաճելն է, այլ՝ ուրիշներին ճնշելու, նվաստացնելու, օրենքից վեր լինելու իշխանությունը, ինչի ցուցադրության ականատեսն է ամեն օր: Դա դեռ սովետական ժամանակներում սկզբնավորված գողականի իշխանությունն է, քրեական հոգեբանությունն ու բառապաշարը, որ մեր առօրյայում օրինականացվել են: Մականունավոր մարդիկ ոչ միայն բառի փոխաբերական, այլ բուն իմաստով դարձել են օրենսդիրներ: Թեեւ սրա դրական կողմն էլ կարելի է տեսնել. միգուցե Երեւանը համեմատաբար ապահով քաղաք է, քանի որ հանցագործները ԱԺ-ո՞ւմ են…
Հակառակ երկրի ծավալներին, հնդկական պետական հաստատությունների, այդ թվում եւ՝ պաշտպանական գերատեսչության առջեւ գտնվող կայանատեղերը շքեղ ավտոմեքենաների ցուցահանդեսի տպավորություն չեն թողնում: Սակայն սրանից ավելի կարեւոր է այն, թե ուր է հասել երկրի տեսական միտքը, եւ ինչքանով է այն գործադրվում: Ներկա ժամանակների գլխավոր՝ համաշխարհայնացման (գլոբալիզացիայի) թեմայով բանավեճում նշանավոր հնդիկ մշակութաբան Ապպադուրաին մերժում է կենտրոն-ծայրամաս եւ «հրել-քաշել» (միգրացիոն գործընթացներում) մոդելները: Այն, ինչ ընդունում է նա եւ հաղորդակցության տեսաբանները՝ գրեթե միահամուռ, ակտիվ լսարանի հնարավորությունն ու առկայությունն է հասարակության մեջ, ինչպես նաեւ պետությունների զարգացման եզակիության ընդունումը, որը նշանակում է, թե համաշխարհայնացումը չի բացառում ո՛չ ժողովրդի մասնակցությունը իր ճակատագրին, ո՛չ էլ պարտադրում է հրաժարվել ազգային մտածողությունից: Տեսությանը համընթաց՝ հնդկական իշխանությունները նույնպես խոհեմություն ունեն համաշխարհայնացումը դիտարկելու որպես իրողություն եւ ոչ՝ թշնամական սադրանք: Երկբեւեռ աշխարհի վերացումը հանգեցրել է ոչ միայն ամերիկյան միակենտրոնության, այլեւ՝ տարածաշրջանային բազմակենտրոնության, որը հնարավորություն է ստեղծում միջազգային ավելի մեծ դերակատարություն ստանձնելու… եթե դրա փոխարեն չես կառչում սեփական անցյալիդ դառն էջերին ու կարծրատիպերին: Իսկ համաշխարհայնացման հնարավոր վնասների դեմ պայքարի միակ եղանակը ոչ թե դրսեկ ամենայն ինչ մերժելն է՝ իրենց սպառած, հոգեվարք ապրող կեղծ-ավանդական արժեքները հոգեդարձ անելու միջոցով, ինչպես վարվում են Հայաստանում, այլ՝ մրցունակությունը քաղաքական եւ մշակութային առումներով: Այլապես, եթե հունա-հռոմեական գլոբալիզացիայի դարաշրջանից Հայաստանում գրեթե ոչինչ չի պահպանվել, բացի Գառնու տաճարից, ապա՝ ամերիկյանից հիշատակ կմնան միայն «քուինբուրգերների» ու «պիցցա-հատերի» ցուցանակները, Կոկա-կոլայի կարմիր բեռնատարը կամ, լավագույն դեպքում, ՀայԿոլայի գովազդային պաստառները:
Վերը տրված պատկերը կարող է հնդկական հովվերգություն թվալ ընթերցողին: Ես ուզում եմ… հաստատել, որ այն «իրական հովվերգություն» է: Ելնելով ոչ թե նրանից, որ Հնդկաստանում խնդիրներ չկան, այլ որ հաջողությունները ձեռք են բերվել ահռելի դժվարությունների պայմաններում: Ասածս հիմնավորելու համար թվեմ դրանցից մի քանիսը:
Ամեն օր հազար կին է մեռնում Հնդկաստանում ծննդաբերության ժամանակ: Ամեն տարի 60 հազար ագարակատեր ինքնասպանություն է գործում՝ ի վիճակի չլինելով վերադարձնել վարկերը: Հնդիկները շատ զգացմունքային են՝ եթե խռովություններ են սկսվում, հազարավոր մարդիկ են սպանվում: Համաճարակների մեծ հավանականության պայմաններում՝ խմելու ջրի անբավարար մաքրում: Բժշկական, սանիտարական սպասարկման կարոտ են երկրի շատ գյուղական շրջաններ, երբ որ գյուղաբնակ է հնդիկների յոթանասուն տոկոսից ավելին: Հնդկաստանի երեք խոշորագույն քաղաքներն աշխարհի տասը ամենակեղտոտվածների թվում են: Գրագիտության տոկոսը 68.6 է (2006): 30 միլիոն գործազուրկ կա: (Վերջին տվյալներն արդեն հարաբերականորեն են բացասական: 6 միլիոն աշխատատեղ է բացվել անցած 6 տարիների ընթացքում, անկախության 6 տասնամյակում գրագիտության տոկոսը վեցապատկվել է):
Ճիշտ է, ինչը դուրս է մնում վիճակագրությունից, ինչը չես տեսնի հնդկական կինոներում, հող ու քարից հյուղակների, ավելի ճիշտ՝ բների թաղամասերն են Դելիում, ծառերի միջեւ կապված ծածկերով կամ ստվարաթղթից կցմցված քողտիկները մեծ ու փոքր ուրիշ քաղաքների կենտրոնում ու հետնախորշերում (նրանց համար, ովքեր արեւադարձային կլիմայի մասին չափազանցված պատկերացում ունեն, պետք է պարզաբանել, որ երբ ձմռանը ջերմաստիճանն իջնում է մինչեւ զրո, պատերի բացակայությունը կարող է ճակատագրական լինել բազմանդամ ընտանիքների համար): Տղամարդիկ, ցանկապատերին մոտենալով, միզում են օրը ցերեկով: Կանայք շինարարությունների սեւ գործն են անում՝ հիսուն կիլոյի չափ ծանրություն կրելով գլուխների վրա. իրար վրա դարսած աղյուսներ, խճով լի զամբյուղներ…… Գյուղական շրջաններում աղջիկները քիչ են դպրոց գնում, քանի որ զուգարաններ չկան, կանայք ու տղամարդիկ իրար չեն հանդիպում, ուրեմն, ամուսնանում են կուրորեն (բացի քրիստոնեական տեղական համայնքներից, որտեղ տարբեր սեռերի ներկայացուցիչներն իրար հանդիպում են եկեղեցում): Ամուսինների մահից հետո մինչեւ հիմա էլ որոշ կանայք ողջակիզվում են, չնայած այս սովորույթն օրենքով արգելել են դեռ անգլիացիները:
Կենսամակարդակի մասին հնդիկ բնակչության մեծամասնության պատկերացումները եւս խիստ զիջում են հայկականին: Մի անգամ ավտոբուսով Դելիից Ջայպուր գնալիս, որ շուրջ ութ ժամ տեւեց, ես ուշադրություն դարձրի, որ ճամփեզրի համարյա բոլոր շինությունները՝ խանութներ, գրասենյակներ, արհեստանոցներ, ավտոտնակի չափ են: Այսինքն, սեփականությունը, աշխատատեղը՝ հնդկական երջանկությունը, հայկական մի գարաժի չափ տարածք է: Իսկ «Ռեստորան – քսան կմ» ճանապարհային ցուցանակը, կարծում եմ, սեւ հուսահատության գիրկը կգցի նվազագույն բարեկեցության հասած որեւէ հայի: Էլ ավելի ծանր հոգեվիճակի մեջ կընկնի նա, երբ պարզի, որ տվյալ գյուղում, քաղաքում, շրջանում, նույնիսկ նահանգում ոչ բուսական սնունդ հնարավոր չէ ճարել: Մսակերությունը ինքնին բացասական բա՞ն է, թե՞ դրական, ճաշակի հարց է, բայց հավանական եմ համարում, որ մեր առօրյայում առկա ագրեսիվությունը, երիտասարդ տղաների ոհմակային կենսակերպը խորովածի պաշտամունքի հետ ուղղակի կապ ունի:
Մայրաքաղաք Դելին գեղեցիկ չէ, եթե չհաշվենք, որ կանաչ է, առանձնապես հարուստ էլ չէ պատմական հուշարձաններով: Այստեղ տարվա մի քանի ամիսն այնպիսի հեղձուցիչ շոգ է, որ երկու տասնյակ միլիոնանոց բնակչությունը միայն օդափոխիչների ծախսը քաշելու համար պետք է շատ ունեւոր լինի: Հնդկական առնետները երկու անգամ մեծ են հայկականներից (ճիշտ է, ավելի մարդամոտ են): Երթեւեկությունը ձախակողմյան է, բայց դա չարյաց փոքրագույնն է: Ձեզ կխլացնի հարյուրավոր շչակների ձայնը: Կփնտրեք ոստիկանի, որ դադարեցնի այդ խայտառակությունը, փոխարենը, եթե անգլերեն գիտեք, ձեր դիմացի բեռնատարի թափքին կկարդաք՝ «Խնդրում եմ, ազդանշան տվեք»: Ավտոբուսները, որ Դելիում շատ հին են, քշում են դռները բաց, տոմսավաճառը անընդհատ գոռում է ու մետաղե մի իրով խփում պատուհանների մետաղե ճաղերին, որն ինչ-որ բան է նշանակում վարորդի համար: Տաքսիները, բեռնատարները, հեծանվավոր ռիկշաները, մոտոռիկշաները, կովերը փողոցը բաժանում են իրար միջեւ…… սանտիմետրերով: Բայց որ բաժանում են, վերջին պահին ես հասկանում, քանի որ մինչ այդ քեզ թվում է, թե բախումն ու վթարն անխուսափելի են:
Մաշված կամ կարկատած շորերով մոտոռիկշաների վարորդները, ֆիզիկական աներեւակայելի արատներով, փտող ու որդոտող վերքերով մուրացկանները, «Հոթել» անունը կրող միհարկանի, բաց խցերով տասը մետր երկարությամբ ճամփեզրյա կառույցը, որն իրականում միջնադարյան քարավանսարայից տարբեր չէ՝ պահպանած նրա երբեմնի ձեւն ու «հարմարությունները», պատրանք են հարուցում, թե ժամանակները խառնվել են, եւ առնվազն կես դար առաջ ես հայտնվել: Չի փրկում եւ այն, որ նախօրոք խոհեմաբար կարդացել ու ինքդ քեզ պատրաստել ես ուղեւորությանը հնդիկ կին գրողի հեղինակած զբոսաշրջային ուղեցույցի օգնությամբ, որը կոչվում է «Մշակութային շոկ»:
