Ի՞ՆՉ Է ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ: Ո՞ՒՄՀԱՄԱՐ Է ԱՅՆ: Ի՞ՆՉ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Է ԼՈՒԾՈՒՄ Ի՞նչ է Սահմանադրությունը Մարդկային հասարակությունը գոյություն ունի մոտ 50 հազար, պետությունը եւ իրավունքը՝ 3 հազար տարի, իսկ սահմանադրությունը, ժամանակակից իմաստով, ընդամենը՝ 200 տարուց մի փոքր ավելի: Սահմանադրություն (Constitution) բառը ծագել է դեռեւս Հին Հռոմում՝ լատիներեն constitutio բառից («սահմանել», «հիմնադրել»), որը տեղ է գտել գրեթե բոլոր ազգերի լեզուներում: Հայերենում ի սկզբանե «Constitution» բառի փոխարեն օգտագործվել է «Սահմանադրություն» հասկացությունը, որը բացի «սահմանելուց» ընկալվել է նաեւ սահման դնելու իմաստով: Այս գաղափարն իր արտահայտությունն է գտել 1773-1788 թթ. հայր եւ որդի Շահամիրյանների հեղինակած «Որոգայթ փառացում»: Վերնագրի մեջ ամփոփված է Սահմանադրության հիմնական իմաստը՝ մարդու ազատությունը պահպանելու համար անհրաժեշտ է սահման դնել իշխանության, կառավարողի առջեւ: Սահմանադրությունը երկրի հիմնական օրենքն է, որը սահմանում է մարդու եւ պետության միջեւ հիմնական հարաբերությունները եւ պետական իշխանության կառուցվածքը: Սահմանադրությունը պետության մեջ «խաղի» հիմնական կանոններ սահմանող իրավական ակտն է, եւ այդ «խաղի» կանոնները հավասարապես տարածվում են ինչպես քաղաքացիների, այնպես էլ՝ պետական իշխանության մարմինների վրա: Ե՞րբ են ընդունվել առաջին սահմանադրությունները Աշխարհում առաջին Սահմանադրությունն ընդունվել է 1787 թ.-ին՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում եւ գործում է առ այսօր: Ընդամենը 4 տարի անց՝ 1791 թ.-ի մայիսին սահմանադրություն ընդունեց Լեհաստանը, իսկ 1791 թ. -ի սեպտեմբերին՝ Ֆրանսիան: ԱՄՆ-ից, Լեհաստանից եւ Ֆրանսիայից հետո սահմանադրությունների ընդունման շքերթը շարունակվեց Նորվեգիայում, Բելգիայում, Արգենտինայում, Լյուքսեմբուրգում, Շվեցարիայում եւ այլուր: Այսօր գործող սահմանադրությունների մեծ մասն ընդունվել է երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո. Իտալիայում՝ 1947թ., Գերմանիայում՝ 1949թ., Ֆրանսիայում՝ 1958թ. եւ այլն: 90-ական թթ.-ի սկզբից, սոցիալիստական ճամբարի փլուզումից հետո, սկսվեց Սահմանադրությունների ընդունման նոր փուլը: Մինչեւ 1995 թվականի հուլիսի 5-ը Հայաստանի Հանրապետությունն ունեցե՞լ է սահմանադրություն, թե՝ ոչ Սահմանադրությունը բնորոշ է պետականորեն ձեւավորված հասարակությանը: Հայաստանն իր պետականությունը կորցրեց մի ժամանակաշրջանում, երբ սահմանադրությունները, ժամանակակից իմաստով, նույնիսկ չէին գտնվում սաղմնավորման փուլում: Այդ ժամանակահատվածում Հայաստանը չէր կարող ունենալ սահմանադրություն: Հայաստանի Հանրապետությունն իր սահմանադրությունը չունեցավ նաեւ առաջին Հանրապետության շրջանում (1918 – 1920 թթ.), թեպետ սահմանադրություն մշակելու վերաբերյալ կար Ազգային խորհրդի որոշում: Ինչ վերաբերում է խորհրդային Հայաստանի երեք սահմանադրություններին, ապա 1922, 1937 եւ 1978 թթ.-ին ընդունված փաստաթղթերը Հայաստանի սահմանադրություն կարելի է անվանել միայն բավականին մեծ վերապահումներով: Բացառությամբ այդ սահմանադրությունների որոշ դրույթների, դրանք ոչնչով չէին տարբերվում մյուս խորհրդային հանրապետությունների սահմանադրություններից: Վերջին հաշվով, այդ ժամանակահատվածում Հայաստանն անկախ չէր եւ երկրի հիմնական օրենքը չէր կարող լինել ինքնիշխան պետության սահմանադրություն: Այդ իսկ պատճառով, կարելի է ասել, որ Հայաստանի Հանրապետությունը մինչեւ 1995 թ.-ի հուլիսի 5-ի սահմանադրությունը, բառիս ժամանակակից իմաստով, սահմանադրություն չի ունեցել: Ինչո՞վ է տարբերվում սահմանադրությունը սովորական օրենքներից, եւ ինչո՞ւ են սահմանադրությունն անվանում հիմնական օրենք Աշխարհի բոլոր երկրներում սահմանադրություններն ունեն իրենց պաշտոնական անվանումները, որոնցով տարբերվում են սովորական օրենքներից: Գրեթե բոլոր երկրներում այն պարզապես կոչվում է «Սահմանադրություն»: Կան երկրներ, որտեղ այն անվանում են «Սահմանադրական օրենք», օրինակ՝ Ավստրիայում, Մոնակոյում՝ «Սահմանադրական օրդոնանս», նախկին Հարավսլավիայի երկրներում սահմանադրությունը կոչվում է «Ուստավ», Գերմանիայում՝ «Հիմնական օրենք»: Անկախ սահմանադրության անվանումից, հիմնական օրենք հասկացությունը հաճախ օգտագործվում է իբրեւ սահմանադրություն տերմինի հոմանիշ: Դա նախ եւ առաջ պայմանավորված է այս ակտի կարգավորման առարկայով: Ի տարբերություն այլ օրենքների, սահմանադրություններն արտացոլում են հասարակության համար ամենակարեւոր, ամենաէական ու ամենահիմնական նորմերը, որոնք հաճախ բացվում եւ կոնկրետացվում են այլ իրավական ակտերում: Ի տարբերություն մյուս իրավական ակտերի՝ սահմանադրություններն օժտված են բարձրագույն իրավաբանական ուժով, եւ հենց այս հատկանիշն է ապահովում մյուս իրավական ակտերի համապատասխանությունը սահմանադրությանը: Բոլոր մյուս օրենքները պետք է ընդունվեն սահմանադրության հիման վրա եւ համապատասխանեն վերջինիս դրույթներին: Սահմանադրությանը հակասող ցանկացած իրավական ակտ պետք է վերացվի կամ փոփոխվի սահմանադրությամբ սահմանված ընթացակարգերին համապատասխան: Ո՞րն է սահմանադրության հիմնական խնդիրը Սահմանադրության հիմնական խնդիրը մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների ամրագրումն է, եւ դրանց իրականացումն ու պաշտպանությունն ապահովող մարմինների ու մեխանիզմների սահմանումը: Որքան կատարյալ ու ամբողջական են սահմանված այդ իրավունքներն ու ազատությունները, եւ որքան իրական ու արդյունավետ է դրանց իրականացումն ու պաշտպանությունն իրականացնող մարմինների համակարգը, այնքան կատարյալ է սահմանադրությունը: Կա՞ն արդյոք Սահմանադրություն չունեցող երկրներ Բովանդակային առումով սահմանադրությունն իրավական փաստաթուղթ է, որը սահմանում է վերը նշված հարաբերությունները: Այդ տեսանկյունից, չկա երկիր, որը չունենա այդ հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտեր: Ձեւական առումով, սահմանադրության տակ մենք հասկանում ենք միասնական իրավական փաստաթուղթ՝ ընդունված որոշակի բարդեցված ընթացակարգով, որով կանոնակարգվում են այդ հարաբերությունները: Մեծ Բրիտանիան չունի գրված սահմանադրություն: Բովանդակային առումով, Մեծ Բրիտանիայի սահմանադրությունն այսօր կազմում են XIII-XX դարերում ընդունված մի շարք իրավական ակտեր՝ Ազատությունների մասին մեծ խարտիան, Պառլամենտի մասին օրենքը եւ այլն: Ուշագրավ են Կանադայի, Իսրայելի եւ Նոր Զելանդիայի սահմանադրությունները: Վերջիններս ոչ թե մեկ միասնական փաստաթուղթ են, այլ կազմված են մի շարք փաստաթղթերից: Կանադայի սահմանադրության բաղկացուցիչ մաս է կազմում դեռեւս 1867 թ.-ին ընդունված «Բրիտանական Հյուսիսային Ամերիկայի մասին ակտը», 1981թ.-ի Մեծ Բրիտանիայի կառավարության ընդունած սահմանադրական ակտը, համաձայն որի Մեծ Բրիտանիան դադարեց օրենքներ ընդունել Կանադայի համար: Այս ակտերը, մի քանի ակտերի հետ միասին, կազմում են Կանադայի Սահմանադրությունը: Իսրայելն ունի 13 հիմնական օրենք, որոնք բովանդակային առումով հանդիսանում են նրա սահմանադրությունը: Ո՞րն է իրավաբանական եւ փաստական սահմանադրությունների տարբերությունը Անկախ իրավաբանական սահմանադրությունից, ցանկացած պետություն ունի իր փաստական սահմանադրությունը: Այն պետության մեջ գործող սահմանադրությամբ կարգավորվող փաստացի վիճակն է: Ըստ էության, իրավաբանական եւ փաստական սահմանադրությունների միջեւ չպետք է լինի տարբերություն, սակայն այսօր դժվար է գտնել գեթ մեկ երկիր, որտեղ այս երկուսն ամբողջությամբ համապատասխանեն միմյանց: Փաստական ու իրավաբանական սահմանադրությունների միջեւ մեծ տարբերություն կար, մասնավորապես, խորհրդային պետություններում, երբ սահմանադրություններով ամրագրված ժողովրդավարական դրույթներից իրական կյանքում գրեթե ոչինչ չէր մնում: Ցավոք, այդ իրողությունից չխուսափեց նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունը, քանի որ սահմանադրությունից մինչեւ կյանք տանող ճանապարհն ուղիղ չի անցնում, եւ շատ դեպքերում իրական հասարակական հարաբերությունները հեռու են սահմանադրությամբ ամրագրված դրույթներից: Սահմանադրությունների ընդունման եւ փոփոխման եղանակները Որպես կանոն, սահմանադրությունների ընդունման եւ փոփոխման եղանակները սահմանվում են սահմանադրության առանձին հոդվածում կամ նույնիսկ գլխում եւ իրենց բարդությամբ էականորեն տարբերվում են այլ իրավական ակտերի ընդունման ընթացակարգերից: Հենց դա էլ ապահովում է սահմանադրությունների կայունությունը: Ըստ սահմանադրությունների ընդունման ու փոփոխման եղանակի, սահմանադրություններն ընդունված է դասակարգել երկու խմբի՝ կոշտ եւ ճկուն: Առաջինը բնորոշվում է իր փոփոխման ավելի բարդ մեխանիզմներով: Որպես կանոն, սահմանադրությունները փոփոխվում են այն նույն ընթացակարգով, ինչպես ընդունվել են, սակայն կան նաեւ բացառություններ: Սահմանադրությունների փոփոխության նախաձեռնությունը վերապահվում է պառլամենտին եւ պետության գլխին: Սահմանադրության փոփոխության նախաձեռնությանը հավանություն տալը սովորաբար պառլամենտի իրավասությունն է: Պառլամենտի կողմից հավանության արժանացած նախագիծը կամ հաստատվում է պետության գլխի կողմից կամ դրվում է հանրաքվեի: Սա է ընդհանուր սխեման, սակայն մի շարք երկրներում գործում են այլ ընթացակարգեր: Առավել կոշտ սահմանադրությունների թվին է դասվում ԱՄՆ-ի սահմանադրությունը: Փոփոխության նախագիծը պետք է ստանա Կոնգրեսի ձայների 2/3-ի կամ հատուկ հրավիրված կոնվենտի հավանությունը, որը գումարվում է ԱՄՆ-ի օրենսդիր ժողովի 2/3-ի պահանջով: Երկու դեպքում էլ փոփոխությունների նախագիծը պետք է վավերացվի կամ նահանգների 3/4-ի, կամ էլ նահանգների կոնվենտի 3/4-ի կողմից: Կոշտ սահմանադրությունների թվին կարելի է դասել նաեւ ՀՀ Սահմանադրությունը, որը կարելի է փոփոխել միայն հանրաքվեի միջոցով: Ճկուն սահմանադրությունների թվին են պատկանում այն սահմանադրությունները, որոնց փոփոխության համար անհրաժեշտ է միայն պառլամենտի անդամների որակյալ մեծամասնությունը: Բազմաթիվ ժողովրդավարական երկրներում սահմանադրություններն ընդունվել են ոչ թե պառլամենտի, այլ հատուկ այդ ակտերի ընդունման համար կազմավորված մարմինների կողմից: Օրինակ՝ ԱՄՆ-ի գործող սահմանադրությունը 1787 թ.- ին ընդունվեց սահմանադիր կոնվենտի կողմից: Իտալիայի սահմանադրության ընդունման համար 1946 թ. ընտրվեց սահմանադիր ժողով, որը մեկ տարի անց ընդունեց Իտալիայի գործող Սահմանադրությունը: Գերմանիայի սահմանադրությունն ընդունվեց 1949 թ.- ին պառլամենտական խորհրդի կողմից, որը բաղկացած էր երկրամասային պառլամենտների կողմից ընտրված ներկայացուցիչներից: Սահմանադրությունների ընդունման երկու հիմնական եղանակներն էլ՝ պառլամենտի կողմից եւ հանրաքվեի միջոցով, ունեն ինչպես իրենց առավելությունները, այնպես էլ՝ թերությունները: Եթե առաջինի դեպքում որպես առավելություն համարվում է այդ մարմնի պրոֆեսիոնալիզմը, ապա որպես թերություն նշվում է սահմանադրությունը պառլամենտական մեծամասնությանը հարմարեցնելու վտանգը: Եթե հանրաքվեի պարագայում սահմանադրական փոփոխությունները ինչ-որ մի քաղաքական ուժին հարմարեցնելը բարդանում է, ապա որպես թերություն՝ ավելանում է սահմանադրությունը որպես բարդ իրավական փաստաթուղթ հասարակության կողմից չընկալվելու վտանգը: Ինչո՞վ են պայմանավորված սահմանադրություններում կատարվող փոփոխությունները Սահմանադրություններն ի սկզբանե ստեղծվում են առավել երկար կյանք ունենալու ակնկալիքով: Սահմանադրությունը պետք է ունենա այնպիսի բովանդակություն, որ մի կողմից արգելք չհանդիսանա ընթացիկ օրենսդրության միջոցով արձագանքելու հասարակական հարաբերություններում տեղի ունեցող փոփոխություններին, իսկ մյուս կողմից թույլ չտա, որ ընթացիկ օրենսդրությունը նենգափոխի իր էությունը: Սահմանադրության մեջ պետք է ամրագրվեն հիմնարար նշանակություն ունեցող սկզբունքներ, դրույթներ, այլ ոչ թե կոնկրետ սոցիալական քաղաքականությունից բխող նորմեր: Հասարակությունն ինքնին հարափոփոխ է, հետեւաբար հրամայական է դառնում սահմանադրությունների այնպիսի ճկունությունը, որը նպաստում է հասարակության զարգացմանը: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ 1990 թ.-ի օգոստոսի 23-ին առաջին անգամ ժողովրդավարական եղանակով ընտրված ԳԽ-ն ընդունեց Հայաստանի անկախության մասին հռչակագիրը, որն ամրագրեց Հայաստանի նորանկախ պետության հիմնական սկզբունքները: Հռչակագրի 12-րդ կետի համաձայն, այն պետք է հիմք ծառայեր ՀՀ սահմանադրության մշակման, ինչպես նաեւ գործող սահմանադրության մեջ փոփոխությունների եւ լրացումների կատարման, պետական մարմինների գործունեության, Հանրապետության նոր օրենսդրության մշակման համար: 1990թ.-ին ԳԽ-ն հաստատեց «Հայաստանի անկախության մասին» Հռչակագրին համապատասխան ընդունված օրենսդրական ակտերի մասին սահմանադրական օրենքը, ըստ որի մինչեւ ՀՀ Սահմանադրության ընդունումը դադարեցվում էին 1978թ.-ի սահմանադրության այն դրույթները, որոնք հակասում էին «Հայաստանի անկախության մասին» Հռչակագրի հիման վրա ՀՀ ԳԽ-ի կողմից ընդունված օրենքներին: Քանի որ Հայաստանը դեռեւս գտնվում էր ԽՍՀՄ կազմում, երկրի նոր իշխանությունների համար հիմնական խնդիրը Հայաստանի անկախության հաստատումն էր՝ հնարավորինս առանց ցնցումների եւ Մոսկվայի հետ բացահայտ հակադրվելու: Չնայած այդ ջանքերին, 1990թ-ի վերջից Մոսկվայի կողմից ՀՀ իշխանությունների նկատմամբ ճնշումները սաստկանում էին: Այդ պայմաններում ՀՀՇ-ի ղեկավարությունը 1991-ի գարնանը որոշում ընդունեց ստեղծել Հանրապետության նախագահի պաշտոն եւ ընդունել համապատասխան օրենք: 1991 թ-ի հունիսի 25-ին ՀՀ-ում հաստատվեց Հանրապետության նախագահի պաշտոնը: ԳԽ-ի այդ որոշմանը համապատասխան, սահմանադրական հանձնաժողովը պատրաստեց համապատասխան օրենքի նախագիծը, որն ամբողջությամբ ընդունվեց 1991 թ. օգոստոսի 1-ին: 1991 թվականի նոյեմբերի 19-ին ընդունվեց ԳԽ-ի մասին օրենքը: Մինչեւ 1995 թվականի Սահմանադրության ընդունումը, Հանրապետության նախագահի եւ ԳԽ-ի մասին օրենքները հանդիսանում էին ՀՀ քաղաքական համակարգի հիմքը: Հայաստանում անկախության լիակատար ձեռքբերումից հետո, ՀՀ ղեկավարությունը չէր շտապում ընդունել նոր սահմանադրություն եւ հաճախ մեջբերում էր Իսրայելի օրինակը, որը մինչ օրս չունի միասնական սահմանադրություն: Միայն 1992 թվականի ամռան խոր քաղաքական ճգնաժամից հետո, իշխանությունները որոշում ընդունեցին արագացնել սահմանադրության ընդունման գործընթացը: 1992 թվականի հոկտեմբերի 15-ի սահմանադրական հանձնաժողովի նիստում ներկայացվեց Սահմանադրության առաջին նախագիծը, որը գրեթե առանց փոփոխությունների ներառում էր «Հայաստանի Հանրապետության նախագահի» եւ «ԳԽ»-ի մասին օրենքները: Այս նախագիծն իր բովանդակությամբ եւ կառուցվածքով թերի եւ անկատար էր: Այդ իսկ պատճառով, հանձնաժողովը 1992 թ. հոկտեմբերի 23-ին որոշում ընդունեց ստեղծել աշխատանքային խումբ՝ նախագիծը լրամշակելու համար: 1993 թ. փետրվարին ֆրանսիացի սահմանադրագետներ Միշել Լեսաժի եւ Մարսել Պոշարի խորհրդատվական աջակցությամբ ստեղծվեց սահմանադրության երկրորդ նախագիծը, որը սահմանադրական հանձնաժողովին ներկայացվեց 1993թ. մարտի 25-ին: Առաջինի համեմատ այս նախագիծն առաջարկում էր հայեցակարգային նոր փոփոխություններ: Նախատեսվում էր վարչապետի դերի ուժեղացում, ինչպես նաեւ՝ կառավարության պատասխանատվություն ԱԺ-ի առջեւ: Չնայած այդ փոփոխություններին, նախագիծն ամբողջությամբ հաշվի չէր առնում ֆրանսիացի փորձագետների առաջարկները եւ Հանրապետության նախագահը շարունակում էր մնալ գործադիր իշխանության ղեկավար: 1993թ. մարտի 27-ին սահմանադրական հանձնաժողովը հավանություն տվեց ներկայացված նախագծին, սակայն որոշվեց այն ԱԺ ներկայացնել միայն լրամշակումից հետո: Այդ նախագիծն ընդունվեց 1993թ-ի հունիսի 24-ին եւ հաջորդ օրը պաշտոնապես ներկայացվեց Գերագույն Խորհուրդ: ԳԽ-ի որոշմամբ նախագիծը հրապարակվեց՝ համաժողովրդական քննարկման դնելու համար: Չնայած կատարված բազմաթիվ առաջարկություններին, 1994 թվականի ապրիլի 20-ին սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից ընդունված թվով 4-րդ նախագիծը չէր պարունակում որեւէ էական փոփոխություններ: Այն նույնպես պահպանում էր Հանրապետության նախագահի գերակա դիրքը Գերագույն Խորհրդի եւ կառավարության նկատմամբ: Նախագիծը ԳԽ-ի քննարկմանը ներկայացվեց 1994 թվականի հունիսին: Բացի սահմանադրական հանձնաժողովի նախագծից, ԳԽ-ի քննարկմանն էին ներկայացվել սահմանադրության եւս 4 նախագիծ, սակայն սահմանադրական հանձնաժողովի նախագծի հիմնական այլընտրանքը 6 ընդդիմադիր ուժերի տարբերակն էր: Գերագույն Խորհրդի քննարկումների արդյունքում սահմանադրական հանձնաժողովի նախագիծը, ինչպես նաեւ այլընտրանքային նախագծերը չստացան ձայների անհրաժեշտ որակյալ մեծամասնություն, որի հետեւանքով ԳԽ-ն որոշում ընդունեց ընդլայնել սահմանադրական հանձնաժողովը: Սահմանադրության այլընտրանքային նախագծերը Նորանկախ Հայաստանի առաջին այլընտրանքային սահմանադրության նախագիծը 1992թ.-ին ներկայացրեց ՀՀ ԳԱԱ փիլիսոփայության եւ իրավունքի ինստիտուտի պետաիրավական հետազոտությունների բաժնի ղեկավար, նախկին գլխավոր դատախազ Հենրիկ Խաչատրյանը: Սահմանադրության նախագծեր ներկայացրեցին նաեւ քաղաքական ուժերը՝ ՀՅԴ-ն (1993թ. հունիս) եւ ՀՌԱԿ-ը (1993թ. օգոստոս): ՀՅԴ-ն եւ ՀՌԱԿԸ 1993թ-ի հուլիսին նախաձեռնեցին ընդդիմության միասնական սահմանադրության ստեղծումը, որը հանրությանը ներկայացվեց 1993 թվականի սեպտեմբերին, որը հայտնի է իբրեւ 6-յակի նախագիծ: Բացի ՀՅԴ-ից եւ ՀՌԱԿ-ից, 6-յակի կազմում ընդգրկված էին ՍԻՄ-ը, Հանրապետական, Դեմոկրատական եւ Ագրարային-ժողովրավարական կուսակցությունները: Սահմանադրության նախագծեր ներկայացրեցին նաեւ Կոմկուսը եւ ՀՀ ԳԽ պատգամավոր Մեխակ Գաբրիելյանը: Առաջին սահմանադրական հանձնաժողովի կազմը ԳԽ սահմանադրական հանձնաժողովը ստեղծվեց 1990 թվականի նոյեմբերի 5-ին: Այն բաղկացած էր քսան անդամից, որոնցից վեցը պատգամավորներ չէին: Սահմանադրական հանձնաժողովի նախագահը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն էր, տեղակալը՝ Արդարադատության նախարար Վահե Ստեփանյանը, իսկ քարտուղարը՝ Արա Սահակյանը: Հանձնաժողովում բացարձակ մեծամասնություն էին կազմում ՀՀՇ-ն եւ նրա կողմնակիցները: Հանձնաժողովում ընդգրկված էին նաեւ երկու անդամ ԱԺՄ-ից, մեկական անդամներ ՍԻՄ-ից, ՀՌԱԿ-ից եւ Հանրապետական կուսակցությունից, իսկ երկու անդամ չէին հարում որեւէ քաղաքական ուժի: 1994 թվականի հունիսին սահմանադրական հանձնաժողովն ընդլայնվեց, որի մեջ ընդգրկվեց եւս տասներեք անդամ, որոնց մեծամասնությունն ընդդիմության ներկայացուցիչներ էին: Հանձնաժողովի ընդլայնումից անմիջապես հետո, ԳԽ նախագահ Բաբկեն Արարքցյանը դարձավ հանձնաժողովի համանախագահ: Գործող Սահմանադրության ընդունումը 1994 թվականի հունիսին ընդլայնված սահմանադրական հանձնաժողովը մեկ ամիս հետո որպես հիմք ընդունեց իր իսկ սահմանադրության նախագիծը: Ստեղծվեց հինգ հոգուց կազմված նոր աշխատանքային խումբ, որի կազմում ընդգրկվել էին՝ Վահե Ստեփանյանը, Վարդան Զուռնաչյանը, Վլադիմիր Նազարյանը, Ռաֆիկ Պետրոսյանը եւ Ֆրունզե Խառատյանը: Ընդլայնված հանձնաժողովի առաջին նիստերում համաձայնություններ ձեռք բերվեցին սահմանադրության առաջին գլուխների վերաբերյալ: Հատկապես կարեւոր էր Սահմանադրության նախաբանի շուրջ ձեռք բերված համաձայնությունը, որը հանձնաժողովն ընդունեց գրեթե միաձայն, սակայն 1994թ. դեկտեմբերին, ներքաղաքական իրավիճակի կտրուկ փոփոխությունից հետո, սահմանադրական հանձնաժողովում գերակշռում էին կուսակցական մոտեցումները: Արդյունքում, կառավարման համակարգին վերաբերող գլուխներում հանձնաժողովը չկատարեց որեւէ էական փոփոխություն: Սահմանադրության նախագիծը վերջնական տեսքով հանձնաժողովի կողմից ընդունվեց 1995 թվականի ապրիլի 13-ին: Նախագծին դեմ քվեարկեցին ՍԻՄ նախագահ Հրանտ Խաչատրյանը, Կոմկուսի ներկայացուցիչ Ֆրունզե Խառատյանը եւ ՀՅԴ ԳՄ անդամ Ռուբեն Հակոբյանը: Նախագիծը Գերագույն Խորհուրդ ներկայացվեց 1995 թվականին, որը մայիսի 12-ին 141 կողմ, 20 դեմ եւ 3 ձեռնպահ քվեարկությամբ արժանացավ հավանության եւ որոշում կայացվեց սահմանադրության նախագիծը հանրաքվեի դնել 1995 թվականի հուլիսի 5-ին: Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ ընտրական իրավունք ունեցող 2189804 քաղաքացիներից հանրաքվեին մասնակցեց 1217531 մարդ, որոնցից 828370-ն քվեարկեց կողմ, իսկ 349721-ը՝ դեմ: Անվավեր ճանաչվեց 39440 քվեաթերթիկ: Այսպիսով, հանրաքվեի մասնակցած 1217531 քաղաքացիներից նախագծին կողմ արտահայտվեց ընտրական իրավունք ունեցող քաղաքացիների 55,66 տոկոսը: Հայ ժողովրդի մեծամասնությունը եւ ընդդիմությունն այն կարծիքին են, որ հանրաքվեի վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները կեղծված են: Ուստի այսօր հուլիսի 5-ը շատերի համար տոն չէ: ԳՈՐԾՈՂ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԲԱՑԹՈՂՈՒՄՆԵՐԸ Կիսանախագահական համակարգի աղավաղումը ՀՀ Սահմանադրությունում Հայաստանում կառավարման համակարգի կիսանախագահական մոդելի ընդունումը պայմանավորված էր մի քանի հանգամանքներով: 1991 թվականին արդեն գոյություն ուներ ուղղակիորեն ընտրվող նախագահի պաշտոն, եւ իշխող վարչակազմը՝ նախագահի գլխավորությամբ շահագրգռված էր այդ պաշտոնի պահպանմամբ եւ ուժեղացմամբ: Կառավարող մեծամասնության մտահոգությունը միայն այն էր, թե նախագահի ուժեղ դիրքի ամրագրման որ մոդելն է ավելի նախընտրելի: Ընդդիմությունը, որը հիմնականում պառլամենտական կառավարման ձեւի կողմնակից էր, պառլամենտում կազմում էր փոքրամասնություն, եւ նրա ազդեցությունը չէր կարող լինել վճռորոշ: Իշխող մեծամասնության սահմանադրական պատկերացումների անթաքույց արտահայտությունը սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից մշակված 1994 թվականի ապրիլի 20-ի նախագիծն էր, որը նախագահի համար ամրագրում էր բացարձակ գերակա դիրք՝ նախագահն առանց պառլամենտի մասնակցության նշանակում եւ ազատում էր վարչապետին (հոդված 74 կետ 6), կարող էր լուծարել խորհրդարանը (հոդված 74 կետ 5), եւ ուներ 2/3 վետոյի իրավունք (հոդված 74 կետ 3): Միակ զիջումը վերաբերում էր խորհրդարանին, համաձայն որի վերջինս կարող էր կառավարությանն անվստահություն հայտնել պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ, այլ ոչ թե՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի 2/3-ով, ինչպես դա նախատեսված էր 1991 թվական օգոստոսի 1-ի, Հայաստանի Հանրապետության նախագահի մասին օրենքի 8 հոդվածի 6-րդ կետով: Կառավարող մեծամասնության ընտրությունը կանգ առավ հենց այս մոդելի վրա, քանի որ այն հնարավորություն էր տալիս ճգնաժամային իրավիճակներում հակամարտությունը միշտ լուծել նախագահի օգտին՝ պառլամենտի լուծարմամբ: Այս լիազորությունը 1991 թ. օգոստոսի 1-ի օրենքով Հանրապետության նախագահը չուներ, սակայն Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը դրա կարիքը խիստ էր զգում 1992 թվականից: Կիսանախագահական մոդելի օգտին էր խոսում նաեւ այն, որ նախագահն այլեւս գործադիր իշխանության ուղղակի ղեկավարը չէր եւ կարող էր խաղալ վերկուսակցական արբիտրի դեր: Չնայած այն հանգամանքին, որ սահմանադրական հանրաքվեի ժամանակ սահմանադրության նախագիծը հանրությանը ներկայացվում էր որպես ֆրանսիական մոդել եւ որի վրա զգալի աշխատանք էին տարել ֆրանսիացի սահմանադրագետները, Հայաստանի սահմանադրական մոդելը զգալիորեն տարբերվում է ֆրանսիականից: Հայաստանի մոդելի հիմքում ընկած է նախագահի իշխանությունը հնարավորինս մեծացնելու եւ իշխանության մարմինների համակարգում նրան գերակա դիրք տալու գաղափարը: Ֆրանսիայի սահմանադրությունից ամենաէական տարբերությունները վերաբերում են կառավարության նկատմամբ նախագահին վերապահված լիազորություններին: 1. Ամենաառանցքային տարբերությունը վարչապետի ազատման իրավունքն է, որն ի տարբերություն Հայաստանի նախագահի, Ֆրանսիայի նախագահը չունի: 2. Կառավարության կազմավորման կարգը ձեւականորեն նույնն է, սակայն վարչապետին պաշտոնանկ անելու նախագահի միանձնյա իրավունքը կտրուկ կերպով փոխում է իրավիճակը: Քանի որ վարչապետի պաշտոնավարումը կախված է ոչ միայն պառլամենտական մեծամասնության կամքից, այլեւ՝ առաջին հերթին նախագահից, ապա կառավարության կազմավորման ժամանակ պառլամենտը գրեթե ստիպված է կատարել նախագահի կամքը, հատկապես, երբ նախագահն ունի պառլամենտը լուծարելու իրավունք: 3. 85 հոդվածի 3-րդ մասով նախագահին լիազորություն է վերապահված վարչապետի ներկայացմամբ սահմանել կառավարության կառուցվածքը եւ գործունեության կարգը: Այսինքն՝ առանց նախագահի անհնար է սահմանել, թե որ նախարարությունները պետք է գոյություն ունենան, ինչպիսին պետք է լինեն հարաբերությունները գործադիր իշխանության տարբեր մարմինների միջեւ եւ այլն: 4. Սահմանադրության 86 հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ կառավարության բոլոր որոշումները վավերացնում է Հանրապետության նախագահը: Ի տարբերությունի Հայաստանի նախագահի այս լիազորության, Ֆրանսիայի նախագահը վավերացնում է միայն նախարարների խորհրդում ընդունված օրդոնանսները եւ դեկրետները (հոդված 13): 5. Հայաստանի սահմանադրությունն ամրագրում է նախագահի գերակա դիրքը արտաքին քաղաքականության, պաշտպանության եւ անվտանգության բնագավառներում: Մյուս կողմից, Հայաստանի սահմանադրությունը, թեեւ 85 հոդվածի առաջին մասում ամրագրում է գործադիր իշխանությունն իրականացնելու կառավարության հիմնական ֆունկցիան, սակայն կառավարության լիազորություններին նվիրված 89 հոդվածում որեւէ բան չի ասում, թե ով է մշակում երկրի ներքին քաղաքականությունը: Ֆրանսիայում այս հարցը կարգավորված է բավականին հստակ. սահմանադրության 20 հոդվածի համաձայն՝ կառավարությունը որոշում եւ ղեկավարում է երկրի քաղաքականությունը, իսկ նախագահը լիազորություններ ունի միայն քաղաքականության որոշակի բնագավառներում: Իհարկե, կիսանախագահական կառավարման ձեւին բնորոշ դուալիստական գործադիր իշխանությունը բարդացնում է տարբեր բնագավառներում նախագահի եւ կառավարության լիազորությունների հստակ սահմանազատումը, սակայն այս խնդիրը, սկզբունքային տեսակետից, պետք է հստակ սահմանված լինի սահմանադրությամբ: Արտաքին քաղաքականության եւ պաշտպանության բնագավառներում սահմանադրության համաձայն Ֆրանսիայի նախագահի իրավասությունը այդքան դոմինանտ չէ, որքան Հայաստանում, եւ Ֆրանսիայի նախագահն այստեղ պարտավոր է համագործակցել կառավարության հետ, որի հիմնական գործիքը սահմանադրության 19 հոդվածով նախատեսված կրկնաստորագրման ինստիտուտն է: Ըստ այդ հոդվածի՝ Ֆրանսիայի նախագահի բոլոր ակտերը, բացառությամբ վարչապետի նշանակման եւ ազատման (հոդված 8 մաս 1), հանրաքվեի նշանակման (հոդված 11), Ազգային ժողովի լուծարման (հոդված 12), 16, 18 (ուղերձներ պառլամենտի պալատներին), 54 (միջազգային պարտավորությունների սահմանադրականության հարցով սահմանադրական խորհուրդ դիմելը), 56 (սահմանադրական խորհրդի նախագահ եւ երեք անդամ նշանակելը) եւ 61 (օրենքների սահմանադրականության հարցով սահմանադրական խորհուրդ դիմելը) հոդվածների, կրկնաստորագրվում են վարչապետի եւ, անհրաժեշտության դեպքում, համապատասխան նախարարի կողմից: Կրկնաստորագրմամբ վարչապետը հավաստում է, որ խոսքը գնում է նախագահի ակտի մասին եւ որ դրա իրականացման համար պահպանված են անհրաժեշտ կանոնները: Միաժամանակ վարչապետն իր ստորագրությամբ այդ ակտի համար քաղաքական պատասխանատվություն է ստանձնում պառլամենտի առջեւ: Վարչապետն իրավաբանորեն չունի ակտը կրկնաստորագրելու պարտականություն: Ակտի ընդունման համար անհրաժեշտ է նախագահի եւ վարչապետի համաձայնությունը դրա բովանդակության վերաբերյալ: Կրկնաստորագրումը վերաբերում է գործադիր իշխանության բոլոր ոլորտներին, բացառությամբ 16 հոդվածի, որը վերաբերում է նախագահի լիազորություններին՝ ռազմական կամ արտակարգ իրավիճակներում: 6. Հայաստանի սահմանադրության 56 հոդվածում ամրագրված նախագահի հրամանագրեր արձակելու իրավունքը նրա առջեւ դնում է միայն մեկ սահմանափակում՝ հրամանագրերը չպետք է հակասեն սահմանադրությանը եւ օրենքներին: Այդ սահմանափակումը բացարձակապես բավարար չէ, քանի որ այս հոդվածը մի կողմից նախագահին տալիս է առաջնային նորմաստեղծության իրավասություն, իսկ մյուս կողմից սահմանում է նախագահի բոլոր տեսակի հրամանագրերի գերակայություն՝ կառավարության որոշումների եւ այլ նորմատիվ իրավական ակտերի նկատմամբ: Ի տարբերություն Ֆրանսիայի, Հայաստանում իսպառ բացակայում է կրկնաստորագրման ինստիտուտը: 7. Ֆրանսիայում նախագահի կողմից կատարվող քաղաքացիական եւ ռազմական պաշտոններում բոլոր նշանակումները ենթակա են կրկնաստորագրման (հոդված 13՝ 19 հոդվածի հետ միասին), իսկ որոշակի կատեգորիաների, այդ թվում՝ դեսպանների, գեներալների, կենտրոնական կառավարչությունների ղեկավարների, պրեֆեկտների նշանակումն իրականացվում է միայն նախարարների խորհրդում (հոդված 13 մաս 3): Հայաստանում նախագահն առանց որեւէ առաջարկի կամ կրկնաստորագրման նշանակում է զինված ուժերի բարձրագույն հրամանատարական կազմը (հոդված 55 կետ 12), օրենքով նախատեսված դեպքերում նշանակումներ է կատարում քաղաքացիական պաշտոններում (հոդված 55 կետ 5): Նա վարչապետի առաջարկությամբ նշանակում եւ ազատում է գլխավոր դատախազին եւ Երեւանի քաղաքապետին (հոդված 55 կետ 9, հոդված 108 մաս 2): Քանի որ, ի տարբերություն Ֆրանսիայի, Հայաստանի նախագահը, ունի վարչապետին ազատելու ինքնուրույն իրավունք, ապա պարզ է, որ նրա ազդեցությունը գլխավոր դատախազին եւ Երեւանի քաղաքապետին նշանակելու հարցում շատ մեծ է: Հայաստանի նախագահը ձեւականորեն որեւէ առնչություն չունի մարզպետների նշանակման հետ, սակայն, քանի որ նրանք նշանակվում եւ ազատվում են կառավարության որոշմամբ, ապա իրավական տեսակետից նրանք նույնպես ենթակա են նախագահի վավերացմանը: Սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից Հայաստանի նախագահի իշխանությունը շատ ավելի մեծ է, քան Ֆրանսիայի նախագահինը, եւ այդ տարբերությունը հատկապես ցայտուն է քաղաքական պրակտիկայում: Երկու երկրների քաղաքական կուլտուրաների եւ կուսակցական համակարգերի հսկայական տարբերությունն ավելի է մեծացնում այն հեռավորությունը, որը կա Հայաստանի եւ Ֆրանսիայի նախագահների միջեւ: Հայաստանի կառավարման ձեւի համեմատությունը նախկին սոցիալիստական բլոկի երկրների հետ ցույց է տալիս, որ Հայաստանի նախագահի սահմանադրական դիրքն ամենաուժեղն է: Այս առումով, Հայաստանի սահմանադրությունը հիշեցնում է աֆրիկյան մի շարք երկրների սահմանադրությունները (Անգոլա, Բուրկինա Ֆասո, Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն, Գաբոն, Մադագասկար, Մավրիտանիա, Նիգեր), որտեղ նախագահը միանձնյա նշանակում եւ ազատում է վարչապետին եւ իր հայեցողությամբ կարող է լուծարել պառլամենտը: ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳԼԽԻ ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Մարդու իրավունքների դատական պաշտպանությունը դրանց ապահովման ամենաարդյունավետ երաշխիքն է: Դատարանը ոչ թե սոսկ երրորդ իշխանություն է, այլ մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության եւ, ընդհանրապես, իրավակարգի պահպանման գլխավոր երաշխիք: Ցավոք մեր երկրում անկախության հռչակումը եւ ժողովրդավարական կարգերի կազմավորումը չուղեկցվեց անկախ եւ անաչառ դատարանի ստեղծմամբ: Անկախ դատարանի կազմակերպման եւ նրա գործունեության երաշխիքը՝ գլխավորապես դատավորներից ընտրված Արդարադատության խորհուրդն է, որը իրավասու է լուծել դատավորների նշանակման, առաջխաղացման, տեղափոխման, նրանց կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու, իսկ բավարար հիմքերի առկայության դեպքում՝ նաեւ վաղաժամկետ պաշտոնանկ անելու հարցերը: Արդարադատության խորհրդի հիմնական գործառույթներն ամրագրված են նաեւ ՀՀ Սահմանադրության մեջ, սակայն Արդարադատության խորհրդի անկախության հարցում սահմանադրության մեջ տեղ են գտել մի քանի շեղումներ: ՀՀ Սահմանադրությամբ արդարադատության երաշխավորը Հանրապետության նախագահն է, որն ունի հսկայական իշխանություն եւ, ըստ էության, վեր է կանգնած իշխանության բոլոր երեք դասական ճյուղերից: Արդարադատության խորհրդի նախագահի տեղակալներն են՝ Արդարադատության նախարարը եւ գլխավոր դատախազը: Ըստ գործող Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, բացի Հանրապետության նախագահից, Արդարադատության նախարարից եւ գլխավոր դատախազից, խորհրդի կազմի մեջ ընդգրկված են եւս 14 անդամ, որոնցից 2-ը իրավաբան-գիտնական են, 9-ը՝ դատավոր եւ 3-ը՝ դատախազ, եւ նրանց բոլորին նշանակում է Հանրապետության նախագահը՝ 5 տարի ժամկետով: Փաստորեն, Արդարադատության խորհրդի ձեւավորումը Հանրապետության նախագահի միանձնյա իրավունքն է: Հաշվի առնելով նաեւ այն հանգամանքը, որ նախագահն է նշանակում Արդարադատության նախարարին եւ գլխավոր դատախազին, դժվար չէ կռահել, որ խորհուրդը Հանրապետության նախագահից անկախ մարմին չէ: Ստացվում է, որ Հանրապետության նախագահը, իրեն իսկ կից խորհրդի միջոցով, ինքն իրեն խորհուրդներ է տալիս եւ առաջարկություններ ներկայացնում դատավորին նշանակելու եւ պաշտոնանկ անելու հարցերով: Այս իրավիճակը շատ դիպուկ էր նկարագրել պրոֆեսոր Վլադիմիր Նազարյանը. «Նախագահը՝ որպես Արդարադատության խորհրդի նախագահ, մեկ ձեռքով ստորագրում է դատավորին նշանակելու առաջարկությունը, այնուհետեւ գնում է մեկ այլ սենյակ եւ մյուս ձեռքով, արդեն որպես Հանրապետության նախագահ, ստորագրում է դատավորի նշանակման հրամանագիրը»: Ակնհայտ է, որ նման կազմով եւ լիազորություններով Արդարադատության խորհուրդն ի վիճակի չէ իրականացնել իր հիմնական գործառույթը՝ հետեւել դատական իշխանության անկախությանը: Գործող Սահմանադրության 68211րդ գլխում բացակայում են իրավական պետությունում դատական իշխանության անկախությունը եւ անաչառությունը երաշխավորող այնպիսի կարեւորագույն դրույթներ, ինչպիսիք են՝ 1. օրենքով նախատեսված դեպքերում վերջնական որոշումներ կայացնելու վճռաբեկ դատարանի իրավասությունը. 2. վարչական դատարանների գոյությունը. 3. պետության պարտականությունը՝ պետական բյուջեի առանձին տողով ապահովելու յուրաքանչյուր դատարանի պատշաճ ֆինանսավորումը. 4. դատավորների բնականոն աշխատանքի համար պատշաճ պայմանների ապահովումը եւ նրանց պաշտոնին ու պարտականությունների ծավալին համապատասխանող վարձատրությունը. 5. դատավորի պաշտոնի համար բարձրագույն իրավաբանական կրթության եւ իրավաբանական աշխատանքի որոշակի ստաժի պահանջը. 6. դատավորի լիազորությունների դադարեցման հիմքերը. 7. դատավորի գործունեությանը միջամտելու արգելքը եւ դրա պատժելիությունը օրենքով. 8. դատավորից որեւէ գործի վերաբերյալ հաշվետվություն պահանջելու անթույլատրելիությունը. 9. դատավորի նշանակման եւ վաղաժամկետ պաշտոնանկ անելու գործընթացի հրապարակայնության ապահովումը: Թերի ու անհետեւողական են նաեւ Սահմանադրական դատարանին նվիրված դրույթները: Սահմանադրական դատարան դիմող սուբյեկտների ցանկն այնքան սահմանափակ է, որ այդ դատարանը գործնականում չի զբաղվում իր հիմնական առաքելությամբ՝ սահմանադրությանը նորմատիվ ակտերի համապատասխանության հիմնախնդրով: Քաղաքացին իրավունք չունի դիմել Սահմանադրական դատարան, ինչի հետեւանքով Սահմանադրության 2-րդ գլուխը փաստորեն որեւէ դեր չի խաղում սովորական մարդու կյանքում: ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԳԼԽԻ ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Սահմանադրության տեղական ինքնակառավարմանը վերաբերող գլխում տեղ գտած թերությունների եւ բացթողումների հիմքում ընկած են հայեցակարգային բնույթի ոչ ճիշտ պատկերացումներ տեղական ինքնակառավարման՝ որպես ժողովովրդավարության ինքնուրույն եւ ինքնավար համակարգի մասին: Տեղական ինքնակառավարումը պետական կառավարումից ինքնուրույն համակարգ է, որը կոչված է համայնքների բնակչությանը մասնակից դարձնել տեղական նշանակություն ունեցող խնդիրների, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ պետական կառավարման հարցերի լուծմանը: Նման մոտեցման հետ բացարձակապես անհարիր է 109 հոդվածը, որը կառավարությանը թույլ է տալիս պաշտոնանկ անել համայնքի ընտրովի ղեկավարին: Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարումը սահմանափակված է թաղային մակարդակով, իսկ Երեւանն ունի միայն մարզի կարգավիճակ: Նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիային: Սահմանադրությունը չի կարգավորում տեղական ինքնակառավարման այնպիսի առանցքային խնդիրներ, ինչպիսիք են միջհամայնքային միավորումների ստեղծումը, համայնքի կարգավիճակը, խնդիրների տարբերակումը, տեղական ինքնակառավարման պատշաճ ֆինանսավորումը եւ մի շարք այլ հարցեր: Սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացը 1998-2004 թթ. 1998 թ. նախագահական ընտրությունների քարոզարշավում բոլոր թեկնածուները, այդ թվում Ռ. Քոչարյանը, հանդես եկան սահմանադրական փոփոխությունների օգտին, որի առանցքը պետք է լիներ Հանրապետության նախագահի գերլիազորությունների սահմանափակումը: 1998 թ. մայիսի 19-ին Ռ. Քոչարյանի հրամանագրով ստեղծվեց սահմանադրական փոփոխությունների հանձնաժողով, որը գլխավորեց Պարույր Հայրիկյանը: Հանձնաժողովի կազմում ընդգրկված էին ինչպես խորհրդարանական, այնպես էլ արտախորհրդարանական քաղաքական ուժեր: Ի սկզբանե հանձնաժողովի աշխատանքներին հրաժարվեցին մասնակցել Էդուարդ Եգորյանն ու Վլադիմիր Նազարյանը: Որոշ ժամանակ անց, ի նշան դժգոհության, հանձնաժողովը լքեց կոմկուսի ներկայացուցիչ Ֆրունզե Խառատյանը, իսկ այնուհետեւ ԱԺՄ ներկայացուցիչ Շավարշ Քոչարյանը: Նախնական ժամանակացույցի համաձայն հանձնաժողովը սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծ պետք է ներկայացներ մինչեւ 1998 թ. դեկտեմբերի վերջը, իսկ խորհրդարանում այն պետք է քննարկվեր 1999 թ. փետրվար-մարտ ամիսներին: Նախագիծը խորհրդարանի կողմից ընդունվելու դեպքում պետք է հանրաքվեի դրվեր 1999 թ. մայիսի խորհրդարանական ընտրությունների հետ միաժամանակ, սակայն հանձնաժողովը համաձայնության չեկավ որեւէ նախագծի շուրջ: 1999 թ. մայիսի խորհրդարանական ընտրություններից հետո, 1999 թ. հուլիսի 23-ին հաստատվեց Հայաuտանի Հանրապետության Նախագահին առընթեր Uահմանադրության փոփոխություններ նախապատրաuտող հանձնաժողովի նոր կազմը, որը գլխավորեց Արդարադատության նախարար Դավիթ Հարությունյանը: 2000 թ. գարնանից? սահմանադրության փոփոխությունների հարցով ՀՀ իշխանությունները սկսեցին համագործակցել Եվրոպայի խորհրդի «Ժողովրդավարություն իրավունքի միջոցով» հանձնաժողովի (Վենետիկի հանձնաժողովի) հետ: 2000 թվականի ապրիլի 25-26-ին Ստրասբուրգում տեղի ունեցավ Հայաստանի սահմանադրության փոփոխությունների վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովի աշխատանքային խմբի հանդիպումը Հայաստանի պատվիրակության հետ, որտեղ քննարկվեցին հնարավոր փոփոխությունների հիմնական տարրերը: Մինչեւ 2001 թվականի հունիսը Վենետիկի հանձնաժողովի հետ տեղի ունեցած բազմաթիվ հանդիպումների արդյունքում ստեղծվեց մի նախագիծ, որը Վենետիկի հանձնաժողովը 2001 թ. հուլիսի 6 եւ 7-ի 47-րդ պլենար նիստում հիմնականուն արժանացավ դրական եզրակացություն: Այդ նախագծի հիման վրա 2001 թվականի սեպտեմբերի 8-ին ՀՀ Նախագահն սահմանադրական բարեփոխումների նախագիծը ներկայացրեց Ազգային ժողով: Խորհրդարանում նախագծի քննարկումն ու ընդունումը տեւեց շուրջ մեկ ու կես տարի, ընդ որում Վենետիկի հանձնաժողովի հավանությանն արժանացած տարբերակի համեմատ ընդունված փաստաթուղթն էական հետընթաց էր: Նախագիծը հանրաքվեի դրվեց 2003 թվականի մայիսի 25-ին եւ մերժվեց՝ համապատասխան քվորումի բացակայության պատճառով: Սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացի արդի փուլը 2003 թ. մայիսի 25-ի սահմանադրական հանրաքվեի ձախողումից հետո, 2004 թ. հունվարի 27-ի 1361 բանաձեւում ԵԽԽՎ-ն նշեց, որ Հայաստանի որոշ օրենսդրական պարտավորությունների կատարումն ուղղակի կախված է սահմանադրական փոփոխություններից: Վեհաժողովը, մասնավորապես, ընդգծեց տեղական ինքնակառավարման ուժեղացումը, մարդու իրավունքների պաշտպանի անկախ ինստիտուտի ներդրումը, հեռուստատեսության եւ ռադիոյի անկախ կարգավորիչ մարմինների ստեղծումը, Սահմանադրական դատարանի լիազորությունների փոփոխությունը եւ ՍԴ դիմող սուբյեկտների ցանկի ընդլայնումը, Արդարադատության խորհրդի ռեֆորմը: Վեհաժողովը ՀՀ իշխանություններին կոչ արեց արագացնել սահմանադրական ռեֆորմը եւ այն անցկացնել ոչ ուշ, քան 2005 թ. հունիսին: 2004 թ. ամռանն ու աշնանը Ազգային ժողով ներկայացվեցին սահմանադրական փոփոխությունների երեք նախագիծ՝ կառավարող կոալիցիայի նախագիծը (2004 թ. օգոստոսի 8), ԱԺԴ-ի նախագիծը (2004 թ. օգոստոսի 16) եւ Միավորված աշխատանքային կուսակցության կողմից (2004 թ. սեպտեմբերի 17): Այս երեք նախագծե?
