Երեք
դիտարկում «եվրոպական մենթալիտետի» մասին 2005-ի վերջին շաբաթը
կնոջս հետ անցկացրի Պրահայում: Չեմ պատրաստվում այստեղ պատմել իմ տուրիստական տպավորությունների
մասին: Ավելի հետաքրքիր եւ ուսանելի է մեզ համար այն, ինչը ոչ այնքան հաջող ձեւակերպմամբ
կոչվում է «եվրոպական (արեւմտյան) մենթալիտետ»: Ավելի տեղին է այստեղ «մշակույթ»
բառը՝ դրա լայն իմաստով: Կարծում եմ, որ հենց մշակույթի ցածր մակարդակը, հասարակական
հարաբերությունների չմշակված լինելն է մեր եւ մեզ նման այլ երկրների քաղաքական եւ
տնտեսական հետամնացության գլխավոր պատճառը: Թե չէ, երբ մենք օգտագործում ենք «մենթալիտետ»
բառը, ապա, կարծես թե, ակնարկում ենք «ազգային առանձնահատկությունները» եւ դրանք
դրոշ ենք դարձնում մեր, մեղմ ասած, չմշակված լինելը արդարացնելու համար: «Արա,
դե քշի էլի» Մշակութային տարբերությունները ակնհայտ են դառնում «մանրուքներից»,
որոնցից կարելի է բխեցնել ամեն ինչ՝ ընդհուպ մինչեւ բարձր քաղաքական եւ տնտեսական
հարաբերությունները: Այդպիսի «մանրուք» է ճանապարհային երթեւեկությունը: Եվրոպացի
վարորդներն ու հետիոտները կարմիր լույսի տակ կանգնում են, կանաչի դեպքում շարժվում
են՝ այդպես ավելի հեշտ է եւ հասկանալի բոլորի համար: Ընդ որում, Պրահայի կենտրոնում
լուսացույցներն օժտված են ձայնային սարքավորումներով՝ հատուկ կույրերի համար. եթե
արագ է կտկտում, անցիր, եթե դանդաղ՝ կանգնիր: Երեւանում նման կտկտոցով առաջնորդվող
կույրը երկար կյանք չէր ունենա: Եվրոպացի վարորդները կանգնում են «ստոպի»
գծին չհասած. իսկ մեր վարորդները կանգնում են անցման գծերի («զեբրայի») վրա, իսկ
եթե դրանք, ասենք, «ջիպեր» են՝ «8»-երով կամ «6»-երով, ապա կանգնում են (եթե, իհարկե,
կանգնում են) «զեբրայից» էլ այն կողմ: Եվրոպայում, եթե լուսացույց չկա եւ հետիոտնը
ոտք է դրել «զեբրայի» վրա, բոլոր մեքենաները պարտավոր են կանգնել եւ կանգնում են,
մեզ մոտ նման դեպքերում (օրինակ, Բաղրամյան պողոտայում «Անելիք» բանկի մոտ) ոչ մեկի
մտքով չի անցնում գոնե դանդաղեցնել ընթացքը: Բայց եթե Երեւանում որեւէ վարորդ այդպիսի
բան անի՝ նա հետեւից այնքան զայրացած «սիգնալներ» եւ հայհոյանքներ կստանա, որ կփոշմանի
իր անպատեհ օրինապաշտության մասին: Եվ ընդհանրապես որեւէ եվրոպացի վարորդից ես երբեք
չեմ լսել «Արա, դե քշի էլի, ես քու…»: Դա դրանից չէ, որ «ազգային առանձնահատկությունների»
համաձայն, մենք ավելի շատ ենք շտապում կամ անհամբեր ենք: Պարզապես մենք մեզ թույլ
ենք տալիս անհամբեր լինել, իսկ նրանք՝ ոչ: Պիրսինգավոր ոստիկանը Պրահայում
են գտնվում, ինչպես հայտնի է, «Ազատություն» ռադիոկայանի բոլոր ծառայությունները
(այսպես ասած, գլխադասային խմբագրությունները), նաեւ մերը՝ հայկականը: Քանի որ դա,
ըստ էության, ամերիկյան ռադիոկայան է, ֆինանսավորվում է ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից, եւ
չափազանց ազատ է իր լրատվության եւ մեկնաբանությունների մեջ (Հայաստանում, օրինակ,
դա միակ՝ նախագահական նստավայրից չվերահսկվող եթերն է), որը, բնականաբար, դուր չի
գալիս որոշ հետամնաց երկրների իշխանավորներին, ինչպես նաեւ իսլամիստ ծայրահեղականներին:
Վերջիններս ռադիոկայանը հայտարարել են իրենց թիրախներից մեկը: Ի պատասխան դրան, ամերիկացիները,
փակելով նաեւ մայթը, «Ազատություն» ռ/կ-ի շենքը շրջապատել են բորդյուրով, որից անդին
կարելի է անցնել միայն հատուկ անցագրերով: Ինչպես դա սովորաբար լինում է,
«անվտանգության միջոցներից» մինչեւ հիվանդագին պարանոյա մի քայլ է: Դրանում առիթ
ունեցանք համոզվել ինքներս: Վերը հիշատակած բորդյուրի մոտ մեզ դիմավորեց քիթը պիրսինգ
արած մի աղջիկ: Հանձնեցինք նրան մեր անձնագրերը, հստակ արտասանեցինք հայկական ծառայության
ղեկավար Հրայր Թամրազյանի անուն-ազգանունը եւ խնդրեցինք զանգահարել նրան: (Դրանից
երկու օր առաջ այդ պահակակետն անցել էինք եւ կարգը գիտեինք): «Մոմենտ»,- ասաց պիրսինգավոր
աղջիկը եւ գնաց իր «բուդկան»՝ զանգելու: Այնուհետեւ, երկու րոպեից վերդառնալով, արտասանեց՝
«նո»: Շատ արագ պարզվեց, որ «մոմենտ»-ը եւ «նո»-ն աղջկա իմացած հատուկենտ միջազգային
բառերն էին՝ պիրսինգավորը չգիտեր ոչ անգլերեն, ոչ ռուսերեն, եւ այդպես էլ չհաջողվեց
պարզել՝ հատկապես ի՞նչը «նո» (մեր գործընկերները մեզ հաստատ սպասում էին): Բայց քանի
որ այդ չկայացած խոսակցության ընթացքում մեզ սկսեցին սպառնալից մոտենալ մի քանի ավտոմատավոր
երիտասարդներ, մենք գերադասեցինք լքել այդ աղջկա բորդյուրն ու «բուդկան»: Հակված
եմ ենթադրել, որ ռադիոկայանի խմբագրությունը եւ Սպիտակ տունը, այնուամենայնիվ, տարբեր
օբյեկտներ են. խմբագրությունը պետք է ավելի բաց լինի շփումներում՝ լրատվություն կլանելու
եւ մշակելու համար: Մյուս կողմից էլ՝ անվտանգության հարցերում ավելի լավ է չափն անցնել,
քան թերանալ: Բարի լույս, Հայաստան Պրահայի օդանավակայանի սահմանային
կետով անցնում էին ոչ միայն մեր ինքնաթիռի ուղեւորները եւ, չնայած սահմանապահները
ընդամենը երկու «պոստով» էին սպասարկում, հերթը տեւեց կես ժամից ոչ ավելի: «Զվարթնոցի»
սահմանային կետում աշխատում էին չորս «պոստով» եւ միայն Պրահա-Երեւան չվերթի ուղեւորներն
էին (իսկ ինքնաթիռի մի քանի շարք դատարկ էր), բայց հերթը տեւեց մեկ ժամից ոչ պակաս:
Նախ՝ մարդկանց մի մասի հետ 10-15 րոպեանոց խոսակցություններ էին վարվում: Ինչի՞ մասին
էին այդքան երկար խոսում. եթե մարդը կասկածելի փաստաթուղթ ունի կամ իրավունք չունի
հատելու ՀՀ սահմանը, տարեք նրան որտեղ հարկն է, եթե իրավունք ունի՝ թողեք անցնի:
Թե՞ մեզ մոտ իրավունք ունենալ-չունենալը «խոսելու վրա է»: Բացի այդ, անցումային կետում
պարզապես վխտում էին տարբեր տեսակի «նաչալնիկներ»: Սահմանապահի, ոստիկանի եւ քաղաքացիական
համազգեստով մարդիկ բուռն գործունեություն էին ծավալել. առաջ էին գցում իրենց ծանոթների
հերթը, ինչ-որ գործեր էին դզում, գնում-գալիս էին ինչ-որ փաստաթղթերով: Մի
խոսքով, գիշերային չվերթից հոգնած մարդիկ կարող էին լիաթոք շունչ քաշել եւ ասել՝
«Բարի լույս, Հայաստան»: ԱՐԱՄ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
