Դառնալ գլոբալացվող աշխարհի գիտակցված մասը Հարցազրույց ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների եւ կրոնի հարցերի վարչության պետ, ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանի հետ – Ի՞նչ ենք այսօր հասկանում «հայ հասարակական մենթալիտետ» ասելով: – Դժվար է այս հարցին պատասխանել: «Հայ» ասելով, հավանաբար, նկատի ունեք Հայաստանի հայերին: Բայց ես ուզում եմ ասել, որ հայոց մենթալիտետը պայմանավորված է ամբողջ հայ ժողովրդի մենթալիտետով: Ցավոք, մենք համարյա միշտ ( «միշտը», հասկանալի է, որոշ պայմանականություն ունի ) երեք հարթություններում ենք ապրել. հաճախ կիսված ենք եղել երկու տարբեր երկրների միջեւ, մշտապես սփյուռք ենք ունեցել ու, բացի այդ, մեր մտավորականությունը կրթություն է ստացել Եվրոպայում (Ֆրանսիա, Գերմանիա) եւ Ռուսաստանում: Այնպես որ, գուցե, աշխարհի այս կամ այն անկյունում «ծվարած» հայության մենթալիտետները, միասին վերցրած, հենց ձեւավորում են հայ ժողովրդի ընդհանուր հավաքական մենթալիտետը: Բայց եթե դատենք միայն Հայաստանի իրողություններով, ապա այստեղ էլ կտեսնենք շատ շերտավորված մոտեցումներ: Ցավոք, կարելի է ասել, որ այսօր Հայաստանում գլոբալ իմաստով գոյություն ունեն բեւեռային երկու խմբեր՝ սոցիալական, քաղաքական եւ տնտեսական էլիտար, այլ կերպ ասած՝ հարուստ, քիչ թե շատ ունեւոր մարդկանց խումբ եւ աղքատ մարդկանց խումբ: Այս խմբերը, փաստորեն, միմյանց ուղղակի ատում են եւ մերժում մեկը մյուսի աշխարհայացքը, վարքի նորմերը: Այս պարագայում դժվար է խոսել հավաքական մենթալիտետի մասին: Գուցե որոշ պայմանականությամբ կարելի է ասել, որ այստեղ մենթալություն են դառնում ընդհանուր ազգային խնդիրները, բայց դրանք նույնպես մոտեցումներում զգալիորեն տարբերվում են: Օրինակ՝ եթե մարդկանց մի խումբ կա այսօր, որն իր տնտեսական շահերի, տնտեսական զարգացման առաջընթացի համար հնարավոր է համարում, ենթադրենք, Ղարաբաղյան հակամարտության լուծումը առանց նախապայմանների (միայն թե ճանապարհները բացվեն եւ իրենք տնտեսական շահ ունենան) , ապա հասարակության մյուս զանգվածը դեռեւս շարունակում է շատ լուրջ նախապայմաններ դնել: Եվ եթե մենք համարենք սա ազգային կարեւորագույն հարցերից մեկը, ապա այստեղ էլ ունենք տարբեր մոտեցումներ: Այսօր մենք շատ զգայական գաղափար ենք շրջանառության մեջ դրել, այն, որ մեր գերխնդիրը հայեցի դաստիարակությունն է, հայեցի կրթությունը: Միեւնույն ժամանակ մեր քաղաքական կուրսն ուղղված է դեպի եվրոպական արժեքները: Այս առումով ես կարծում եմ, որ մեր մենթալիտետն առնվազն երկատված է: Հասարակության մի մասը (որը մեծամասնություն է կազմում) պայքարում է էթնիկ մշակույթի արժեքային համակարգի պաշտպանության համար կամ պասիվ կերպով օժանդակում է այդ մշակույթի պահպանմանը: Իսկ մյուս մասը, հակառակը՝ փորձում է ազատվել այդ «պահպանողական» մշակույթից: Վերջիններս իրենց տնտեսական շահը հետապնդող, ավելի լիբերալ, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել՝ վերազգային մտածողության տեր մարդիկ են, որոնք նույնիսկ մեր էթնիկ շահերի համար ավելի նպաստավոր պայմաններ են տեսնում այսօր քաղաքակիրթ կոչվող աշխարհում ընդունված արժեքների հետ համընթաց լինելը: Եվ էթնիկ մշակույթի շերտի մասնակի ժխտումով նրանք կողմնորոշվում են այս պահին թելադրվող քաղաքական արժեքային համակարգի կողմը: Այսպես ձեւավորում են նոր մշակույթի, նոր վարքագծի նորմեր, նոր մենթալիտետ, որոնք կարող են ընդունել կամ մերժել անցած պատմական ուղին՝ կախված իրավիճակից: Հարկ է նշել, որ ամբողջ աշխարհում որեւէ խմբի (լինի կրոնական, էթնիկ խումբ կամ պետական որեւէ կազմավորում) «էլիտար» շերտը (նկատի ունեմ սոցիալական էլիտան) մշտապես կողմնորոշված է եղել դեպի քաղաքական անհրաժեշտություն ներկայացնող վարքը եւ մշտապես, գիտակցված կամ չգիտակցված, հարմարեցրել է իր մշակույթը այդ քաղաքական առաջնահերթություն համարվող մշակույթին: – Որքանո՞վ են «լիբերալ արժեքները» ընդունելի հայերի համար: – Պատմականորեն լիբերալ արժեքները մշտապես մեր ժողովրդի համար ընդունելի են եղել: Ես կարծում եմ, որ եթե որեւէ ժողովուրդ շատ ցայտուն բռնապետական չէ, ապա լիբերալ արժեքները նրան խորթ չեն, եւ դրանք են, որ, առաջ են մղում եթե չասեմ տնտեսական, ապա սոցիալ-մշակութային կյանքը: Այլ խնդիր է, թե այսօրվա լիբերալիզմն ինչ է կամ ինչպես է ընկալվում: Կարծում եմ, որ մենք այստեղ դարձյալ խնդիր ունենք: Այսօրվա լիբերալիզմը նախ եւ առաջ ընկալվում է որպես տնտեսության ազատականացում: Ես դեմ չեմ եւ, կարծում եմ, մեր ժողովրդի զգալի մասը նույնպես դեմ չէ տնտեսական ազատականացմանը: Բայց շատ կարեւոր է, թե այն ինչպես է ընթանում: Մենք կուտակում ենք տնտեսական հնարավորությունները մի խմբի ձեռքին եւ ոչ թե ազատական տնտեսություն ունենք, այլ շատ կառավարելի արժեքների վերաբաշխում: Թեկուզ եւ այս պատճառով լիբերալիզմը՝ որպես նոր, այսօրվա վարքի բնութագրով գաղափարախոսություն, շատ խորթ է եւ անընդունելի մեր ժողովրդի մեծամասնության համար: Ցավալի է, որ իրական լիբերալիզմը, իր տեսական իմաստով, այսպիսով ետին պլան է մղվում կամ նույնիսկ բացասական ընկալում է սկսում ստանալ: – Կա՞ այսօր ձգտում՝ ապահովել ավանդականի եւ նորի միասնական խաղաղ գոյությունը: – Չեմ կարծում, որ այսօր կա այդպիսի քաղաքական գիտակցում եւ ձեւակերպում, բայց կարծում եմ, որ ինքնաբերաբար, ինքնակարգավորման մեխանիզմով այդպիսի մի պրոցես ընթանում է: Այս պահին քաղաքական դաշտում, կարելի է ասել, կա որոշ հավասարակշռություն: Մասնավորապես, Ազգային ժողովում եւ կառավարության կազմում զգալի տեղ են զբաղեցնում ազգային արժեքներ քարոզող Հանրապետական կուսակցությունը եւ ազգային ազատագրության համար մշտապես իր նվիրվածությունը հռչակող Դաշնակցությունը: Բայց, այնուամենայնիվ, քաղաքական ընտրույթի մեջ գերակշռում է վարքի նոր նորմերի հետեւորդների խումբը, քանի որ նույնիսկ ազգայնական, ազգային-ազատագրական գաղափարները ներկայացնող քաղաքական ուժերը ավելի հակված են իրենց քայլերն ուղղել այս պահին քաղաքական անհրաժեշտության թելադրանքով ձեւավորվող վարքի նորմերի կողմը: Այս պահին մեզանում կա ազգային գաղափարախոսություն կոչվածի կամ դրա մերժման փնտրտուք: Կա նույնիսկ վարքի, կենցաղային նորմերը նոր ժամանակներին հարմարեցնելու փնտրտուք: ԵՎ կան շատ իրարամերժ մոտեցումներ: Բայց քանի որ, համաձայն գործող հասարակական օրենքներից մեկի, տվյալ պահին հասարակության էլիտար շերտի (որը կարող է ազդել դեպքերի ընթացքի վրա) ընտրած վարքի նորմերը նույնիսկ կարճ ժամանակահատվածում դառնում են վարքի նմանակման նորմեր մյուս շերտերի համար, ապա, իմ կարծիքով, եթե դեպքերի ընթացքն այսպես շարունակվի, մեր մենթալությունն ընդհանուր առմամբ ավելի կհակվի դեպի եվրոպական արժեքները: Հիմա ես աշխատում եմ մի հոդվածի վրա, որում նկարագրված են 5-րդ դարի դեպքերը, քրիստոնեության մուտքը Հայաստան: Այդ գործընթացում ես շատ ուշագրավ զուգահեռներ եմ տեսնում ներկա իրողությունների հետ: Քրիստոնեությունն իր հետ բերեց նոր մշակութային նորմեր, որոնք այն ժամանակ շատ բաներով հակասում էին եղած նորմերին: Լուրջ պայքար սկսվեց: Հասարակության առջեւ մշակութային կողմնորոշման ընտրության խնդիր էր դրված, եւ նա արժանապատվորեն կատարեց այդ ընտրությունը: Դիտարկելով 1700 տարիների քրիստոնեության ընթացքը Հայաստանում՝ պետք է փաստել, որ քրիստոնեությունը, այնուամենայնիվ, շատ բաներով հարմարվեց մեր կյանքին՝ միաժամանակ հարստացնելով այն: Ես միանշանակ չեմ ուզում ասել, որ մեր անցյալ ժողովրդական մշակույթն այնքան մաքուր եւ անաղարտ է, որ պետք է անփոփոխ մնա: Այդպես երբեք չի լինում: Կարող են լավ բաները մնալ, վատերը՝ վերանալ, կարող է եւ հակառակը լինել՝ նոր լավ եւ վատ բաներ կարող են մտնել: Կարեւոր է, որ փոփոխությունները գիտակցված կատարվեն եւ լինեն կառավարելի: Չնայած հիմա մենք ունենք պետություն եւ ստորագրում ենք մեր կողմնորոշումը ներկայացնող բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթեր, այնուամենայնիվ, շատ հստակ չենք գիտակցում, թե ինչ ենք անում: Բերեմ մեկ օրինակ. մի քանի տարի առաջ մենք ստորագրել ենք «Տարածաշրջանային եւ ավանդական լեզուների մասին» Եվրոպական խարտիա կոչվող մի դաշնագիր, որի համաձայն դու կարող ես նշել քո տարածքում եղած ավանդական եւ ազգային փոքրամասնությունների մի քանի լեզուներ եւ ստանձնել պարտավորություններ՝ այդ լեզուները պահպանելու, զարգացնելու ուղղությամբ: Ընդհանուր առմամբ, այս դաշնագիրը մեզ՝ հայերիս համար շատ կարեւոր փաստաթուղթ է, քանի որ սփռված ենք աշխարհով մեկ, եւ ամեն տեղ հայոց լեզուն պաշտպանության կարիք ունի: Մենք կարեւոր ենք համարում նաեւ մեր երկրում առկա այլ լեզուների պաշտպանված լինելու խնդիրը: Բայց այս դաշնագիրն ունի շատ ծանր կետեր, եւ ստորագրելուց առաջ հարկավոր էր լուրջ մտածել: Բազմաթիվ երկրներ այս փաստաթուղթը վերապահումներով են ստորագրել՝ նշելով, որ ի վիճակի են կատարել դաշնագրի որոշակի կետերը միայն (դաշնագիրն այդ հնարավորությունը տալիս է): Մենք փաստաթուղթը ստորագրել ենք ամբողջությամբ, ընդ որում՝ ընտրել ենք հինգ լեզուներ՝ ստանձնելով ահռելի, մեր հնարավորություններից վեր պարտավորություններ, մինչդեռ կարող էինք խուսափել դրանից: Ուզում եմ ասել, որ մեր մղումը՝ տեղավորվել ինչ-որ արժեքների մեջ, սահման չի ճանաչում: Մենք գլուխներս կորցրած ինչ-որ մի տեղ ենք գնում՝ լավ չպատկերացնելով, թե ուր եւ ինչպես: Հաճախ, երբ մեր պետական այրերը որեւէ գաղափար հաստատելու համար ասում են, որ քաղաքակիրթ աշխարհում այսպես է ընդունված, ուզում եմ հարցնել. «Իսկ քաղաքակիրթ աշխարհում ընդունվա՞ծ է աշխատանքի այսչափ շահագործում, այսքան ստորացում, բնակչության զգալի մասի այսպիսի աղքատացում»: Այսինքն՝ քաղաքակիրթ աշխարհի նորմերով չափում ենք որեւէ երեւույթ, փոխարենը մեր կենսաձեւում պահպանում, մեղմ ասած, ոչ քաղաքակիրթ աշխարհի, ոչ էլ առհասարակ հումանիստական որեւէ արժեքի մեջ տեղավորվող երեւույթներ: Եվ սա նույնպես, եթե կուզեք, մեր մենթալության մի մասն է, մեր վարքի նորմը: – Ինչպե՞ս անենք, որ մեր լավը չկորցնենք եւ ուրիշի վատը չընդօրինակենք: – Իսկ մենք մեր լավը պատշաճ մակարդակով գիտե՞նք, դասակարգե՞լ ենք այն, ինչ ցանկանում ենք պահպանել: Մենք հաճախ ենք խոսում մեր մշակութային ժառանգության մասին, եւ ես, իսկապես, համոզված եմ, որ մեր ժողովուրդը որոշ ներդրում ունի համաշխարհային մշակութային գանձարանում: Նշենք թեկուզ, որ մենք 5-րդ դարից գրավոր մշակույթ ենք ունեցել եւ պահպանել ենք բազմաթիվ գրավոր տեքստեր, որոնք հնարավորություն են տալիս դատողություններ անել պատմական անցյալի վերաբերյալ: Չթվարկեմ մնացյալը: Այնուամենայնիվ, ի՞նչ չափով ենք մենք այդ մշակույթի ժառանգորդը: Սա լուրջ հարց է: Դարձյալ մի օրինակ, որը մտահոգությունների տեղիք է տալիս: Մի քանի տարի առաջ Պովոլժյեում՝ Ռուսաստանի բարդ, բազմազգ տարածաշրջանում, սոցիոլոգիական հարցում էր կատարվել: Հետազոտության նպատակն էր հասկանալ ընտրված 10 էթնիկ հանրությունների կողմնորոշումները, ինքնահաստատման մեխանիզմները: Հարցմանը մասնակցում էին գերմանացիներ, որոնք արդեն 300 տարի այդ տարածքում էին ապրում եւ բավականաչափ հեռացել էին իրենց էթնիկ մշակույթից, իրենց մայրենիով ոչ մի բառ չիմացող հրեաներ՝ սերտորեն ինտեգրված ռուսական մշակույթին: Եվ, ի թիվս հարավ-կովկասյան երեք հանրապետություններից գնացածների, հայեր, որոնք համեմատաբար նոր էին հեռացել իրենց էթնիկ հայրենիքից ( վերջին 10-15 տարիների ընթացքում ) եւ պետք է որ զգալիորեն կապված լինեին սեփական էթնիկ մշակույթի հետ: Հարցերից մեկի՝ «Հպա՞րտ եք դուք ձեր էթնիկ պատկանելությամբ» բոլոր 10 ժողովուրդների ներկայացուցիչների դրական պատասխանների մեջ ամենաբարձր տոկոսը հայերն էին կազմում: Մոտ 80 %-ը շատ հպարտ էր, որ հայ է, եւ այդ 80 %-ի մեջ 80 %-ի հպարտության աղբյուրը հենց էթնիկ մշակույթն էր: Վերջին՝ «Ի՞նչ տոներ եք նշում» հարցը ընդգրկում էր ռուս ժողովրդի էթնիկ ազգային տոները, Ռուսաստանի պետական պաշտոնական տոները, ազգային ժողովրդական եւ էթնիկ հայրենիքի պետական պաշտոնական տոները: Պատկերացրեք՝ պարզվեց, որ մեր ազգային տոները նշում է հայերի ընդամենը 2 %- ը: Մինչդեռ «ռուսացած» գերմանացիներն ու հրեաները առավել տեղյակ էին իրենց էթնիկ ազգային տոներից, եւ այդ տոները նշողների թիվը շատ ավելի մեծ տոկոս էր կազմում: Սա ինձ համար հետաքրքիր ցուցանիշ է: Այն վկայում է, որ մենք մեր էթնիկ մշակույթի իմացության պակաս ունենք, եւ այն չենք լրացնում մեր կրթական համակարգի, ժողովրդական մշակույթի միջոցով: Մենք ունենք պետական պաշտոնական տոնացույց: Սակայն ես վստահ եմ, որ շատերը չեն կարող թվարկել մեր տոները, իսկ եթե նույնիսկ թվարկեն, ապա հաստատ չեն կարող ասել, թե ինչ պետք է անել այդ տոների ժամանակ: Բայց դա մշակույթի այն կարեւոր բաղադրիչն է, որն ամփոփում է էթնիկ հավաքականությունը, վարքի նորմերը, որոնց միջոցով դուք պետք է ձեզ դրսեւորեք, եւ աշխարհը պիտի ճանաչի ձեզ ու տարբերի նման այլ հանրություններից: – Ձեր կարծիքով՝ այսօրվա մեր պետական ազգային տոները ճի՞շտ են ընտրված: – Առհասարակ, տոնացույցը որպես երեւույթ միշտ փոփոխական է լինում, եւ որեւէ նոր քաղաքական վերահաստատման շրջանում միշտ տոնացույցի փոփոխություն է կատարվում: Օրինակ՝ քրիստոնեությունն իր հետ բերեց քրիստոնեական տոնացույցը, սովետական կարգերի ժամանակ հաստատվեցին սովետական տոները: Ամբողջ աշխարհում պետական պաշտոնական տոնացույցի տոների զգալի մասը կոչված է վերահաստատելու տվյալ քաղաքական ռեժիմի գաղափարախոսությունը: Մեր պետական պաշտոնական տոնացույցը զգալի իմաստով հենց այդպիսին է. մեր տոները անկախության, պետականության, լիբերալ արժեքների գաղափարներ վերահաստատող տոներ են, եւ սա է մեր ընտրած ուղին: Բարեբախտաբար, դրանց շարքում կան նաեւ հայկական մշակութային տոներ, որոնք ազգային եւ եկեղեցական են, այսինքն՝ քրիստոնեական եւ նախաքրիստոնեական կյանքից եկող եւ շարունակվող տոներ: Գտնում եմ, որ վատ տոնացույց չունենք: Բայց մենք հաճախ տոնական օրվա համար չունենք համապատասխան արարողակարգ: Իսկ տոնը մասնակցություն է, եւ ամեն մարդ, ընտանիք, հասարակական խումբ իր դերը պիտի ունենա: Տոնը պետք է հասցեագրվի, անգամ ուսուցանվի: Եթե դա ավանդական տոն է, ապա ծիսակատարությունը փոխանցվում է ծնողների, հասարակության միջոցով: Նոր տոների համար հարկավոր է ստեղծել նրանց իմաստը, գաղափարախոսությունն արտահայտող նոր ծեսեր եւ ուսուցանել դրանք: Ժամանակի ընթացքում տոնը կամ կգտնի իր տեղը՝ կապրի, կամ կվերանա, եթե հակասական լինի քո մշակույթին: Բայց, այնուամենայնիվ, մի բան պետք է առաջարկել մարդկանց: Սա եւ էթնիկ մշակույթի շարունակելիության խնդիր է, եւ նոր արժեքների ձեւավորման խնդիր: Այսօր մենք ոչ տիրություն ենք անում մեր էթնիկ մշակութային արժեքներին, ոչ էլ ապահովում նոր արժեքների ներմուծումը: Մենք դա թողնում ենք ինքնակարգավորման: Իսկ ինքնակարգավորումն ունի դրական, բայց եւ զգալի բացասական կողմեր: Այդպես մեզ մոտ արմատավորվում են օտար տոներ, օրինակ՝ Սուրբ Վալենտինի տոնը, մինչդեռ մենք ունենք այդպիսի տոն՝ Սուրբ Սարգսի տոնը: Բայց այն բավականաչափ չի քարոզվում եւ պարզաբանվում: – Սա օտարամոլությո՞ւն է: – Ոչ, եթե մենք օտարամոլ ենք, ապա ինչո՞ւ չենք վերցնում, օրինակ, չինական տոները: Այստեղ ավելի շուտ հաղորդակցվելու խնդիր է այն արժեքներին, որոնք քաղաքականապես հաստատված են որպես մեզ համար էլիտար մշակույթ: Եթե դուք չեք առաջարկում սեփական էթնիկ մշակույթն արտահայտող համարժեք նորմեր, ապա «էլիտար» մշակույթը ինքնաբերաբար գալիս հաստատվում է: Եվ դա շատ բնական երեւույթ է: Այլ բան է, թե որքանով է դա ընդունելի մեզ համար: Տոնի դեմ, թեկուզ օտար, չպետք է պայքարել: Հարկավոր է առաջարկել այն, ինչը նույնքան համարժեք, նույնքան բարձրաճաշակ կլինի, բայց նախ եւ առաջ կապահովի մեր էթնիկ հավաքականությունը, կհաստատի մեր պետական գաղափարախոսությունը, մեր անցյալը, մեր ձգտումները, վերջապես մեր բանահյուսությունը՝ հարուստ, նրբաճաշակ, քնարական բանահյուսությունը, որն այսօր վերանում է: Հայկական ժողովրդական երգարվեստը, երգասացությունը, դժբախտաբար, կորցրել է իր ներշնչանքի աղբյուրը: Իսկ այսօրվա մեր երիտասարդությունը երգում է «կարաոկե» բոլոր լեզուներով, բայց ոչ հայերեն: Խոսքը «ռաբիս»-ի մասին չէ, ես նկատի ունեմ քնարական կամ երգիծական խորիմաստ, համարյա դասական տեքստերը եւ մեղեդիները, որոնք մեծապես հարստացրել են ընտանեկան եւ հասարակական հարաբերությունների բոլոր ձեւերը: – Համահո՞ւնչ է, արդյոք, այսօրվա մեր բռնած ուղին մեր ազգային խառնվածքին, թե՞ հակասում է դրան: Մենք մենատնտես հասարակության հոգեբանություն ունենք: Իմ ընկալմամբ՝ մեր ժողովրդին բնորոշ է նաեւ անհատական ճանապարհ հարթելու մղումը: Այս իմաստով մեր բռնած ուղին մեր խառնվածքին հարիր է եւ համահունչ: Բայց վերջին շրջանում մեր անցած ուղին ուրիշ արժեքներ է դաստիարակել, եւ մենք ունենք մեր վարքի եւ մեր մշակույթի վերաբերյալ կարծեցյալ հայացքի եւ մեր իրական խառնվածքի հակասություն: Ես կարծում եմ, որ մենք ավելի պրագմատիկ ( կամ՝ արեւմտյան ) արժեքների հետեւորդ ենք, բայց մեզ հավատացրել ենք եւ ներշնչել, որ գերադասում ենք առասպելական, հոգեւոր ( կամ՝ արեւելյան ) արժեքները: Այս երկվությունը մեր դժբախտության հիմքերից մեկն է: – Ո՞ւր ենք գնում եւ ի՞նչ է անում պետությունը այս բարդ ժամանակներում ճիշտ կողմնորոշվելու համար: Անկեղծ ասած՝ ես չեմ տեսնում այն իրական ծրագիրը, որով երկրի դիմագիծը ձեւավորելու ձգտում կա: Ես հավատում եմ, որ բոլոր երկրների իշխանությունները, այդ թվում եւ մեր, տնտեսական բարեկեցության խնդիրներ ունեն իրենց առջեւ դրված: Բայց ի՞նչ չափով են իրենք այդ գործն անում, որքանո՞վ է այն համապատասխանում հասարակության ակնկալիքներին: Ես կարծում եմ, որ մեր երկրում տնտեսական բարեփոխումներն անբավարար են եւ իրականացվում են շատ կոպիտ ձեւերով: Ի վերջո, բազմաթիվ մարդկանց հոգեկան եւ ֆիզիկական տառապանքի գնով, տեսանելի ապագայում մենք կհասնենք նյութական բարեկեցության որոշ մակարդակի: Այսինքն՝ կլուծվի այն խնդիրը, որն իր առջեւ ունի մեր երկիրը: Բայց, կարծում եմ, հնարավոր էր գնալ նվազ կորուստների եւ ավելի զգալի ձեռքբերումների ճանապարհով: Սա իմ գնահատականն է: Հավանաբար, կան ժողովրդավարական երկրներ, որոնց մշակույթին եւ օրենքներին ծանոթանալով կարելի է ասել՝ հենց սա է անհրաժեշտ մարդուն: Ես չգիտեմ: Որեւէ նյութական բարեկեցություն ունեցող երկրում կարելի է քիչ թե շատ հավասարակշիռ հումանիստական հարաբերություններ ունենալ: Կկարողանա՞նք, արդյոք, հասնել այդպիսի հումանիզմի, թե՞ ամեն մեկս կծվարենք մեր պրագմատիկ արժեքների դաշտում եւ մեր նյութական բարեկեցությունը կվայելենք, ինչն ընդհանրապես քիչ եզր ունի հումանիզմի հետ: Անկեղծ ասած՝ ես որոշ տագնապ ունեմ մեր ապագա հասարակական մարդասիրության հնարավորությունների վերաբերյալ… Իսկ պետությունն անում է այն, ինչը պետության անդամներին կամ իշխանության օղակներին ձեռնտու է՝ որոշ չափով կարգավորելով նաեւ մեր ներքին եւ արտաքին հարաբերությունները: Բայց, ընդհանուր առմամբ, ծառայում է ինքն իրեն: Սա է գլոբալ գնահատականը: Իսկ ի՞նչ է անում հասարակությունը: Կա՞ այսօր որեւէ քաղաքական կամ մշակութային հասարակական պատվեր: Մենք ունենք ահռելի թվով հասարակական կառույցներ, որոնց աշխատանքի զգալի մասն ուղղված է այն պատվերին, որն այս կամ այն միջազգային կառույցը ձեւակերպել է Հայաստանի համար: Ես չեմ ուզում ասել, որ դա վատ է: Բայց նրանք ձեւակերպում են իրենց խնդիրները, իսկ մենք դրանցից զատ ունենք նաեւ մեր խնդիրները: Հենց թեկուզ մեր անցնելու ուղին: Ինքնակարգավորման ճանապարհո՞վ պիտի գնանք, մեր հարեւանների հետ հարաբերությունները միայն միջազգային կառույցների թելադրած վարքականոնո՞վ պիտի կառուցենք: Խոսքն այն մասին չէ, որ դրանք վատն են: Իմ ասածն այն է, թե ինչպե՞ս անենք, որ մեր ներքին շահը, հետաքրքրությունը, հումանիզմը, մեր պատկերացումն ու ծրագիրն ունենանք: Մտածենք, թե ոնց ենք շարունակելու ապրել այս տարածաշրջանում: – Ինչո՞ւ չենք մտածում այդ մասին: – Որոշ իմաստով սա համընդհանուր երեւույթ է, եւ մենք միակը չենք: Սակայն դա չի ազատում մեզ պատասխանատվությունից: Այսօր մենք ընդգրկված ենք պրագմատիկ արժեքների մշակույթի մեջ, որոնք ունեն իրենց ձեւակերպված խնդիրը եւ դրան հասնելու ուղիները: Բայց մենք ինքներս դեռեւս պրագմատիկ արժեքների գիտակցության կրողը չենք, եւ մեզ համար խնդիրը հասարակայնորեն չենք ձեւակերպել ու մշակել: Թվում է, թե կան բազմաթիվ կառույցներ, որոնք, կարծես թե, այդ ճանապարհին են. գնում են բանակցությունների, որովհետեւ բարիդրացիական հարաբերություններ պետք է հաստատել հարեւանների հետ, օգնում են աղքատներին, քանի որ նրանք դրա կարիքն ունեն… Բայց, ցավոք, իրականում բոլորը լուծում են միայն իրենց խնդիրները: Վախենում եմ ասել, բայց, կարծես թե, մեր մեջ իրական գթասրտությունը, սրտացավությունը զգալիորեն բթացել են: Գուցե կարող ենք օբյեկտիվ եւ արդարացուցիչ շատ պատճառներ բերել՝ անցած տարիների դժվարությունները, զրկանքները, բոլորիս մեջ կոտրված հավատը եւ հույսը: Բայց չի կարելի այսպես անվերջ շարունակել: Մենք իրավունք չունենք մի կողմ քաշվել, եթե ուզում ենք հարգել ինքներս մեզ: – Հնարավո՞ր է, արդյոք, չկորցնել մեր ազգային նկարագիրը եւ, միաժամանակ, ներդաշնակվել գլոբալացման համաշխարհային ընթացքին: – Այո, հնարավոր է: Ես սարսափելի բան չեմ տեսնում գլոբալացման գործընթացում: Պատմական անցյալում նույնպես նման գործընթացներ են եղել, եւ դրանք միշտ ծառայել են որոշակի խնդիրների, այդ թվում, կարծում եմ, հումանիստական արժեքների: Տեսականորեն գլոբալացումն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ դրական բաներ: Վերջին հաշվով, աշխարհում որքան շատ մարդիկ ապրեն միմյանց համար փոխընդունելի մշակույթի նորմերով, այնքան ավելի քիչ կլինեն կոնֆլիկտները: Սակայն գլոբալացումը միշտ եղել է նաեւ քաղաքական գործընթաց: Այսօր ընթացող գլոբալացումը կարծես թե նպատակին չի ծառայում: Աշխարհի մեծ տերություններն առաջին հերթին իրենց տնտեսական շահն են հետապնդում. կուտակում են օրեցօր նվազող ռեսուրսները, ապա, այսպես ասած, համաշխարհային կարգ սահմանում՝ նախ եւ առաջ ապահովագրելով իրենց ապագա սպառնալիքներից: Եվ եթե մենք նույնիսկ մեր ամբողջ մտավոր կարողությունները ներդնենք, այդ քաղաքական գործընթացից խուսափել, միեւնույն է, չենք կարող: Տվյալ պարագայում, կարծում եմ, մեր խնդիրն է՝ հասկանալ, թե մենք ինչպես կարող ենք տեղավորվել այս գործընթացում: Հազար ու մի տարբերակ կարող է լինել: Քանի որ գործընթացը մեր նման շատ շատերի համար ուղղակի սպառնալիք է, ապա, ի վերջո, կարող է գալ միավորվելու գիտակցումը: Բայց դա, ցավոք, քիչ հավանական է մեր տարածաշրջանում: Գոնե առաջիկա տեսանելի ժամանակահատվածում: Ավելի իրագործելի է մեր ինքնապահպանման մեխանիզմների հստակեցումը: Այստեղ մենք կարող ենք շատ հստակ ձեւակերպել, թե ինչպես անենք, որ, օրինակ, ուրիշների մոտ լրացուցիչ բացասական գրգիռներ, նոր կոնֆլիկտներ չառաջացնենք, բայց նաեւ մեր խնդիրները հնարավորինս լուծենք: Այդ թվում մեր էթնիկ ինքնապահպանության խնդիրը: Անհրաժեշտ է գլոբալացվող մշակույթի հետ հաղորդակցվելու ձեւ գտնել: Ինչպես քրիստոնեության պարագայում եղավ: Պահպանելով մեր աշխարհայացքը, մշակութային արժեքները՝ մենք միաժամանակ դարձանք քրիստոնյա աշխարհի մի մասը: Ճիշտ այդպես մեր տեղն ունենք հնդեվրոպալեզու մշակութային աշխարհում: Նույն ձեւով ունենք ընդհանրություն նաեւ կովկասյան մշակութային աշխարհի հետ՝ պատմական, աշխարհայացքային եւ այլն: Իսկ դրսի աշխարհի համար մենք այսօր ընդհանրապես մի ամբողջություն ենք՝ կովկասցիներ, չնայած մեր ամբողջ բազմազանությանը, տարբերություններին: Իրականում սրանք բոլորը մեր ձեռքբերումներն են: Եթե մենք ընկալենք այս երեւույթները, ապա նաեւ մեր գիտակցված մասը կկազմենք այս գլոբալացվող աշխարհում՝ մնալով, սակայն, կովկասյան, հնդեվրոպական եւ քրիստոնյա մշակութային աշխարհի մասը: Այդ դեպքում, գուցե, ընդհանուր տնտեսական հարաբերությունների մեջ էլ, ինչպես նաեւ գիտության եւ այլ ոլորտներում, կգտնվի այն անկյունը, որտեղ մենք մեր հստակ տեղը կունենանք: Հարցազրույցը՝ ԱՆԱՀԻՏ ԽԵՉՈՅԱՆԻ
