Հայ
վերականգնողներին խորհուրդ է տալիս հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը Այս
օրերին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հովանավորությամբ մեծ թափով ընթանում են Թուրքիայի տարածքում գտնվող
Աղթամարի սուրբ Խաչ եկեղեցու վերականգնման աշխատանքները: Վերջերս Աղթամարի կղզի է
այցելել նաեւ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը, որը փոխանցեց մեզ իր տպավորությունները:
– Ճի՞շտ է, որ 1000-ամյա այդ հուշարձանի վերականգնումը իրականացվում է այդ
գործում անթույլատրելի նյութերի՝ տոլի, մազութի ու բետոնի օգտագործմամբ եւ, որոնց
արդյունքում՝ որմնանկարները վնասվել են: – Որմնանկարներում, որոնք Առաքյալների
պատկերներն են, իսկապես դեմքերի հատվածները քերվել են: Բայց դա եղել է տասնամյակներ
առաջ, ճիշտ այն ժամանակ, երբ հայկական հուշարձանների նկատմամբ Թուրքիան նման քաղաքականություն
էր իրականացնում: Հայկական հուշարձանները թիրախ էին զինավարժությունների ժամանակ,
դրանք պայթեցվում էին, ավերվում: Նման ճակատագրի արժանացան շատ-շատերը, այդ թվում՝
Նարեկա վանքը, Բագրեւանդի սուրբ Հովհաննեսը եւ այլն: Այժմ ես գոհ եմ վերադարձել Թուրքիայից:
Մեր վերականգնողները թող գնան այնտեղ դաս առնեն, թե ինչպես պետք է վերականգնել պատմական
հուշարձանները: Թե չէ՝ Հայաստանի տարածքում Հուշարձանների պահպանության գլխավոր
վարչությունը խորհրդային տարիներից առ այսօր ո՛ր հուշարձանը վերականգնել է՝ հիմա
դրանց տանիքը ոչ թե կաթում, այլ չռռում է: Օրինակ՝ Գնդեվանքը 70-ականներին վերականգնվեց,
ու ամիսներ անց, առաջին իսկ տեղումներից հետո 1000 տարվա վաղեմության որմնանկարը
լվացվեց եւ անհետացավ: Կամ թեկուզ վերցնենք Օհանավանքը: Վերանորոգումից հետո եկեղեցու
մեջ փոքրիկ լճակներ են առաջացել: Կարճ ասած՝ ցանկացած հուշարձան, որ վերականգնվել
է ՀՀ տարածքում՝ այսօր վթարային վիճակում է եւ շուտափույթ օգնության կարիք ունի:
– Իսկ Աղթամարի սուրբ Խաչը վերանորոգելիս արդյոք բուն նյութին հարազա՞տ են
մնացել: Ըստ մեր տեղեկությունների, գավիթի տանիքը այժմ ծածկված է տոլով ու մազութով…
– Գավիթի տանիքը եղել է հողածածկ, մեր նախնիները իմացել են, թե կավի ինչ քանակություն
եւ ավազի ինչ շերտ օգտագործեն, որպեսզի հողածածկ տանիքները ջուր չանցկացնեն: Այժմ
այդ տեխնիկան ժամանակակիցներիս հայտնի չէ: Հավանաբար թուրքերը ապահովության համար
տոլ են օգտագործել, որ ջրահեռացումը 100%-անոց լինի, հետո երեւի հողածածկույթով կփակեն:
Չմոռանանք, որ վերանորոգման աշխատանքները դեռ չեն ավարտվել: – Իսկ ինչո՞ւ
չեն թույլատրում զբոսաշրջիկներին հուշարձանը լուսանկարել մոտիկից: – Աղթամար
կղզի ամեն կես ժամը մեկ մի նավակ է այցելում: Բնականաբար՝ շինհրապարակը պետք է մեկուսացվեր,
թեկուզ առանձնացվեր փշալարով, ինչպես որ արված է: Այնպես որ, պետք չէ աղմուկ բարձրացնել,
թե սրիկա թուրքերը ցանկապատ են դրել ու չեն թողնում գնանք-տեսնենք: – Իսկ
որքանո՞վ է հավաստի այն տեղեկությունը, թե վերանորոգումը ընթանում է առանց հայկական
կողմի եւ առանց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի անկախ փորձագետների մասնակցության: – Նկատենք,
որ 4 ճարտարապետ է ընդգրկված վերանորոգման աշխատանքներում, որոնց մեջ ոչ մի թուրք
չկա: Ճարտարապետներից 2-ը ազգությամբ հայ են, 2-ը՝ եվրոպացի, նաեւ 1 հայ հոգեւորական
է կցված: Այնտեղ կատարվող աշխատանքները, օգտագործվող տեխնիկան, շինարարության որակը
ինձ ուղղակի ապշեցնում են. իսկապես գիտական վերականգնում է ընթանում: Հուշարձանի
արեւմտյան ճակատին ես միայն մեկ քար նկատեցի, որ սխալ էր դրված: Խաչաքանդակի մեջ
ստորին խաչաթեւը պետք է ավելի երկար լիներ, քան վերինը, սակայն քարը 180 աստիճանով
շրջված էր: Թուրքերին մեղադրելուց առաջ հիշենք, որ ունենք հայ հոգեւորական եւ 2 հայ
ճարտարապետ, նրանք պարտավոր էին ուշադիր լինել: Մինչդեռ, իմ այնտեղ եղած ողջ ընթացքում,
ես այդ հայերին այդպես էլ չտեսա: Ի վերջո, 1000 տարվա շինություն էր վերանորոգվում,
բացառիկ առիթ էր ստեղծվել եվրոպական հովանավորությամբ Թուրքիայում վերականգնել հայկական
հուշարձան, ինչո՞ւ տեղում չէին, էլ ինչո՞ւ են աշխատավարձ ստանում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ից ու
թուրքական կառավարությունից: – Եկեղեցու ծագումը մատնանշող պաստառների վրա
ուղղակիորեն նշված չէ վերջինիս հայկական լինելու մասին… – 2000-ին մետաղյա
ցուցանակի վրա անգլերեն եւ թուրքերեն գրված էր, որ եկեղեցին կառուցվել է Վասպուրականի
հայկական շրջանում, Մանվել քեշիշի (վարդպետի) կողմից: Մեր հոգեւորականներից շատերը
հավանաբար չգիտեն, որ վարդպետ նշանակում է ճարտարապետ, ոչ թե վարդապետ: Երեւի թուրքերը
նրանց հարցրել են վարդպետը ո՞րն է, նրանք էլ ասել են՝ վարդապետ, թուրքերն էլ գրել
են քեշիշ Մանվել: Դա է սխալը: Մյուսը Վասպուրականին է վերաբերում… եկեք չմոռանանք,
որ Գագիկ թագավորի օրոք Վասպուրականը հունական տիրապետության տակ էր եւ այդ է պատճառը,
որ գրված է «Վասպուրականի հայկական շրջան»: Այսօր ասում ենք, վա՜յ վայրենի
Թուրքիան…բայց նույն Թուրքիան 70 տարի ուղիղ կապի մեջ է եղել Եվրոպայի հետ, եւ
այսօր նրա քաղաքակրթությունը ու ամեն ինչը Եվրոպա է հիշեցնում: Միշտ ասում ենք Ռուսաստանը
լուսավո՜ր, ավագ եղբա՜յր եւ այլն, բայց իրականում Ռուսաստանն ավելի վայրենի երկիր
է, քան Թուրքիան: Իսկ մեզ հասած եվրոպական քաղաքակրթության շորշոփները ռուսական պրիզմայով
են անցել, դրա համար էլ հիմա էս օրին ենք: Զրուցեց ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ
Հ. Գ. Նկատենք, որ Թուրքիան այսօր խնդիր ունի Եվրամիությանը
անդամագրվելու, եւ հայկական հուշարձանների հանդեպ նրա բարյացակամությունը բխում է
հենց այդ երկրի շահերից: Գուցե արժե, որ մենք էլ մեր շահը գիտակցենք եւ իրավիճակից
օգտվենք՝ նպաստելով Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական հուշարձանների վերականգնմանը:
