Գլուխ տասներորդ

ԱՆՁԱՄԲ ՃԱՆԱՉՈՒՄ ԵՄ

Ինքս է՛լ եմ զգում, որ Ոսկերչյանի թեման շատ ծամծմեցի ու չարաշահեցի, բայցեւ զգում ու հասկանում եմ, որ պարտավոր էի այդ անել, որովհետեւ ընթերցողներիցս շատերն ու անձամբ ինքս էլ արդեն սկսել էինք հոգնել իմ ու Լիզայի երկարաշունչ ու անվերջանալի երկխոսությունից, եւ եթե էս փիլիսոփայական ու ոսկերչյանական ընդմիջումս չլիներ, միգուցե էդ անվերջանալի երկխոսություններիս համար շատ ավելի դաժան քննադատության արժանանայի, քան` Ոսկերչյանի հանդեպ խղճահարությանս համար, բայց դուք նաեւ վկա եք, որ էս փիլիսոփայական ու ոսկերչյանական ընդմիջմանը ո՛չ թե արհեստականորեն գնացի, այլ՝ միանգամայն բնական ու ինքնըստինքյան, որովհետեւ, եթե հիշում եք, ես ու ղափանցի Լիզան մեր էդ երկարատեւ տանգոյի ընթացքում մանկավարժականի մեր հոգեբանության դասախոս Մազմանյանին հիշեցինք, ու չնայած մեր էդ տանգոյի ընթացքում ու հետագա տարիներին էլ Ոսկերչյանին ոչ մի անգամ որպես մեր դասախոս չեմ հիշել, բայց հիմա` էս ամենը գրի առնելիս հանկարծ հիշեցի, որ Արտաշես Ոսկերչյան անունով ու ազգանունով ո՛չ միայն կոլեգա, այլեւ ռուս գրականության դասախոս եմ ունեցել, եւ եթե էդ թվերի մանկավարժականցիներս շարունակաբար հիշում ենք, որ Աշոտ Աբրահամյանի պես ուսուցիչ ենք ունեցել, շարունակաբար նաեւ մոռանում ենք, որ Արտաշես Ոսկերչյանն է՛լ է, փաստորեն, մեր ուսուցիչը եղել, ու մենք ո՛չ թե դիտմամբ ենք էդ փաստն անտեսում ու մոռանում, այլ` միանգամայն բնազդաբար, ինքնաբերաբար ու պատահաբար, ավելի ճիշտ` պատեհաբար, որովհետեւ մենք անասուններից տարբերվելու հարցում էնքան ենք շնացել ու վարպետացել, որ մեր բնազդներն ու մեր շահերը հիմնականում մեկին մեկ համընկնում են, եւ եթե երբեմն չեն էլ համընկնում, մենք, իհարկե, անմիջապես մեր գիտակցված շահի՛ կողմն ենք անցնում, ու դրանով ո՛չ միայն մեր շահն ենք մեր պաշտպանության տակ առնում, այլեւ ձեռի հետ մի հավելյալ անգամ ապացուցում ենք, որ կտրականապես տարբերվում ենք անասուններից, ու չնայած մեր շարքերում եղել են ու հիմա էլ կան մարդիկ, որոնք եթե անասուններից տարբերվում է՛լ են, տարբերվում են հօգուտ անասունների եւ ի վնաս մարդկային մեր տեսակի, այդուհանդերձ, ես անուններ չեմ թվարկի, որովհետեւ անասուններից հօգուտ անասունների տարբերվող մեր էդ նմանակներն ի վերջո` կյանքի մայրամուտին վերջապես բարձրանում ու հասնում են իրենց բնական ու կենդանական աստիճանին, ու հիմա որ Ոսկերչյան Արտաշեսի մայրամուտը հիշում եմ, իրեն նմանեցնում եմ մահամերձ վագրի, ու էս դեպքում էլ հաստատ կգտնվեն մարդիկ, ովքեր ինձ կմեղադրեն՝ Ոսկերչյանին էդ սիրուն ու հզոր գազանի հետ համեմատելու համար, որովհետեւ մարդիկ ու մանավանդ հայերս կենդանիներին ու գազաններին հստակորեն ու վերջնականապես ենք անձնավորել` վագրին, առյուծին, արծվին ու էլի մի քանիսին դրական բնութագրեր տալով թեկուզեւ հզորության առումով, եւ, հիշում եմ, երբ Շիրազին ասում էինք` «մեծ բանաստեղծ ես», ինքը շատ մեղմ ժպտում էր, եւ երբ ասում էինք` «ամենամեծ բանաստեղծն ես», ուղղակի հրճվում էր, իսկ երբ Շիրազին հանդիպելով ասում էինք` «ո՞նց ես, Առյո՛ւծ», Շիրազն ուղղակի ցնծում էր եւ իր ցնծությունը մի կերպ թաքցնելով` իրեն Առյուծ ասողին անթաքույց ժպտում ու ասում էր` «դո՞ւ ինչըղ ես, Աղվե՛ս», ու Շիրազի էդ Աղվեսը հիշելով` ուզում եմ ասել, որ մարդիկ ու մանավանդ հայերս կենդանիների մեջ ո՛չ միայն դրականն ենք տեսնում, այլեւ` բացասականը, սակայն, այդուհանդերձ, եթե նույնիսկ շատ ուզեմ, էլի Ոսկերչյանին չեմ կարող Աղվես անվանել, որովհետեւ ինքն իր կյանքի մայրամուտին մեկին մեկ նման էր մահամերձ վագրի։

Բարեբախտաբար, Լիզան չգիտեր, որ Մանկավարժականում նաեւ Ոսկերչյան ազգանունով դասախոս է եղել, եւ չէր էլ կարող իմանալ, որովհետեւ ես ու համակուրսեցիներս անգամ չենք հիշում, որ երբեւէ Ոսկերչյան ազգանունով դասախոս ենք ունեցել, որովհետեւ երեսնականների էդ ամենաազդեցիկ ու ամենանաստված աժդահան մեր Մանկավարժականի միջանցքներում էնքան գորշ, անկապ ու աննկատ գոյություն էր, որ եթե հետագայում Գրողների միության անդամության իմաստով իր կոլեգան դառած չլինեի ու Ծաղկաձորի մեր ստեղծագործական տանն էլ հետը կողք-կողքի ստեղծագործած չլինեի, ես է՛լ չէի մտաբերի, որ երբեւէ Ոսկերչյան ազգանունով դասախոս եմ ունեցել:

– Քեզ հիմա իսկապե՛ս նախանձում եմ,- ասաց Լիզան:

– Ի՞նձ խի ես նախանձում,- զարմացա ես:

– Որ Մազմանյանի ուսանողն ես եղել ու իրեն էլ անձամբ ճանաչել ես:

– Հիմա է՛լ եմ անձամբ ճանաչում:

– Առավե՛լ եւս: Ես իր գրած հոգեբանության դասագիրքը ծայրեծայր անգիր գիտեմ. էդ դասագիրքը շա՜տ եմ սիրում:

– Դասագիրքն ի՞նչ սիրելու բան ա,- զարմացա ես:

– Հաստատ չես կարդացել,- ասաց Լիզան:

– Չեմ կարդացել,- խոստովանեցի ես:

– Շա՜տ խորը հոգեբան է,- ասաց Լիզան:

– Բախտդ բերել ա,- ասացի ես:

– Ի՞նչ իմաստով:

– Բախտդ բերել ա, որ իրան ոչ մի անգամ չես տեսել: Իրա գրած էդ դասագիրքն ավելի հետաքրքիր ա, քան՝ ինքը:

– Էդպես լինո՞ւմ է,- զարմացավ Լիզան:

– Էս հենց էդ դեպքն ա:

– Մարդուն որ մոտիկից ու անձամբ ճանաչում ես՝ աչքիդ մի տեսակ հասարականում է,- ասաց Լիզան ու ավելացրեց.- ինքը որ ձեզ դաս է տվել, իրեն որ ամեն օր տեսել եք՝ մեծությունը չեք զգացել:

– Իրան շաբաթը մեկ էինք տենում. շաբաթվա մեջ ընդամենը մի անգամ հոգեբանության դաս ունեինք:

– Շաբաթվա մեջ մի անգամն է՛լ է բավական,- ասաց Լիզան.- մարդուն որ մոտիկից ճանաչում ես, աչքիդ մի տեսակ սովորական ու նույնիսկ անհետաքրքիր է դառնում:

– Ես քեզ ինչքան մոտիկից ճանաչում եմ, էնքան ավելի՛ հետաքրքիր ես դառնում:

– Շնորհակալություն հաճոյախոսության համար:

– Չե՛մ հաճոյախոսում. ինչ որ կա՝ է՛ն եմ ասում:

– Դու ինձ մոտիկից չես ճանաչում. որ շատ մոտիկից ճանաչես՝ ես է՛լ անհետաքրքիր կդառնամ: Դրա համար էլ մարդկանց շատ մոտ չպիտի՛ թողնես, որ իրենց աչքում շատ չհասարականաս:

– Արեգակին պետք է հեռվի՛ց նայես:

– Ես է՛լ եմ էդ կարծիքին:

– Կայրի՝ եթե շատ մոտենաս:

– Հիմա դու այրվո՞ւմ ես:

– Չէ. շատ չեմ մոտեցել:

– Լավ էլ մոտեցել ես: Իսկ միգուցե շատ խմեցիր, դրա համա՞ր ես այրվում:

– Համարյա չեմ խմել:

– Բա էդ շշերը ո՞նց դատարկվեցին:

– Հիմնականում Թամրազյանը խմեց: Ես գլուխ էի պահում:

– Շատ իզուր: Եթե մի քիչ ավել խմեիր, Թամրազյանի բաժինը կպակասեր, ու սիրտն էլ չէր վատանա:

– Սիրտը սիգարետի՛ց վատացավ:

– Այսինքն, էլի դո՛ւ էիր պատճառը:

– Որ ուզեց՝ չտայի՞: Համ էլ՝ ես ի՞նչ իմանայի, որ կվատանար:

– Հաստատ չես կարող ասել, թե քո տված էդ սիգարետից վատացավ:

– Բա ինչի՞ց վատացավ:

– Շատ հնարավոր է, որ այսօրվա ընդհանուր մթնոլորտը վրան ազդեց:

– Այսինքն՝ մե՞նք:

– Առաջին հերթին ա՛յն անձնավորությունը, որին թատրոնում հանդիպել էր: Եվ հետո՝ Սամսոնն ու Սամսոնի հետ կապված այդ հաշիվները:

– Էդ ամեն ինչին էլ գումարած՝ Նորան:

– Նորոն ի՞նչ կապ ունի. Նորոն իր համար երգում է:

– Նորո՛ն չէ՝ Նորա՛ն:

– Նորա՞ն ինչ կապ ունի:

– Նորայի հետ էր պարում:

– Հիմա է՛լ է պարում, եւ, ինչքան զգում եմ, Նորայի հետ պարելն իր համար շատ էլ հաճելի է:

– Ես է՛լ եմ զգում:

– Իսկ մարդու սիրտը, ինչքան գիտեմ, տհաճ ստրեսներից է վատանում:

– Հաճելի ստրեսներ է՛լ են ըլնում:

– Նորային նկատի ունե՞ս:

– Թեկուզ:

– Կրծքերը նկատի ունե՞ս:

– Թեկուզ:

– Հետաքրքիր է:

– Ի՞նչն ա հետաքրքիր:

– Ինձ թվում էր՝ միայն կմախքների՛ հանդեպ թուլություն ունես:

– Ո՛չ միայն:

– Ուզում ես ասես՝ Նորայի հանդեպ է՞լ անտարբեր չես:

– Ո՛չ միայն:

– Ուզում ես ասես՝ իմ հանդեպ է՞լ անտարբեր չես:

– Դո՛ւ ասացիր:

– Ուզում ես ասես՝ դու է՞լ ես Ավետարանը կարդացել:

– Մեկ-մեկ մենք է՛լ ենք հաց ուտում:

– Ստացվում է, որ երեք բանի հանդեպ անտարբեր չես:

– Ի՞նչ երեք բան:

– Կմախքները, Նորան ու ես:

– Քեզ շա՜տ ես թերագնահատում:

– Առանձնապես առիթ չես տալիս, որ գերագնահատեմ:

– Էլ ո՞նց առիթ տամ,- Լիզայի մեջքն ամուր գրկելով՝ ասացի ես:

– Տես՝ քո սիրտն է՛լ չվատանա:

– Ինչի՞ց պիտի վատանա:

– Ծխախոտից: Ահավոր շատ ես ծխում: Էս մի քանի ժամվա մեջ մի տուփից մյուսին անցար: Էդ դոզայից նույնիսկ ձիերն են սատկում:

– Ես ձի չեմ:

– Ամեն ինչին չափ ու սահման կա:

– Ծխելս նկատի ունե՞ս:

– Պարե՛լդ նկատի ունեմ: Չես զգո՞ւմ, որ շատ քիփ ենք պարում: Ձեռքերիդ էլ շատ ես ազատություն տալիս:

– Տհաճ ա՞:

– Առանձնապես հաճելի է՛լ չի:

– Չեմ հասկանում:

– Ի՞նչը չես հասկանում:

– Քե՛զ չեմ հասկանում:

– Ես հեչ ի՛նքս ինձ չեմ հասկանում, ուր մնաց՝ ուրիշները հասկանան:

– Ես ուրի՞շ եմ:

– Ընդամենը մի քանի ժամվա ծանոթներ ենք,- ինձանից կտրուկ հեռանալով՝ ասաց Լիզան:

– Բայց ոնց որ հարուր տարվա ծանոթներ ըլնենք:

– Էդքան մեծ ե՞մ երեւում:

– Շա՜տ փոքր ես էրեւում:

– Ինչքա՞ն կտաս:

– Քսանից ո՛չ ավել:

– Կոմպլիմենտ անել է՛լ չգիտես. երկու տարի ավել տվիր:

– Տարիքը կարեւոր չի:

– Բա ի՞նչն է կարեւոր:

– Գեղեցկությո՛ւնը,- Լիզայի մեջքն ավելի ամուր գրկելով՝ ասացի ես:

– Սի՛րտդ,- ասաց Լիզան:

– Մեր էս պարելը սրտիս լավ էլ օգուտ ա:

– Ի՞նչ առումով:

– Պարելու ընթացքում, փաստորեն, չեմ ծխում:

– Պարզվում է՝ լկտի է՛լ ես:

– Ի՞նչ իմաստով:

– Էդ տափակ սրամտությանդ իմաստով:

– Տափակ սրամտություն էլ ա՞ ըլնում:

– Պարզվում է՝ լինում է:

– Իսկ սրամիտ տափակություն չկա՞:

– Փաստորեն, նույն բանն են:

– Բնության մեջ նույն բանից մի քանի հատ չի պատահում:

– Փիլիսոփայությանն ե՞ս անցնում:

– Չէ՝ ֆիզիկային:

– Արդեն լրիվ անլրջացանք:

– Ուզո՞ւմ ես՝ լրջանանք:

– Հնարավոր չի: Էսքան բառերի ու էսքան շատախոսության պարագայում հնարավոր չի լրջանալ: Արդեն, փաստորեն, կրկնվում ենք: Կրկնվելով՝ նույնիսկ էս հրաշալի երգն անլրջացավ:

– «Երեքնո՞ւկը»:

– Հա: Էնքան երգեց՝ անհամացրեց: Ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ:

– Ինքը մեղավոր չի. փաստորեն, Թամրազյա՛նն ա զոռում, որ էս երգը վրա-վրա երգի:

– Ավելի ճիշտ՝ ո՛չ թե Թամրազյանն է ստիպում, այլ՝ փողը:

– Դժվար թե: Որ Թամրազյանը խնդրեր՝ Նորոն առանց փողի է՛լ կերգեր:

– Էսքա՞ն:

– Հա: Զգացվում ա, որ ինքը Թամրազյանին շատ ա հարգում:

– Փողն է՛լ երեւի նշանակություն ունի: Իրեն երեւի միանգամից էսքան շատ փող ոչ ոք չէր տվել:

– Նորայի ասելուց հասկացա, որ էդ փողերը վերջը Սամսոնին են փայ դառնալու:

– Շատ հնարավոր է: Փաստորեն, մեր էսօրվա սեղանը Թամրազյանի վրա եռակի՛ նստեց:

– Եռակի՛ էլ, քառակի՛ էլ: Բայց ոչ մեկը մեղավոր չի. Թամրազյանն ի՛նքն էր ուզում էդ հարուրանոցից ազատվեր:

– Բայց էս գնո՞վ:

– Ի՞նչ գին:

– Էս երգը փչացնելու գնո՞վ:

– Երգը հեչ էլ չի փչանում: Տե՛ս, Նորոն նույն ոգեւորությամբ երգում ա:

– Բայց մե՛նք նույն ոգեւորությամբ չենք լսում:

– Մենք ընդհա՛նրապես չենք լսում:

– Բա ի՞նչ ենք անում:

– Պարում ենք:

– Սա պարել ե՞ս համարում: Իրար գրկած՝ դեսուդեն ենք շարժվում:

– Իրար գրկած՝ դեսուդեն ենք շարժվում ու խոսում ենք: Երեւի մեր խոսակցությունից ձանձրացար:

– Շատ հնարավոր է,- ասաց Լիզան.- մեր էս խոսակցությունն էլ էս երգի պես մի քանի անգամ կրկնվեց:

– Չեմ զգացել: Ո՛չ էս երգից եմ ձանձրանում, ո՛չ էլ՝ մեր խոսակցությունից: Թամրազյանն է՛լ էս երգից չի հոգնում:

– Որովհետեւ ինքը Սեւակին պաշտում է:

– Մենակ Սեւակի հարցը չի: Ինքը Նորայի հետ պարելուց չի հոգնում, դրա համար էլ էս երգի կրկնությունը վրան չի ազդում:

– Իր վրա էդ հարյուրանո՛ցն էր ազդում. էդ հարյուրանոցից որ ազատվեց, հիմա իրեն շատ լավ է զգում:

– Նորայի մոմենտն է՛լ կա:

– Երեւի: Իրենց ազատ են զգում. մեջները լարվածություն չկա:

– Մեր մեջ լարվածություն կա՞:

– Իմ մեջ, համենայնդեպս, կա,- ժամացույցին նայելով՝ ասաց Լիզան:

– Ի՞նչ լարվածություն:

– Արդեն տասներկուսն է դառնում,- ասաց Լիզան:- Որ մտնեմ տուն՝ քույրս գլխիս շան լափ է թափելու: Հիմա երեւի զանգել է մեծ քրոջս, իմացել է՝ որ էնտեղ չեմ, ու բոլորին խառնել է իրար:

– Քույրդ քեզանից շատ ա՞ մեծ:

– Երկու տարով: Ինձանից երկու կուրս բարձր է: Ասացի, չէ՞. ինքն է՛լ է մեր ֆակուլտետում սովորում:

– Կասես, որ Թամրազյանի հետ ռեստորան ես գնացել:

– Մինչեւ ասեմ՝ ամբողջ աշխարհն իրար խառնած կլինի:

– Էստեղից զանգի տուն՝ ասա:

– Հեռախոս չունենք: Հարեւանի տուն պիտի զանգեմ, բայց անհարմար է. մարդիկ արդեն քնած կլինեն:

– Քեզանից ընդամենը էրկու տարով ա մեծ, բայց իրանից լավ էլ վախենում ես:

– Իր համար էդ երկու տարին շատ մեծ բան է:

– Թամրազյանին ասենք՝ արագացնենք. գնանք:

– Արդեն ուշ է. քույրս արդեն բոլորին դիվադադար արած կլինի: Երեւի արդեն Ղափան է՛լ զանգած լինի:

– Բա ասում ես՝ հեռախոս չունեք:

– Մի ժամ առաջ հարեւանի տնից զանգած կլինի: Տասնմեկը որ անցնում է՝ աշխարհն իրար է խառնում:

– Երեւի քեզ շատ ա սիրում:

– Սիրելը սիրում է, բայց իր էդ դեսպոտիզմը սիրելու հետ ոչ մի կապ չունի: Ինքը գտնում է, որ ինձ համար ինքը, որպես ավագ քույր, պատասխանատու է: Ինքը, փաստորեն, իմ հանդեպ ծնողական պատասխանատվություն է ստանձնել, ընդ որում՝ միանգամայն ինքնակամ. իրեն ոչ ոք չի էլ խնդրել:

– Բա ի՞նչ պիտի անես:

– Ընդհանրապե՞ս:

– Չէ. հենց հիմա՛:

– Հիմա պիտի փորձեմ էդ ամեն ինչի մասին մոռանալ: Վերջապես, մի օր պիտի իր էդ ծնողական հոգատարությունից ազատագրվե՞մ:

– Որ մեկ-մեկ էլ դո՛ւ քրոջդ հանդեպ ծնողական վերաբերմունք ցուցաբերես, էդ ժամանակ երեւի խասյաթը փոխի:

– Ես ո՞նց պիտի ծնողական վերաբերմունք ցուցաբերեմ:

– Որ ինքը ուշ ա տուն գալի, դու է՛լ պիտի հարայհրոց բարձրացնես:

– Ինքը ո՛չ միայն ուշ տուն չի գալիս, այլեւ ընդհա՛նրապես տուն չի գալիս:

– Չհասկացա:

– Տուն գալու համար նախ պիտի տնից դուրս գաս. պիտի որեւէ տեղ գնա՞ս, որ հետո տուն վերադառնաս:

– Ոչ մի տեղ չի գնո՞ւմ:

– Կարելի է ասել՝ ոչ: Հազարից մեկ մեր տան մոտի խանութն է գնում:

– Էդքան բա՞ն:

– Մեկ էլ՝ համալսարան: Տնից դասի, դասից՝ տուն:

– Հո հիվանդ չի՞:

– Բա ի՞նչ է: Առողջ մարդը ո՞նց առավոտից իրիկուն տանը կնստի:

– Ի՞նչ հիվանդ ա:

– Ընթերցանությա՛ն: Թողնես՝ առավոտից իրիկուն գիրք կրծի:

– Ես էլ կարծեցի՝ լուրջ հիվանդություն ունի:

– Առավոտից իրիկուն գրքերից պոկ չգալը լուրջ հիվանդություն չի՞:

– Ես կարծեցի՝ ֆիզիկական ինչ-որ արատ ունի:

– Ֆիզիկապես ինձնից ու քեզնից առողջ է, բայց իր էդ աննորմալության աստիճանի ընթերցասիրությունը հոգեկան հիվանդության կարող է վերածվել: Մեջը ահավոր վախ կա:

– Վա՞խ: Ինչի՞ց:

– Էս քաղաքից: Ինքը որ երբեք քաղաք դուրս չի գալիս, իրեն թվում է՝ էս քաղաքը քաջքերով ու հարամիներով է լցված՝ մանավանդ երեկոյան ու գիշերները:

– Քաջքե՜ր… Հարամինե՜ր… Շատ ուժեղ բառեր ես օգտագործում: Էդ բառերը քրոջիցդ ե՞ս սովորել:

– Էս բառերն առաջին անգամ ե՞ս լսում:

– Գրքերի մեջ կարդացել եմ:

– Պարզվում է՝ գիրք է՛լ ես կարդացել:

– Շա՜տ հետաքրքիր աղջիկ ես:

– Ի՞նչ առումով եմ հետաքրքիր:

– Համ գիրք կարդացողներից ես դժգոհում, համ՝ չկարդացողներից: Քույրդ ընկերուհի կամ ընկեր չունի՞:

– Չէ. ի՞նչ ընկեր: Իր պես գրքասեր ու գրքամոլ մի ընկերուհի ունի: Երբեմն իր էդ ընկերուհին է մեր տուն գալիս: Ժամերով դասերից ու գրքերից են խոսում: Երկուսն էլ կլոր գերազանցիկ են:

– Պարզ ա:

– Ոչինչ էլ պարզ չի: Ես է՛լ եմ գերազանցիկ, բայց գերազանցիկությունն ու գիրք կարդալը կյանքիս նպատակ չեմ դարձրել:

– Որ ասում էիր՝ ամեն ինչ չափի մեջ ա գեղեցիկ, շատ ճիշտ էիր ասում:

– Ես իրեն չեմ էլ մեղադրում. ամեն մարդ իրավունք ունի իր սեփական կյանքն իր ուզած ձեւով տնօրինել: Բայց, արի ու տես, որ ինքը փորձում է իր կենսակերպն ինձ պարտադրել:

– Կենսակե՜րպ: Շատ ուժեղ բառեր ես օգտագործում: Մեկը որ քեզ լսի, կմտածի՝ դու է՛լ ես առավոտից իրիկուն գիրք կարդում:

– Ինչքան որ պետք է՝ կարդում եմ: Բայց նաեւ կյա՛նքն եմ սիրում:

– Կյանքի ո՞ր պահերն ես ամենից շատ սիրում:

– Է՛ս պահերը:

– Ո՞ր:

– Որ իրար հետ էսպես խոսում ենք:

– Բա նոր ասում էիր՝ ձանձրանում ես:

– Սուտ էի ասում:

– Ավետարանը, փաստորեն, լավ չես կարդացել:

– Ինչի՞ց ենթադրեցիր:

– Էնտեղ գրված ա՝ սուտ մի՛ խոսիր:

– Երբեմն անկախ քեզանից է ստացվում. չես էլ զգում, որ սուտ ես խոսում:

– Բայց գոնե սուտդ ճշտիցդ տարբերո՞ւմ ես:

– Բնականաբար:

– Բա ո՞նց անեմ, որ ես է՛լ քո սուտն ու քո ճիշտն իրարից տարբերեմ: Որ ասում էիր՝ ձանձրանում ես, էդ էի՞ր սուտ ասում, թե՞ որ ասում ես սուտ ես ասել՝ է՛դ ես սուտ ասում:

– Դու քո հարցից բան հասկացա՞ր:

– Բարդ ստացվե՞ց:

– Փոխանակ իմ ճիշտն ու իմ սուտն իրարից տարբերես, ավելի լավ է՝ քո սուտն ու քո ճիշտն իրարից զանազանես:

– Զանազանյա՛ն:

– Իշտոյա՛ն:

– Գո՛լ:

– Շատ լավ ստացվեց:

– Ի՞նչը:

– Շատ գեղեցիկ գոլ էր: Փաստորեն, բանավոր ֆուտբոլ խաղացինք:

– Ավելի լավ ա՝ բանավոր ֆուտբոլ խաղանք, քան՝ իրար սխալները բռնենք: Գողական ռազբիրատ հո չի՞:

– Զգացվում է, որ գողական ռազբիրատների մեծ փորձ ունես:

– Ինչի՞ց ա զգացվում:

– Խոսվածքի՛ցդ: Նաեւ՝ բառապաշարի՛ցդ:

Լիզան իմ կյանքում առաջի՛նը չէր, որ խոսվածքիս ու բառապաշարիս առումով ինձ դիտողություն էր անում: Մեր Մանկավարժականի հայոց լեզվի դասախոս Մարությանն է՛լ էր խոսվածքիս ու բառապաշարիս կապակցությամբ ինձ դիտողություն անում, իսկ մայրս համարյա ամեն օր էր ինձ դիտողություն անում, որովհետեւ ես ու գրականության ուսուցչուհի մայրս, փաստորեն, տարբեր լեզուներով էինք խոսում, ու չնայած ես ու մայրս տարբեր լեզուներով էինք խոսում, բայց իրար չտեսնված էինք հասկանում, որովհետեւ ես ու մայրս իրար առանց բառերի ու առանց խոսքերի էինք հասկանում, եւ եթե իմ ու իր միջեւ, այնուամենայնիվ, երբեմն բառեր ու նախադասություններ էին հայտնվում, դրանք ո՛չ թե օգնում էին իրար հասկանալուն, այլ, ընդհակառակը, մշտապես խանգարում էին, որովհետեւ, էլի եմ ասում, ես ու մայրս միանգամայն տարբեր լեզուներով էինք խոսում, ու չնայած տարբեր լեզուներով էինք խոսում, հիմա արդեն հասկանում եմ, որ իմ ու մորս ճակատագրերը շատ նման են իրար. մայրս, որ օրվա մեծ մասը դպրոցում ու դասարաններում էր անցկացնում, օրվա մնացած ժամերին իներցիայով շարունակում էր գրական մաքրամաքուր հայերենով խոսել Մետաքսի, Շիլաչու ու հետագայում Կրիվոյի մեր հարեւանների հետ, ու ես էլ, որ օրվա մեծ մասը փողոցներում, բիլիարդանոցներում եւ այլ խաղատներում եմ անցկացրել, իսկ վերջերս էլ՝ հիմնականում բուքմեյքերապատկան տարածքներում, կյանքիս ու հիմնական ժամանակիս ընդմիջումներին փողոցի ու խաղատների խոսակցականով եմ հաղորդակցվել իմ գրող ու լրագրող կոլեգաների հետ, ու չնայած գրող ու լրագրող կոլեգաներս է՛լ են հետս էդ նույն խոսակցականով առնչվել, բայց իրենք իմ խոսակցականը մշտապես զգացել են, իսկ իրենցը՝ ոչ, որովհետեւ իրենց խոսակցականն իրենց համար ընդամենը կյանքի՛ լեզու է եւ ո՛չ թե՝ աշխատանքային, իսկ իմ կյանքի ու աշխատանքի լեզուն նույնն ու միակն է, եւ եթե երբեմն կյանքն ու պայմանները ստիպում են աշխատանքային լեզուս ժամանակավորապես փոխել, դրանից առանձնապես չեմ սրտնեղում եւ ո՛չ էլ լուրջ դժվարությունների եմ հանդիպում, որովհետեւ եթե գրական հայերենն ուրիշների համար ընդամենը մայրենի՛ լեզու է, ինձ համար նաեւ մայրակա՛ն լեզու է, ու չնայած գրական մեր ոսկեղենիկն ինձ համար հավասարապես մայրենի ու մայրական է, այդուհանդերձ, իմ կյանքի ու աշխատանքի նախընտրելի հայերենը փողոցի ու շրջապատի հայերենն է, ինչպես որ մորս համար գրական հայերենն էր ապրելու ու աշխատելու հիմնական լեզուն: